• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

تصور و تصدیق

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



تصوّر و تصدیق، دو اصطلاح در منطق و فلسفه می‌باشد.

فهرست مندرجات

۱ - معنای تصوّر و تصدیق
۲ - سابقه بحث تصور و تصدیق
۳ - حکیمان اسلامی و شیوه بحث تصور و تصدیق
۴ - تقسیم بندی ابواب منطق
۵ - موضوع منطق در نزد اثیرالدین ابهری
       ۵.۱ - ردّ قول اثیرالدین ابهری از خواجه طوسی
۶ - تصور و تصدیق در متون فلسفی
۷ - ارسطو و دو قسم از علم
۸ - چهار اعتبار در تصور
       ۸.۱ - نکته
۹ - کلام غزالی و ابوالبرکات بغدادی در مورد تصور
۱۰ - حکمای اسلامی و معنای تصدیق
۱۱ - تصدیق به معنای سوم محل بحث میان حکیمان اسلامی
       ۱۱.۱ - قول اول
              ۱۱.۱.۱ - ملاصدرا در توجیه رأی فخررازی
       ۱۱.۲ - قول دوم
              ۱۱.۲.۱ - اشکالات بر این قول
              ۱۱.۲.۲ - پاسخ قطب الدین شیرازی به اشکالات
              ۱۱.۲.۳ - نکته‌ای در اتمام بحث
۱۲ - قول سوم
       ۱۲.۱ - ابطال قول سوم
       ۱۲.۲ - نکته‌ای از برخی از علما
       ۱۲.۳ - توجیه این قول از صدرالدین شیرازی
۱۳ - قول جهارم
       ۱۳.۱ - در توضیح تصور همراه با تصدیق
       ۱۳.۲ - کیف نفسانی بودن تصور و تصدیق درنزد ملاصدرا
۱۴ - قول پنجم
۱۵ - قول ششم
۱۶ - تقسیمات در تصور و تصدیق
۱۷ - ملاک بداهت در تصور
۱۸ - فخررازی و قول به تصورات غیربدیهی
۱۹ - تقسیماتی دیگر در تصور و تصدیق
۲۰ - تقسیم سومی از تصور و تصدیق
۲۱ - تقسیماتی در تصورات اکتسابی
       ۲۱.۱ - نکته‌ای در بحث مذکور
۲۲ - اقسام تصدیق
       ۲۲.۱ - توصیح اقسام تصدیق
۲۳ - رساله های در باره تصور و تصدیق
۲۴ - منابع
۲۵ - پانویس
۲۶ - منبع



تصور یعنی صورت چیزی را دریافتن و معنای آن را در خاطر آوردن، بی آن‌که دانش دیگری همراه آن باشد. تصدیق یعنی گرویدن و باور داشتن.
[۱] ابن سینا، دانشنامه علائی، ص۳_۴، چاپ احمد خراسانی، تهران ۱۳۶۰ش.
[۲] ابن سهلان ساوی، تبصره و دو رساله دیگر در منطق، ج۱، ص۴، چاپ محمدتقی دانش پژوه، تهران ۱۳۳۷ش.




سابقه بحث تصور و تصدیق را در منابع یونانی، بویژه در منطق ارسطو، می توان یافت، اما شیوه بحث در فلسفه اسلامی متفاوت است.
[۳] رسالتان فی التّصوّر و التّصدیق، چاپ مهدی شریعتی، ج۱، ص۶، قم ۱۴۱۶.
[۴] هری ا ولفسون، «دو اصطلاح تصوّر و تصدیق، ج۱، ص۴۴۸ـ۴۵۷، در فلسفه اسلامی و معادلهای یونانی و لاتینی و عبری آنها»، ترجمه احمد آرام، در منطق و مباحث الفاظ: مجموعه متون و مقالات تحقیقی.
[۵] ابن سهلان ساوی، تبصره و دو رساله دیگر در منطق، ج۱، ص۲۷ـ ۲۸، چاپ محمدتقی دانش پژوه، تهران ۱۳۳۷ش.




حکیمان اسلامی در باره ماهیت و تعریف و احوال و احکام و اقسام هریک بیش‌تر بحث کرده و رساله های مستقلی در این باب نگاشته‌اند. بحث تصور و تصدیق در متون منطقی و فلسفی، به مناسبت، در مواضع مختلفی آمده است
[۶] محمد بن محمدفارابی، المنطقیّات للفارابی، ج۱، ص۲۶۶_۲۶۷، چاپ محمدتقی دانش پژوه، قم ۱۴۰۸ـ۱۴۱۰.
[۷] ابن سینا، الفن الخامس: البرهان، ج۳، ص۵۱ ـ ۵۳، چاپ ابوالعلا عفیفی، قاهره ۱۳۷۵/۱۹۵۶، چاپ افست قم ۱۴۰۴.
اما عمدتاً در مدخل یا مقدمه متون منطقی در بیان حاجت به منطق و تعریف آن، به ذکر تقسیم علم حصولی به تصور و تصدیق و مباحث مرتبط با آن دو پرداخته‌اند و دلیل نیاز به منطق و فایده و غرض آن را شناخت روش صحیح کسب تصور و تصدیق در باره اشیا دانسته‌اند
[۸] محمد بن محمدفارابی، عیون المسائل، ص۲_۴، چاپ سنگی دهلی ۱۳۱۲.
[۹] ابن سینا، الشفاء، المنطق، المدخل، ج۱، ص۱۶ـ۲۰، ز چاپ ابراهیم مدکور و دیگران، قاهره ۱۳۷۱/، چاپ افست قم ۱۴۰۵ الف.
این شیوه بعد از ابن سینا ادامه یافت.
[۱۰] ابن سهلان ساوی، تبصره و دو رساله دیگر در منطق، ج۱، ص۴ـ ۵، چاپ محمدتقی دانش پژوه، تهران ۱۳۳۷ش.
[۱۱] محمد بن محمد نصیرالدین طوسی، اساس الاقتباس، در عبداللّه انوار، تعلیقه براساس الاقتباس خواجه نصیرطوسی، ج ۱، مقدمه، ص ۱۸ـ۱۹، تهران ۱۳۷۵ش.
[۱۲] محمود بن مسعود قطب الدین شیرازی، درة التاج، بخش ۱، ص ۲۹۳ـ ۲۹۸، چاپ محمد مشکوة، تهران ۱۳۶۹ش.
[۱۳] محمد بن محمد قطب الدین رازی، تحریرالقواعد المنطقیة، و باسفله حاشیة لعلی بن محمد جرجانی، ج۱، ص۶_۷، قاهره (بی تا)، چاپ افست قم ۱۳۶۳ش.
[۱۴] محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، التّنقیح فی المنطق، ج۱، ص۵ ـ۶، چاپ غلامرضا یاسی پور، تهران ۱۳۷۸ش.
[۱۵] هادی بن مهدی سبزواری، شرح المنظومه، ج۱، ص۷۶ـ۷۷، پانویس۱۵ف، شرح المنظومه، چاپ حسن حسن زاده آملی، تهران ۱۴۱۶ـ۱۴۲۲.




تقسیم بندی ابواب منطق به دو بخش اصلی معرِّف و حجت در متون اسلامی نیز ناشی از همین توجه به غرض و فایده و ملاک نیاز به منطق و نسبت آن با تصور و تصدیق است، زیرا طریق حصول تصور را قول شارح یا معرِّف، و طریق حصول تصدیق را حجت دانسته اند. چون تصدیق متوقف بر تصور است، ابتدا به قول شارح و سپس به حجت پرداخته اند.
[۱۶] محمد بن محمدفارابی، عیون المسائل، ص۲_۴، چاپ سنگی دهلی ۱۳۱۲.
[۱۷] ابن سینا، الشفاء، المنطق، ج ۱: المدخل، ص۱۰، چاپ ابراهیم مدکور و دیگران، قاهره ۱۳۷۱/، چاپ افست قم ۱۴۰۵ الف.
[۱۸] علی بن محمد ترکه اصفهانی، کتاب المناهج فی المنطق، ج۱، ص۲ـ ۵، چاپ ابراهیم دیباجی، تهران ۱۳۷۶ش.
[۱۹] هادی بن مهدی سبزواری، شرح المنظومه، ج۱، ص۷۲، چاپ حسن حسن زاده آملی، تهران ۱۴۱۶ـ۱۴۲۲.




اثیرالدین ابهری در تنزیل الافکار
[۲۰] مفضل بن عمراثیرالدین ابهری، تنزیل الافکار فی تعدیل الاسرار، ج۱، ص۱۴۴، ضمن تعدیل المعیار فی نقد تنزیل الافکار لنصیرالدین طوسی، چاپ مهدی محقق و توشی هیکو ایزوتسو، تهران ۱۳۵۳ ش.
تصور و تصدیق را موضوع منطق می‌داند و مباحث منطقی، از قبیل کلی و جزئی بودن، ذاتی و عرضی بودن، قضیه بودن یا محمول و موضوع بودن شی ء، را از اعراض ذاتی تصورات و تصدیقات می‌داند که در علم منطق باید از آن‌ها بحث شود.

۵.۱ - ردّ قول اثیرالدین ابهری از خواجه طوسی


نصیرالدین طوسی
[۲۱] محمد بن محمد نصیرالدین طوسی، تعدیل المعیار فی نقد تنزیل الأفکار، ص۱۴۴_۱۳۵، تهران ۱۳۵۳ ش.
در رد این قول گفته است که در این صورت لازم می‌آید که تمامی علوم از آن جهت که به تصورات و تصدیقات تقسیم می‌شوند، موضوع منطق باشند و شک نیست که این باطل است.



در متون فلسفی در فصول راجع به علم و اقسام آن، از وجهه نظر فلسفی در باره تصور و تصدیق بحث کرده اند، هرچند این مباحث در متون منطقی نیز عاری از صبغه فلسفی نیست.این امر عمدتاً ناشی از تفکیک نشدن مباحث روش شناختی و بحثهای معرفت شناسی و وجودشناسی در فلسفه اسلامی بویژه نزد پیشینیان است.
[۲۲] محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، الحکمه المتعالیه فی الاسفار العقلیة الاربعة، سفر اول، ج ۱، ص ۲۶ـ۲۷، تهران ۱۳۳۷ش، چاپ افست قم (بی تا).
[۲۳] محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، الحکمه المتعالیه فی الاسفار العقلیة الاربعة، ج۱، ص۳۹۷، تهران ۱۳۳۷ش، چاپ افست قم (بی تا).
[۲۴] محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، الحکمه المتعالیه فی الاسفار العقلیة الاربعة، سفر سوم، ج ۲، ص ۲۷۸، تهران ۱۳۳۷ش، چاپ افست قم (بی تا).
[۲۵] محمدحسین طباطبائی، نهایة الحکمة، ج۱، ص۲۵۰ـ ۲۵۲، چاپ عبداللّه نورانی، قم ۱۳۶۲ش.




ارسطو در تحلیلات ثانیه
[۲۶] ارسطو، رسالتان فی التصور و التصدیق، کتاب ۱، فصل ۱، ۷۱ الف، س ۱۲ـ۱۷، چاپ مهدی شریعتی، قم ۱۴۱۶.
از دو قسم علم که مقدمتاً ضروری است، سخن گفته است؛ یکی در مواردی که تصدیق و اعتراف به واقعیت شی ء باید مُسلَّم دانسته شود، دیگری در مواردی که به فهم معنای لفظِ استفاده شده نیاز است. در مواردی نیز به هر دو قسم نیاز است.
[۲۷] ارسطو، رسالتان فی التّصوّر و التّصدیق، کتاب ۱، فصل ۱، ۷۱ الف، س ۱۲ـ۱۷، چاپ مهدی شریعتی، قم ۱۴۱۶.
[۲۸] ابن رشد، تلخیص منطق ارسطو، ج۲، ص۳۶۹_۳۷۰، چاپ جیرار جهامی، بیروت ۱۹۸۲.
در تفسیر عبارت ارسطو، قسم اول را تصدیق و دومی را تصور نامیده است. ولفسون
[۲۹] هری ا ولفسون، «دو اصطلاح تصوّر و تصدیق، ج۱، ص۴۵۶، در فلسفه اسلامی و معادلهای یونانی و لاتینی و عبری آنها»، ترجمه احمد آرام، در منطق و مباحث الفاظ: مجموعه متون و مقالات تحقیقی.
تصور را معادل noesis ارسطو و phantasia logikإ رواقیان، و تصدیق را معادل logos apophantikos ارسطو و axioma رواقیان دانسته است.



تصور را به طورکلی می‌توان به چهار اعتبار در نظر گرفت :
تصور لابشرط مقسمی، عبارت است از حصول صورت شی ء در عقل یا ذهن. به این اعتبار تصور مرادف علم حصولی و مَقسَم تصور و تصدیق مصطلح است و از آن به «تصور مطلق» نیز تعبیر می‌کنند.
تصور لابشرط قسمی، تصوری که مطلق است و به تعبیر دیگر تصوری که مقید به عدم اعتبار حکم است، خواه با حکم باشد خواه بدون حکم.
تصور بشرط لا که تصور مقید به عدم حکم است و اقتران آن به حکم جایز نیست. به این تصور، «تصور ساده» (ساذج) یا «تصور مجرد» نیز می‌گویند.
تصور به این اعتبار قسیم و مقابل تصدیق است.
تصور بشرط شی ء، یعنی تصور مقید به حکم و اقتران به آن.

۸.۱ - نکته


بنا بر قول برخی از حکیمان در باره تصدیق، تصور به این اعتبار، همان تصدیق است.
[۳۰] محمد بن محمد قطب الدین رازی، الرسالة المعمولة فی التّصوّر و التّصدیق، ج۱، ص۹۵، در رسالتان فی التصور والتصدیق، قم ۱۴۱۶.
[۳۱] محمد بن محمد قطب الدین رازی، تحریرالقواعد المنطقیة، ج۱، ص۱۲، و باسفله حاشیة لعلی بن محمد جرجانی، قاهره (بی تا)، چاپ افست قم ۱۳۶۳ش.
[۳۲] محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، رسالة التصور و التصدیق، در رسالتان فی التصور و التصدیق، ج۱، ص۸۲، قم ۱۴۱۶.
[۳۳] محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، رسالة التصور و التصدیق، در رسالتان فی التصور و التصدیق، ج۱، ص۹۰_۹۱، قم ۱۴۱۶.
[۳۴] رسالتان فی التّصوّر و التّصدیق، چاپ مهدی شریعتی، ج۱، ص۳۵، قم ۱۴۱۶.




بنا بر تعریف غزالی
[۳۵] محمد بن محمدغزالی، مقدمه تهافت الفلاسفه المسماة مقاصد الفلاسفة، ص۳۳، چاپ سلیمان دنیا، قاهره ۱۹۶۱.
[۳۶] محمد بن محمدغزالی، معیارالعلم فی المنطق، ص۳۵، چاپ احمد شمس الدین، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
تصور به عنوان یکی از دو قسم علم حصولی عبارت است از ادراک ذواتی که با عبارات و الفاظ مفرد (در برابر گزاره) بر آن‌ها دلالت می‌شود، مانند ادراک معنای مراد از لفظ جسم. ابوالبرکات بغدادی معروف به ابن ملکا
[۳۷] ابوالبرکات بغدادی، الکتاب المعتبر فی الحکمة، ج۱، ص۳۵، حیدرآباد دکن ۱۳۵۷ـ ۱۳۵۸، چاپ افست اصفهان ۱۳۷۳ش.
[۳۸] ابوالبرکات بغدادی، الکتاب المعتبر فی الحکمة، ج۲، ص۳۹۴ـ ۳۹۵، حیدرآباد دکن ۱۳۵۷ـ ۱۳۵۸، چاپ افست اصفهان ۱۳۷۳ش.
تصور را تمثل صورتی از شی ء مشاهده شده عینی در ذهن می‌داند. وی می‌گوید تصور اغلب به آنچه صورتی مرئی دارد و دارای شکل و رنگ است گفته می‌شود، ولی بر آنچه از طعم و رایحه نزد مدرِک حاصل می‌شود و کلاًّ بر آنچه شکل و رنگ ندارد، تصور اطلاق نمی‌گردد. به چنین مدرَکی وقتی تصور گفته می‌شود که نفس بر آن ثبات داشته باشد و چندی بر ادراک آن با التفات به آن باقی بماند. به نظر وی تکرار تصور و اصطلاحاً تصور قارّالادراک، معرفت است.



حکمای اسلامی برای تصدیق سه معنی ذکر کرده اند:
تصدیق به معنای وصف قضیه، و حقیقت آن اذعان به صدق قضیه است.
تصدیق به عنوان وصف گوینده قول یا خبر که حقیقت آن اذعان به این امر است که گوینده از کلام مطابق واقع خبر می‌دهد.
تصدیق به عنوان یکی از اقسام علم حصولی که قسیم و مقابل تصور ساده و مجرد است.



ماهیت تصدیق بدین معنی، محل بحث میان حکیمان اسلامی است.
[۳۹] محمدزاهد بن محمداسلم حسینی هروی، شرح الرّسالة المعمولة فی التّصوّر والتّصدیق و تعلیقاته، ج۱، ص۲۷۵ـ۲۷۶، چاپ مهدی شریعتی، قم ۱۴۲۰.
[۴۰] رسالتان فی التّصوّر و التّصدیق، چاپ مهدی شریعتی، ج۱، ص۶۱، قم ۱۴۱۶.
در این باب چند قول را می‌توان برشمرد:

۱۱.۱ - قول اول


تصدیق عبارت است از مجموع تصورات چهارگانه (محکومٌ به و محکومٌ علیه و نسبت حکمیه و حکم). بر اساس این‌که حکم را ادراک وقوع یا لاوقوع نسبت بدانیم، تا حکم صورت نگیرد تصدیق حاصل نمی‌شود. برای مثال تصدیق در باره «الف ب است» عبارت است از مجموعِ «تصور الف»، «تصور ب»، «تصور نسبت بین الف و ب» و «تصور واقع شدن نسبت میان الف و ب». هرگاه این چهار تصور حاصل شود، «الف ب است» تصدیق می‌شود. تصورات چهارگانه مذکور اجزای تشکیل دهنده و مقوّم تصدیق است که در صورت فقدان هریک از این اجزا، تصدیق حاصل نخواهد شد. همچنین در باره قضیه «الف جنیست» تصدیقِ آن عبارت است از مجموعِ «تصور الف»، «تصور ج»، «تصور نسبت بین جو الف» و «تصور واقع نشدن نسبت میان جو الف». بر اساس این‌که حکم را از جمله ادراکات ندانیم، تصدیق عبارت است از مجموع سه تصور و حکم. بیان اخیر را به فخررازی نسبت داده اند.
[۴۱] محمد بن محمد قطب الدین رازی، تحریرالقواعد المنطقیة، و باسفله حاشیة لعلی بن محمد جرجانی، ج۱، ص۸ ـ۹، قاهره (بی تا)، چاپ افست قم ۱۳۶۳ش.
[۴۲] هادی بن مهدی سبزواری، شرح المنظومه، ج۱، ص۸۳ ـ۸۴، چاپ حسن حسن زاده آملی، تهران ۱۴۱۶ـ۱۴۲۲.
فخررازی
[۴۳] محمد بن عمر فخررازی، کتاب المحصّل، ج۱، ص۸۱، چاپ حسین اتای، قاهره ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
[۴۴] ابن سینا، عیون الحکمه، مع شرح عیون الحکمة لفخرالدین رازی، ج۱، ص۴۳، تهران ۱۳۷۳ش.
ادراکی را که در آن حکم به نفی یا اثبات باشد، تصدیق می‌داند و می‌گوید که فرق میان تصور و تصدیق به بساطت و ترکیب است؛ ازینرو قول به ترکیب در تصدیق را، بدین معنی که سه تصور مذکور و حکم، اجزای تحقق تصدیق است، به او نسبت داده اند.
[۴۵] محمد بن محمد نصیرالدین طوسی، تلخیص المحصّل، ص۶، چاپ عبداللّه نورانی، تهران ۱۳۵۹ش.
[۴۶] محمد بن محمد قطب الدین رازی، الرسالة المعمولة فی التّصوّر و التّصدیق، در رسالتان فی التصور والتصدیق، ص۹۶_۹۷، قم ۱۴۱۶.
[۴۷] محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، رسالة التصور و التصدیق، ج۱، ص۶۱، در رسالتان فی التصور و التصدیق، قم ۱۴۱۶.


۱۱.۱.۱ - ملاصدرا در توجیه رأی فخررازی


ملاصدرا
[۴۸] محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، رسالة التصور و التصدیق، ج۱، ص۶۱، در رسالتان فی التصور و التصدیق، قم ۱۴۱۶.
در توجیه رأی فخررازی می‌گوید که شاید مراد وی این است که تصدیق در ضمن این تصورات تحقق می‌یابد، نه این‌که ماهیت تصدیق متقوِّم به آن‌ها باشد.
[۴۹] محمد بن محمد قطب الدین رازی، لوامع الاسرار فی شرح مطالع الانوار، ص۵_۶، چاپ سنگی تهران ۱۲۹۳.
در نقد قول به ترکیب در تصدیق گفته است که در این صورت چون حکم، فعل نفس است و تحت مقوله علم (یعنی از مقوله انفعال یا از مقوله کیف، بنا بر این‌که علم تحت کدامیک از این مقولات باشد) نیست، بنابراین مجموع مرکّب از علم و چیزی که از جنس علم نیست نمی‌تواند علم باشد، در حالی که تصدیق، قسمی از علم حصولی است. او در مقام رفع این اشکال بیان کرده است که حکم و ایقاع نسبت، همگی عبارات و الفاظ‌اند و حق این است که نفس فعلی ندارد و حکم، قبول نسبت و ادراک وقوع یا لاوقوع نسبت است؛ پس، از مقوله کیف است. ملاصدرا
[۵۰] محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، رسالة التصور و التصدیق، ج۱، ص۸۷_۸۸، در رسالتان فی التصور و التصدیق، قم ۱۴۱۶.
اشکال مذکور را با این توضیح که اگر مراد از ترکیب مذکور، ترکیب عقلی باشد رد می‌کند، زیرا منعی ندارد که تصدیق را مجموع ادراک (= تصور) و حکم و، تحت مقوله کیف بدانیم؛ بدین صورت که ادراک، جنس تصدیق باشد و حکم، فصل آن.

۱۱.۲ - قول دوم


تصدیق عبارت است از تصور همراه با حکم؛ یعنی اگر تصور با حکم به سلب و ایجاب همراه باشد، تصدیق نامیده می‌شود.
[۵۱] محمود بن مسعود قطب الدین شیرازی، شرح حکمة الاشراق، ج۱، ص۴۲، چاپ سنگی تهران ۱۳۱۵.
[۵۲] محمد بن محمد قطب الدین رازی، الرسالة المعمولة فی التّصوّر و التّصدیق، ج۱، ص۹۷، در رسالتان فی التصور والتصدیق، قم ۱۴۱۶.
این قول هرچند بظاهر عین قول فخررازی در این باب است، اما با آن یکی نیست؛ تصدیق ادراک بسیطی است که مشروط به حکم است،
[۵۳] محمد بن عمر فخررازی، کتاب المحصّل، چاپ حسین اتای، قاهره ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
[۵۴] رسالتان فی التّصوّر و التّصدیق، چاپ مهدی شریعتی، ج۱، ص۴۲، قم ۱۴۱۶.
قطب الدین شیرازی
[۵۵] محمود بن مسعود قطب الدین شیرازی، شرح حکمة الاشراق، ج۱، ص۴۲، چاپ سنگی تهران ۱۳۱۵.
و سراج الدین ارموی
[۵۶] محمود بن ابی بکر سراج الدین ارموی، مطالع الانوار ضمن لوامع الاسرار فی شرح مطالع الانوار، از محمد بن محمد قطب الدین رازی، چاپ سنگی تهران ۱۲۹۳.
در باره تصدیق این قول را پذیرفته اند. قطب الدین شیرازی
[۵۷] محمود بن مسعود قطب الدین شیرازی، شرح حکمة الاشراق، ج۱، ص۴۲، چاپ سنگی تهران ۱۳۱۵.
این قول را به نصیرالدین طوسی نیز نسبت داده است.
[۵۸] شرح نصیرالدین طوسی، ابن سینا، ج۱، ص۱۲، الاشارات و التنبیهات، مع الشرح لنصیرالدین طوسی و شرح الشرح لقطب الدین رازی، تهران ۱۴۰۳.


۱۱.۲.۱ - اشکالات بر این قول


بر این قول اشکالاتی وارد شده است، بدین ترتیب که اگر تصدیق، ادراک (= تصور) مقترن به حکم باشد لازم می‌آید:
الف) حکم خارج از تصدیق باشد، در این صورت یا خود تصدیق است یا جزء آن و در هر دو حال با این تعریف سازگار نیست.
ب) هرگاه تصورات در تصدیق کسبی باشد، تصدیق هم کسبی خواهد بود، زیرا بنا بر این فرض، تصدیق متوقف بر تصور و در کسبی بودن تابع آن است.
ج) هر تصدیقی سه تصدیق خواهد بود، زیرا برای تحقق تصدیق باید سه تصور محکومٌ به و محکومٌ علیه و نسبت حکمیه با حکم مقترن شوند و ادراک (تصور) مقترن به حکم بنا بر فرض مذکور همان تصدیق است.
د) به دست آوردن تصدیق با قول شارح جایز می‌شود، در حالی که تصدیق جز به حجت به دست نمی‌آید.

۱۱.۲.۲ - پاسخ قطب الدین شیرازی به اشکالات


قطب الدین شیرازی
[۵۹] محمود بن مسعود قطب الدین شیرازی، شرح حکمة الاشراق، ص۴۲_۴۳، چاپ سنگی تهران ۱۳۱۵.
اشکالهای مذکور را بدین ترتیب پاسخ داده است :
الف) حکم، لازم ادراک مقترن به حکم است نه خود آن و نه جزء آن.
ب) تصدیق کسبی در ایقاع نسبت و سلب نسبت به اکتساب نیاز دارد نه در تصوراتش، پس نیاز آن به تصوراتش از جهت کسبی بودن آن‌ها نیست، بلکه از این جهت است که تصور، لازم تصدیق است.
ج) تصدیق عبارت است از حضوری که از آن، این مطلب که نسبت واقع شده یا نه در ذهن حاضر شود، ولی حضور هیچ‌یک از ادراکات سه ‌ ‌گانه این چنین نیست.
د) تصدیقی که جز به حجت به دست نمی‌آید، تصدیق به معنای حکم (ایقاع نسبت و سلب آن) است، اما تصدیقی که به معنای حضور آنچه موصوف به تصدیق است (متعلَّق تصدیق یا مصدَّقٌ به)، جز به قول شارح به دست نمی‌آید.
[۶۰] محمد بن محمد قطب الدین رازی، الرسالة المعمولة فی التّصوّر و التّصدیق، ج۱، ص۱۲۳ـ۱۲۷، در رسالتان فی التصور والتصدیق، قم ۱۴۱۶.
[۶۱] محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، رسالة التصور و التصدیق، ج۱، ص۷۱ـ۷۴، در رسالتان فی التصور و التصدیق، قم ۱۴۱۶.


۱۱.۲.۳ - نکته‌ای در اتمام بحث


قطب الدین رازی
[۶۲] محمد بن محمد قطب الدین رازی، لوامع الاسرار فی شرح مطالع الانوار، ص۵_۶، چاپ سنگی تهران ۱۲۹۳.
رأی سراج الدین ارموی را در مطالع بر طبق مذهب فخررازی در باره تصدیق تفسیر کرده و آنگاه به ایراد اِشکال و پاسخ پرداخته است
[۶۳] محمد بن محمد قطب الدین رازی، لوامع الاسرار فی شرح مطالع الانوار، حاشیه جرجانی، ص۵_۶، چاپ سنگی تهران ۱۲۹۳.
؛ ازاین‌رو صدرالدین شیرازی
[۶۴] محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، رسالة التصور و التصدیق، ج۱، ص۸۵_۹۴، در رسالتان فی التصور و التصدیق، قم ۱۴۱۶.
اشکالهای وی را بر ارموی اساساً نادرست دانسته و نیز بر هریک از پاسخهای او خدشه وارد کرده است. وی
[۶۵] محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، رسالة التصور و التصدیق، ج۱، ص۵۶_۵۷، در رسالتان فی التصور و التصدیق، قم ۱۴۱۶.
[۶۶] محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، رسالة التصور و التصدیق، ج۱، ص۶۱_۶۲، در رسالتان فی التصور و التصدیق، قم ۱۴۱۶.
همچنین در توجیه این قول گفته است که مراد قائلان به مَعیّت تصور با حکم در تحقق تصدیق، معیّت شرط یا جزء نیست تا هریک از آن دو وجود مستقل و جدا از دیگری داشته باشند، بلکه مراد آن معیّتی است که در تحلیل ذهنی بین جنس و فصل هست و ناظر به اتحاد وجودی آنهاست نه استقلال در وجود.



تصدیق همان حکم است؛ ابن‌سهلان ساوی در رساله در منطق
[۶۷] ابن سهلان ساوی، تبصره و دو رساله دیگر در منطق، ج۱، ص۱۳۰، چاپ محمدتقی دانش پژوه، تهران ۱۳۳۷ش.
این قول را بر گزیده و گفته است که تصدیق، حکم بر هستی یا نیستی چیزی است. وی در عین حال در تبصره
[۶۸] ابن سهلان ساوی، تبصره و دو رساله دیگر در منطق، ج۱، ص۴، چاپ محمدتقی دانش پژوه، تهران ۱۳۳۷ش.
تصدیق را گرویدن و باور داشتن می‌داند.این قول را معمولاً به حکما نسبت داده اند،
[۶۹] محمد بن محمد قطب الدین رازی، الرسالة المعمولة فی التّصوّر و التّصدیق، ج۱، ص۹۶، در رسالتان فی التصور والتصدیق، قم ۱۴۱۶.
اما قطب الدین شیرازی
[۷۰] محمود بن مسعود قطب الدین شیرازی، درة التاج، ج۱، ص۲۹۶، بخش ۱، چاپ محمد مشکوة، تهران ۱۳۶۹ش.
این انتساب را درست نمی‌داند.

۱۲.۱ - ابطال قول سوم


برخی این قول را به این دلایل باطل دانسته اند:
الف) حکم، ایقاع نسبت ایجابی یا سلبی، و فعل نفس است، پس تحت مقوله علم (انفعال یا کیف) نیست، ازینرو هیچ‌یک بر دیگری صدق نمی‌کندمگر به نحو مجازی.
[۷۱] محمود بن مسعود قطب الدین شیرازی، شرح حکمة الاشراق، ج۱، ص۴۲، چاپ سنگی تهران ۱۳۱۵.

ب) حکم و انتساب، فعل نفس است و در حصول آن نیاز به اکتساب نیست، بلکه حصول آن به خواست نفس است. پس اگر تصدیق همان حکم باشد، باید همه تصدیقات غیرکسبی باشند، چون حکم و انتساب غیرکسبی است.
[۷۲] محمد بن محمد قطب الدین رازی، الرسالة المعمولة فی التّصوّر و التّصدیق، ج۱، ص۱۱۱، در رسالتان فی التصور والتصدیق، قم ۱۴۱۶.


۱۲.۲ - نکته‌ای از برخی از علما


برخی گفته‌اند که اگر تصدیق را همان حکم چیزی بر چیز دیگر بدانیم، تنها شامل تصدیق در حملیات خواهد بود و متضمن تصدیق در قضایای شرطی نخواهد بود، مگر این‌که بگوییم تصدیق همان حکم ایجابی یا سلبی بر تصورات است؛ بدین ترتیب، شامل تصدیق در شرطیات نیز می‌شود.
[۷۳] محمد بن محمد قطب الدین رازی، الرسالة المعمولة فی التّصوّر و التّصدیق، ج۱، ص۱۱۴، در رسالتان فی التصور والتصدیق، قم ۱۴۱۶.


۱۲.۳ - توجیه این قول از صدرالدین شیرازی


صدرالدین شیرازی
[۷۴] محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، رسالة التصور و التصدیق، ج۱، ص۶۱_۶۲، در رسالتان فی التصور و التصدیق، قم ۱۴۱۶.
[۷۵] محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، رسالة التصور و التصدیق، ج۱، ص۷۰_۷۱، در رسالتان فی التصور و التصدیق، قم ۱۴۱۶.
[۷۶] محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، رسالة التصور و التصدیق، ج۱، ص۸۷_۸۸، در رسالتان فی التصور و التصدیق، قم ۱۴۱۶.
این قول را چنین توجیه کرده است: اگر بگوییم تصدیق، خود حکم است، یعنی ادراک اذعانی است که در تحلیل ذهنی، ادراک جنس تصدیق، و حکم فصل آن است، این حکم غیر از آن حکمی است که فعل نفس است. گاهی از فصل حقیقی به لوازم آن تعبیر می‌کنند، مانند ناطق که از لوازم فصل حقیقی انسان و از مقوله انفعال است و در بیان فصل حقیقی انسان به جای آن گفته می‌شود. در اینجا نیز از فصل علم و ادراک به حکم یعنی ایقاع و انتزاع تعبیر می‌شود و آن از لوازم علم تصدیقی است و جایز است که آن را عنوان امر بسیطی که فصل تصدیق است قرار دهیم؛ زیرا در تعریف امور بسیط ناگزیر باید لوازم ذاتی امر بسیط را، که ذهن را به حاق ملزومات می‌رساند، ذکر کنیم. ازینرو گاهی حکم را بر خود تصدیق و گاه بر لازم تصدیق اطلاق می‌کنند؛ بنابراین، تصدیق، تصوری است ملزوم حکم و اذعان و حکم نامیدن آن به نحو مجازی و از باب تسمیه شی ء به اسم لازم آن است.
[۷۷] ابن سینا، منطق المشرقیین، ص۳۶_۳۷، قم ۱۴۰۵ ب.
[۷۸] محمود بن مسعود قطب الدین شیرازی، درة التاج، بخش ۱، ص۲۹۶، چاپ محمد مشکوة، تهران ۱۳۶۹ش.




تصدیق عبارت است از اقرار نفس به معنای قضیه و اذعان به این‌که معنایی که از قضیه در ذهن حاضر است مطابق با نفس الامر است، خواه در واقعِ امر مطابق باشد یا نباشد؛ با این وصف، صناعتهای پنج گانه (برهان و جدل و خطابه و سفسطه و شعر) همگی در معنای تصدیق و بلکه حکم مشترک اند
[۷۹] محمد بن محمدفارابی، المنطقیّات للفارابی، ج۱، ص۲۶۶، چاپ محمدتقی دانش پژوه، قم ۱۴۰۸ـ۱۴۱۰.
قطب الدین رازی در الرساله المعمولة فی التصور و التصدیق
[۸۰] قطب الدین رازی در الرساله المعمولة فی التصور و التصدیق، ص ۱۲۸، ج۱، ص۹۷ـ ۹۸، محمد بن محمد قطب الدین رازی، الرسالة المعمولة فی التّصوّر و التّصدیق، در رسالتان فی التصور والتصدیق، قم ۱۴۱۶.
ــ بر خلاف آنچه در شرح المطالع در توضیح عبارات ارموی بیان کرده ــ و نیز صدرالدین شیرازی
[۸۱] محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، رسالة التصور و التصدیق، ج۱، ص۶۳، در رسالتان فی التصور و التصدیق، قم ۱۴۱۶.
[۸۲] محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، رسالة التصور و التصدیق، ج۱، ص۷۵_۷۶، در رسالتان فی التصور و التصدیق، قم ۱۴۱۶.
[۸۳] محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، رسالة التصور و التصدیق، ج۱، ص۸۲_۸۳، در رسالتان فی التصور و التصدیق، قم ۱۴۱۶.
[۸۴] محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، رسالة التصور و التصدیق، ج۱، ص۹۸_۹۹، در رسالتان فی التصور و التصدیق، قم ۱۴۱۶.
[۸۵] محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، التّنقیح فی المنطق، ص۶، چاپ غلامرضا یاسی پور، تهران ۱۳۷۸ش.
همین رأی را گزیده اند. ایشان این رأی را با رأی ابن سینا، بویژه رأی او در منطق شفا
[۸۶] ابن سینا، منطق المشرقیین، ج۱، ص۱۷، قم ۱۴۰۵ ب.
و منطق اشارات
[۸۷] ابن سینا، منطق المشرقیین، ج۱، ص۲۳، قم ۱۴۰۵ ب.
سازگار دانسته‌اند و، نیز با قول اثیرالدین ابهری در تنزیل الافکار.
[۸۸] مفضل بن عمراثیرالدین ابهری، تنزیل الافکار فی تعدیل الاسرار، ج۱، ص۱۳۹ـ۱۴۰، ضمن تعدیل المعیار فی نقد تنزیل الافکار لنصیرالدین طوسی، چاپ مهدی محقق و توشی هیکو ایزوتسو، تهران ۱۳۵۳ ش.
این دو دانشمند تصدیق را تصور همراه با تصدیق می‌دانند.
[۸۹] محمود بن مسعود قطب الدین شیرازی، درة التاج، بخش ۱، ص ۲۹۵ـ۲۹۶، چاپ محمد مشکوة، تهران ۱۳۶۹ش.


۱۳.۱ - در توضیح تصور همراه با تصدیق


تصور همراه با تصدیق، همان تصدیق اصطلاحی مقابل تصور و از اقسام علم حصولی است، بدین بیان که تصور و قسیم آن (تصدیق) هر دو در جنس تصور یعنی حصول صورت شی ء در ذهن (علم یا تصور لابشرط مقسمی) مشترک‌اند و با فصل خود از یکدیگر متمایز می‌شوند، چنانکه تصور بدون تصدیق یا بدون حکم (به معنای اذعان)، همان تصور ساده و بشرط لاست که یک قسم از علم حصولی است. تصور با تصدیق یا با حکم (به معنای اذعان) نیز قسم دیگر از علم حصولی و همان تصدیق اصطلاحی و قسیم تصور ساده و بشرط لاست، و معیّت میان تصور لابشرط مقسمی با تصدیق به معنای اقرار و اذعان نفس، از نوع معیّت جنس شی ء با فصل آن است که در اینجا نوع محصّلی از علم حصولی را به دست می‌دهد، مانند معیّت رنگ با قابض بصر بودن در سیاهی. بدین معنی تصدیق اصطلاحی، امر بسیطی است که در تحلیل ذهنی به تصور به منزله جنس و تصدیق (اذعان)، که فصل آن است،تجزیه می‌شود؛ این دو در وجود خارجی متحدند، پس دوگانگی در تحلیل ذهنی با وحدت و بساطت تصدیق منافاتی ندارد.
[۹۰] محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، رسالة التصور و التصدیق، ج۱، ص۷۹ـ۸۲، در رسالتان فی التصور و التصدیق، قم ۱۴۱۶.
قطب الدین رازی
[۹۱] محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، رسالة التصور و التصدیق، ج۱، ص۱۰۹، در رسالتان فی التصور و التصدیق، قم ۱۴۱۶.
فرق میان تصور و تصدیقِ مقابل آن را فرق میان تصوری که معروض تصدیق (به معنای اذعان) نیست و تصوری که معروض آن است، می داند. ملاصدرا
[۹۲] محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، رسالة التصور و التصدیق، ج۱، ص۶۱ـ۶۲، در رسالتان فی التصور و التصدیق، قم ۱۴۱۶.
آن را با این بیان که این عروض از قبیل عروض فصل بر جنس است، موافق نظر خود توجیه می‌کند. قائلان به این رأی، در باره تصدیقِ قسیم تصور برای تأیید عینیت تصدیق با اذعان، به قول حکما در باره تصدیق کسبی استناد می‌کنند که گفته اند: «تصور قضیه، معلوم و تصدیق آن مجهول است». شک نیست که قضیه قبل از قیاس با اجزایش، یعنی موضوع و محمول و نسبت بین آن دو و انتساب، حاصل است و بعد از قیاس، امری جز اذعان به این‌که این نسبت واقع است، یعنی مطابق با نفس الامر است، حاصل نمی‌شود.
[۹۳] محمد بن محمد قطب الدین رازی، الرسالة المعمولة فی التّصوّر و التّصدیق، ج۱، ص۱۲۸، در رسالتان فی التصور والتصدیق، قم ۱۴۱۶.
[۹۴] محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، رسالة التصور و التصدیق، ج۱، ص۹۹، در رسالتان فی التصور و التصدیق، قم ۱۴۱۶.


۱۳.۲ - کیف نفسانی بودن تصور و تصدیق درنزد ملاصدرا


بنا بر رأی ملاصدرا،
[۹۵] محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، رسالة التصور و التصدیق، ج۱، ص۵۱ ـ۵۳، در رسالتان فی التصور و التصدیق، قم ۱۴۱۶.
تصور و تصدیق دو کیف نفسانی‌اند که نحوه وجود آن‌ها در نفس الامر عبارت است از حالت نفسانیِ بودن، نظیر قدرت و اراده و مانند آنها؛ به عبارت دیگر، تصور و تصدیق به لحاظ وجودی دو نحوه وجود ذهنی‌اند که به واسطه آن دو معلومات در ذهن موجود می‌شود و به لحاظ مفهومی، از قبیل معلومات و معقولات ثانی منطقی اند. تصور و تصدیق از آن جهت که دو نحوه وجودند، بسیط اند، زیرا هر وجودی بسیط است و بنا بر مفهوم نیز بسیط و دو نوع از مفهوم علم‌اند که تحت معنای علم مندرج اند، از قبیل اِندراج دو نوع بسیط تحت معنای جنسی، مانند سیاهی و سفیدی مندرج تحت رنگ و نه چون اندراج سیاه و سفید تحت انسان که از مرکّبات خارجی اند.



تصدیق عبارت است از علم به نسبت بعضی از ذواتِ تصور شده به بعض دیگر یا به سلب یا به ایجاب. بنا بر این تعریف، هر تصدیقی متوقف بر دو تصور مقدّم بر آن است. مثلاً در تصدیق به این‌که عالم حادث است، ابتدا باید تصوری از عالم و تصوری از حادث باشد تا علم به نسبت میان آن‌ها و تصدیق حاصل شود.
[۹۶] محمد بن محمدغزالی، مقدمه تهافت الفلاسفه المسماة مقاصد الفلاسفة، ص۳۳، چاپ سلیمان دنیا، قاهره ۱۹۶۱.
[۹۷] محمد بن محمدغزالی، معیارالعلم فی المنطق، ص۳۵_۳۶، چاپ احمد شمس الدین، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.




تصدیق عبارت است از موافقت با صدق حکم، و صدق حکم عبارت است از این‌که حکم چیزی بر چیزی به اثبات یا نفی در ذهن، موافق با وجود عینی آن باشد. بدین معنا در تصدیق، حکم به اثبات معنایی برای معنای دیگر یا نفی معنایی از معنای دیگر، همراه با حکم به موافقت وجود عینیِ آن با حکم در اثبات و نفی است.
[۹۸] ابوالبرکات بغدادی، الکتاب المعتبر فی الحکمة، حیدرآباد دکن ۱۳۵۷ـ ۱۳۵۸، ج۲، ص۳۹۵، چاپ افست اصفهان ۱۳۷۳ش.




تصور و تصدیق را به اکتسابی و غیراکتسابی و به تعبیر دیگر به نظری و بدیهی تقسیم کرده اند. تصور اکتسابی یا نظری آن است که مقدّم بر آن، به تصور یا تصورات دیگری نیاز باشد، مانند تصور جسم که مقدّم بر آن باید طول و عرض و عمق تصور شود. تصور غیراکتسابی و بدیهی آن است که در آن چنین نیازی نباشد، مانند تصور وجود و وجوب. تصدیق کسبی نیز تصدیقی است که حصول آن متوقف بر کسب و نظر است و تصدیق بدیهی بی نیاز از کسب و نظر برای عقل حاصل است.
[۹۹] محمد بن محمدفارابی، عیون المسائل، ص۲_۳، چاپ سنگی دهلی ۱۳۱۲.
[۱۰۰] محمد بن محمدغزالی، مقدمه تهافت الفلاسفه المسماة مقاصد الفلاسفة، ص۳۴_۳۵، چاپ سلیمان دنیا، قاهره ۱۹۶۱.
[۱۰۱] محمد بن محمد قطب الدین رازی، تحریرالقواعد المنطقیة، ج۱، ص۱۲ـ۱۳، و باسفله حاشیة لعلی بن محمد جرجانی، قاهره (بی تا)، چاپ افست قم ۱۳۶۳ش.
[۱۰۲] هادی بن مهدی سبزواری، شرح المنظومه، ج۱، ص۸۴، چاپ حسن حسن زاده آملی، تهران ۱۴۱۶ـ۱۴۲۲.
صدرالدین شیرازی
[۱۰۳] محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، التّنقیح فی المنطق، ص۶، چاپ غلامرضا یاسی پور، تهران ۱۳۷۸ش.
هریک از تصور و تصدیق را به دو نوع فطری و حدسی، و مکتسَب تقسیم کرده و گفته است که تصور و تصدیق یا به سبب اشراق از قوه قدسیه حاصل می‌شود، یا از تصور و تصدیق فطری و حدسی کسب می‌شود.



ملاک بداهت در تصور را فقط بی نیازی از کسب و نظر و تعریف دانسته اند، ازینرو اگر برای حصول آن فقط به توجه عقل و تنبیه یا احساس یا حدس یا تجربه و مانند آن نیاز باشد، با بداهت آن منافاتی ندارد. برخی ملاک بداهت را در تصدیق، به تبع اختلاف آرا در باره تصدیق، مختلف دانسته اند. چنانچه تصدیق را همان حکم بدانیم، تصدیق بدیهی آن است که در حصول حکم محتاج به کسب و نظر نباشد، هرچند تصور محکومٌ به ومحکومٌ علیه بدیهی نباشد. اما بنا بر رأی به ترکیبِ تصدیق از تصورات سه ‌ ‌گانه و حکم، بداهت حکم به تنهایی برای بدیهی بودن تصدیق کفایت نمی‌کند
[۱۰۴] محمد بن محمد نصیرالدین طوسی، تلخیص المحصّل، ص۱۰، چاپ عبداللّه نورانی، تهران ۱۳۵۹ش.
[۱۰۵] محمد بن محمد قطب الدین رازی، لوامع الاسرار فی شرح مطالع الانوار، ج۱، ص۷، چاپ سنگی تهران ۱۲۹۳.
[۱۰۶] محمد بن محمد قطب الدین رازی، تحریرالقواعد المنطقیة، ج۱، ص۱۳، و باسفله حاشیة لعلی بن محمد جرجانی، قاهره (بی تا)، چاپ افست قم ۱۳۶۳ش.
[۱۰۷] عبداللّه جیلانی، الرسالة المحیطة بتشکیکات فی القواعد المنطقیة مع تحقیقاتها، ج۱، ص۳۷۵، در منطق و مباحث الفاظ: مجموعه متون و مقالات تحقیقی.
قطب الدین رازی در شرح مطالع
[۱۰۸] محمد بن محمد قطب الدین رازی، لوامع الاسرار فی شرح مطالع الانوار، ج۱، ص۷، چاپ سنگی تهران ۱۲۹۳.
گفته است که بر پایه همین نکته، فخررازی از بداهت تصدیقات، بداهت تصورات را نتیجه گرفته است.



فخررازی
[۱۰۹] محمد بن عمر فخررازی، کتاب المحصّل، ج۱، ص۸۱ ـ۸۳، چاپ حسین اتای، قاهره ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
قول به تصورات غیربدیهی را مستلزم محال می‌داند؛ چون اگر مطلوب معلوم نباشد، چگونه نفس می‌تواند طالب مجهول باشد؟ و اگر مطلوب معلوم باشد، طلب آن، تحصیلِ حاصل و بنابراین محال است. اگر گفته شود مطلوب از جهتی معلوم و از جهتی دیگر مجهول است، باز مستلزم همان محذورات است؛ زیرا وجه معلوم غیر از وجه مجهول است و طلب وجه اول تحصیل حاصل است و وجه دوم چون مجهول است، ممکن نیست مطلوب واقع شود. نصیرالدین طوسی
[۱۱۰] محمد بن محمد نصیرالدین طوسی، تلخیص المحصّل، ص۷، چاپ عبداللّه نورانی، تهران ۱۳۵۹ش.
این قول را مغالطه ای صریح می‌داند؛ زیرا مطلوب یکی از دو وجه متغایر نیست، بلکه چیزی است که دو وجه دارد و بنابراین، مطلوب‌ به‌طور مطلق مجهول نیست تا محذوراتی که گفته است لازم آید.
[۱۱۱] عبداللّه جیلانی، الرسالة المحیطة بتشکیکات فی القواعد المنطقیة مع تحقیقاتها، ج۱، ص۳۷۴، در منطق و مباحث الفاظ: مجموعه متون و مقالات تحقیقی.




تصور را به تام و غیرتام و فاسد نیز تقسیم کرده اند. تصور تام آن است که صورت ذهنی شی ء بی هیچ تفاوتی مطابق صورت خارجی باشد، و غیر تام آن است که صورت ذهنی شی ء نزدیک یا شبیه به صورت خارجی آن باشد و تصور فاسد آن است که مطابق نباشد. تصور تام از یک شی ء بیش از یکی نیست، ولی تصور غیرتام و فاسد به حسب قرب و بعد و وضوح و خفا نسبت به متصوَّر بسیار است.



تصور را به حقیقی و غیرحقیقی نیز تقسیم کرده اند. تصور حقیقی آن است که مسبوق به علم به وجود متصوَّر باشد و در آن مطابقت شرط است، اما تصور غیرحقیقی مسبوق به علم به وجود و لاوجودِ متصوَّر نیست و فقط به حسب اسم، تصور است و بهتر است که از معارف لفظی به شمار آید.
[۱۱۲] محمد بن محمدفارابی، المنطقیّات للفارابی، ج۱، ص۲۶۶، چاپ محمدتقی دانش پژوه، قم ۱۴۰۸ـ۱۴۱۰.
[۱۱۳] محمد بن محمد نصیرالدین طوسی، اساس الاقتباس، ج۱، ص۲۶۰، در عبداللّه انوار، تعلیقه براساس الاقتباس خواجه نصیرطوسی، ج ۱، تهران ۱۳۷۵ش.
[۱۱۴] محمد بن محمد نصیرالدین طوسی، تعدیل المعیار فی نقد تنزیل الأفکار، در منطق و مباحث الفاظ: مجموعه متون و مقالات تحقیقی، ص۱۴۱_۱۴۲، تهران ۱۳۵۳ ش.




تصورات اکتسابی به اعتبار معنایی که از شی ء متصور در بر دارند، اقسامی دارند:
تصوراتی که شامل معانی ذاتی مختص به یک شی ء است.
تصوراتی که شامل معانی ذاتی مشترک میان چند شی ء است.
تصوراتی که شامل معانی عرضی خاص یک شی ء است.
تصوراتی که شامل معانی عَرَضی عام است.
تصوراتی که نه شامل ذاتی نه عرضی است و فقط صورت شبیه شی ء را افاده می‌کند.

۲۱.۱ - نکته‌ای در بحث مذکور


چون اکتساب تصورات به واسطه اقوال شارح است، هریک از این اقسام متناسب با قسمی از اقوال شارح (حد تام، حد ناقص، رسم تام، رسم ناقص و مثال) است
[۱۱۵] ابن سینا، الفن الخامس: البرهان، ج۳، ص۵۲، چاپ ابوالعلا عفیفی، قاهره ۱۳۷۵/۱۹۵۶، چاپ افست قم ۱۴۰۴.
[۱۱۶] محمد بن محمد نصیرالدین طوسی، اساس الاقتباس، در عبداللّه انوار، تعلیقه براساس الاقتباس خواجه نصیرطوسی، ج ۱، ص۲۶۰_۲۶۱، تهران ۱۳۷۵ش.




اقسام تصدیق عبارت است از:
۱) تصدیق یقینی، که با آن اعتقاد دیگری بالفعل یا بالقوه وجود دارد مبنی بر این‌که ممکن نیست مصدَّقٌ به غیر از آنچه هست باشد و زوال اعتقاد در چنین تصدیقی محال است.
۲) تصدیق شبه یقینی، که یا در آن یک اعتقاد است و اگر در صحت آن تشکیک شود استحکامش را از دست می‌دهد، یا اگر اعتقاد دیگری در آن باشد قابل زوال است الاّ اینکه اعتقاد اول ثابت است ولی اعتقاد به امکان نقیض آن بالفعل نیست.
۳) تصدیق اقناعی و ظنی یا بلاغی، که در آن علاوه بر اعتقاد به تصدیق، اعتقاد دیگری بالفعل یا بالقوه وجود دارد به این‌که نقیض این تصدیق نیز ممکن است، الاّ اینکه اگر اعتقاد به امکان نقیض وجود ندارد، بدان جهت است که ذهن متعرّض آن نمی‌شود و تصدیق حقیقتاً مظنون است.
۴) تصدیق تخیلی، که مقتضی اعتقادی نیست، ولی در نفس تأثیر می‌گذارد.
[۱۱۷] محمد بن محمدفارابی، المنطقیّات للفارابی، ج۱، ص۲۶۶_۲۶۷، چاپ محمدتقی دانش پژوه، قم ۱۴۰۸ـ۱۴۱۰.
[۱۱۸] ابن سینا، الفن الخامس: البرهان، ج۳، ص۵۱ ـ۵۲، چاپ ابوالعلا عفیفی، قاهره ۱۳۷۵/۱۹۵۶، چاپ افست قم ۱۴۰۴.
[۱۱۹] محمد بن محمد نصیرالدین طوسی، اساس الاقتباس، در عبداللّه انوار، تعلیقه براساس الاقتباس خواجه نصیرطوسی، ج ۱، ص۲۶۱، تهران ۱۳۷۵ش.
[۱۲۰] هادی بن مهدی سبزواری، شرح المنظومه، ج۱، ص۸۷، چاپ حسن حسن زاده آملی، تهران ۱۴۱۶ـ۱۴۲۲.


۲۲.۱ - توصیح اقسام تصدیق


از آن‌جا که اکتساب تصدیق به واسطه اقوال جازم یا قیاس است، تصدیق یقینی از قیاس برهانی، تصدیق شبه یقینی از قیاس جدلی یا از قیاس مغالطی، تصدیق ظنی و اقناعی یا بلاغی از قیاس خطابی و تصدیق تخیلی از شعر حاصل می‌شود.
[۱۲۱] محمد بن محمدفارابی، المنطقیّات للفارابی، ج۱، ص۲۶۶_۲۶۷، چاپ محمدتقی دانش پژوه، قم ۱۴۰۸ـ۱۴۱۰.
[۱۲۲] ابن سینا، الفن الخامس: البرهان، ج۳، ص۵۱ ـ۵۲، چاپ ابوالعلا عفیفی، قاهره ۱۳۷۵/۱۹۵۶، چاپ افست قم ۱۴۰۴.
[۱۲۳] محمد بن محمد نصیرالدین طوسی، اساس الاقتباس، در عبداللّه انوار، تعلیقه براساس الاقتباس خواجه نصیرطوسی، ج ۱، ص۲۶۱، تهران ۱۳۷۵ش.
[۱۲۴] هادی بن مهدی سبزواری، شرح المنظومه، ج۱، ص۸۷، چاپ حسن حسن زاده آملی، تهران ۱۴۱۶ـ۱۴۲۲.
تصدیق یقینی یک قسم بیش‌تر نیست. سایر تصدیقات به حسب قرب و بعد نسبت به یقین، یا به حسب شدت و ضعف در شهرت، یا مشابهت به یقین یا در ایقاع ظن یا در اقتضای تخیل دارای اقسام و مراتب بسیار و همگی قابل زوال اند؛
[۱۲۵] محمد بن محمد نصیرالدین طوسی، اساس الاقتباس، در عبداللّه انوار، تعلیقه براساس الاقتباس خواجه نصیرطوسی، ج ۱، ص۲۶۱، تهران ۱۳۷۵ش.
نصیرالدین طوسی در شرح عبارت ابن سینا در اشارات
[۱۲۶] ابن سینا، الاشارات و التنبیهات، مع الشرح لنصیرالدین طوسی و شرح الشرح لقطب الدین رازی، ج۱، ص۱۴، تهران ۱۴۰۳.
گفته است که ابن سینا تصدیق را تقسیم کرده و تصور را تقسیم نکرده است؛ زیرا انقسام تصدیق، طبیعی است و در مقایسه با چیزی نیست، ولی انقسام تصور به ذاتی و عرضی و جنس و فصل و غیر آنها، عرضی و در مقایسه با چیزی است. وی
[۱۲۷] ابن سینا، الاشارات و التنبیهات، مع الشرح لنصیرالدین طوسی و شرح الشرح لقطب الدین رازی، ج۱، ص۱۴، تهران ۱۴۰۳.
همچنین دلیل فخررازی را در این باب، مبنی بر این‌که تصور قابل قوت و ضعف نیست ولی تصدیق هست، فاسد می‌داند؛ زیرا اگر تصور قابلیت قوت و ضعف نداشته باشد لازم می‌آید که چیزی که به حد حقیقی و تام تصور شده، مانند چیزی باشد که به رسم و مثال تصور شده است. خطای وی در اینجا ناشی از این است که فخررازی
[۱۲۸] محمد بن عمر فخررازی، کتاب المحصّل، ج۱، ص۸۱، چاپ حسین اتای، قاهره ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
تصورات را غیراکتسابی می‌داند.



در باره تصور و تصدیق رساله های بسیاری به عربی و فارسی نگاشته شده است. رساله‌هایی که از آن‌ها اطلاعی در دست است، به ترتیب تاریخ عبارت‌اند از:
۱) الرساله المعمولة فی التصور و التصدیق، تألیف قطب الدین رازی (متوفی ۷۶۶).
این رساله را مهدی شریعتی همراه رسالة التصور و التصدیق ملاصدرا تصحیح و در ۱۳۷۴ ش/ ۱۴۱۶ منتشر کرده است.
۲) رسالة فی تقسیم العلوم، که در کشف الظنون
[۱۲۹] حاجی خلیفه، کشف‌الظنون، ج۲، ستون۸۵۶.
به نام میرسید شریف جرجانی ثبت شده است.
۳) رسالة فی القضیة و التصدیق، تألیف شمس الدین محمد خَفری.
[۱۳۰] حاجی خلیفه، کشف‌الظنون، ج۲، ستون۸۸۳.

۴) تمییز التصور عن التصدیق از احمد جَندی. نسخه ای از آن در کتابخانه ملی ملک (ش ۲۰/۲۲۶۱) موجود است.
[۱۳۱] ایرج افشار و محمدتقی دانش پژوه، فهرست نسخه های خطی کتابخانه ملی ملک، ج۵، ص۴۵۴، ج ۵، تهران ۱۳۶۳ش.

۵) رساله در تصور و تصدیق از عصام الدین ابراهیم عربشاه اسفراینی حنفی. نسخه ای از آن در کتابخانه آستان قدس رضوی موجود است.
[۱۳۲] علی اردلان جوان، فهرست کتب خطّی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، ج۱، ص۳۶۵، ج ۱، مشهد ۱۳۶۵ش.

۶) تقسیم علم به تصور و تصدیق. نسخه ای از آن در کتابخانه آستان قدس رضوی،
[۱۳۳] علی اردلان جوان، فهرست کتب خطّی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، ج۱، ص۳۶۶، ج ۱، مشهد ۱۳۶۵ش.
و نیز نسخه ای در کتابخانه دانشکده الهیات مشهد موجود است.
[۱۳۴] محمود فاضل، فهرست نسخه های خطی کتابخانه دانشکدة الهیات و معارف اسلامی مشهد، ج۲، ص۴۴۶، ج ۲، تهران ۱۳۶۱ش.

۷) حاشیه بر شرح شمسیه در باب تقسیم علم به تصور و تصدیق. نسخه ای از آن در کتابخانه آستان قدس رضوی
[۱۳۵] علی اردلان جوان، فهرست کتب خطّی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، ج۱، ص۳۶۶، ج ۱، مشهد ۱۳۶۵ش.
و نیز در کتابخانه دانشکده الهیات مشهد موجود است.
[۱۳۶] محمود فاضل، فهرست نسخه های خطی کتابخانه دانشکدة الهیات و معارف اسلامی مشهد، ج۲، ص۴۴۶، ج ۲، تهران ۱۳۶۱ش.
دو رساله اخیر در فهرست نسخه های خطی کتابخانه ملی ملک
[۱۳۷] ایرج افشار و محمدتقی دانش پژوه، فهرست نسخه های خطی کتابخانه ملی ملک، ج۵، ص۴۵۳، ج ۵، تهران ۱۳۶۳ش.
با عناوین تحقیق العلم و اقسامه، و حاشیه شرح رساله فی معنی العلم و اقسامه تألیف محمد حنفی تبریزی رومی معرفی شده است.
۸) تقسیم العلم. نسخه ای از آن در کتابخانه ملی ملک (ش ۱۸/ ۲۲۶۱) موجود است.
[۱۳۸] ایرج افشار و محمدتقی دانش پژوه، فهرست نسخه های خطی کتابخانه ملی ملک، ج۵، ص۴۵۳ـ۴۵۴، ج ۵، تهران ۱۳۶۳ش.

۹) حاشیة تحریر القواعد المنطقیة که حاشیه ای است بر بحث تقسیم علم به تصور و تصدیق از شرح شمسیه قطب الدین رازی از ابوطالب حسینی. نسخه ای از آن در کتابخانه آیت اللّه مرعشی (ش ۷/ ۹۵۷) موجود است.
[۱۳۹] محمدزاهد بن محمداسلم حسینی هروی، شرح الرّسالة المعمولة فی التّصوّر والتّصدیق و تعلیقاته، ج۳، ص۱۴۷، چاپ مهدی شریعتی، قم ۱۴۲۰.
[۱۴۰] رسالتان فی التّصوّر و التّصدیق، چاپ مهدی شریعتی، ج۱، ص۱۵، قم ۱۴۱۶.

۱۰) غایة التحقیق فی تقسیم العلم الی التصور و التصدیق، از طاش کوپری زاده.
[۱۴۱] اسماعیل بغدادی، هدیة العارفین، ج ۱، ص۱۴۴، در حاجی خلیفه، ج ۵.

۱۱) رسالة التصور و التصدیق، از صدرالدین شیرازی. این رساله یک بار به ضمیمه جوهرالنضید در ۱۳۶۳ش چاپ شده است. در ۱۳۷۴ ش/ ۱۴۱۶ مهدی شریعتی آن را تصحیح و همراه رسالة المعمولة چاپ کرد. مهدی حائری یزدی نیز آن را با نام آگاهی و گواهی به فارسی بر گرداند که در ۱۳۶۷ش چاپ شده است. مواضع بسیاری از این رساله، که به بررسی آرای حکیمان گذشته در باره تصور و تصدیق اختصاص داده شده، از حیث عبارات و الفاظ و حتی گاه در ترتیب نقل و بیان مباحث با رساله قطب الدین رازی یکسان است و گویا ملاصدرا در این رساله با نظر به آن کتاب، به بررسی موضوع پرداخته است.
[۱۴۲] محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، رسالة التصور و التصدیق، ج۱، ص۶۴ـ ۶۸، در رسالتان فی التصور و التصدیق، قم ۱۴۱۶.
[۱۴۳] محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، رسالة التصور و التصدیق، ج۱، ص۶۹ـ۷۰، در رسالتان فی التصور و التصدیق، قم ۱۴۱۶.
[۱۴۴] محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، رسالة التصور و التصدیق، ج۱، ص۷۲ـ۷۴، در رسالتان فی التصور و التصدیق، قم ۱۴۱۶.
[۱۴۵] محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، رسالة التصور و التصدیق، ج۱، ص۷۶ـ۷۹، در رسالتان فی التصور و التصدیق، قم ۱۴۱۶.
[۱۴۶] محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، رسالة التصور و التصدیق، ج۱، ص۹۵ ـ۹۷، در رسالتان فی التصور و التصدیق، قم ۱۴۱۶.
[۱۴۷] محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، رسالة التصور و التصدیق، ج۱، ص۹۸ـ ۹۹، در رسالتان فی التصور و التصدیق، قم ۱۴۱۶.
[۱۴۸] محمد بن محمد قطب الدین رازی، الرسالة المعمولة فی التّصوّر و التّصدیق، ج۱، ص۹۸ـ۱۰۱، در رسالتان فی التصور والتصدیق، قم ۱۴۱۶.
[۱۴۹] محمد بن محمد قطب الدین رازی، الرسالة المعمولة فی التّصوّر و التّصدیق، ج۱، ص۱۰۴، در رسالتان فی التصور والتصدیق، قم ۱۴۱۶.
[۱۵۰] محمد بن محمد قطب الدین رازی، الرسالة المعمولة فی التّصوّر و التّصدیق، ج۱، ص۱۱۵ـ ۱۱۷، در رسالتان فی التصور والتصدیق، قم ۱۴۱۶.
[۱۵۱] محمد بن محمد قطب الدین رازی، الرسالة المعمولة فی التّصوّر و التّصدیق، ج۱، ص۱۲۱، در رسالتان فی التصور والتصدیق، قم ۱۴۱۶.
[۱۵۲] محمد بن محمد قطب الدین رازی، الرسالة المعمولة فی التّصوّر و التّصدیق، ج۱، ص۱۲۳، در رسالتان فی التصور والتصدیق، قم ۱۴۱۶.
[۱۵۳] محمد بن محمد قطب الدین رازی، الرسالة المعمولة فی التّصوّر و التّصدیق، ج۱، ص۱۲۷ـ ۱۲۸، در رسالتان فی التصور والتصدیق، قم ۱۴۱۶.
در عین حال رساله ملاصدرا از این جهت که متضمن بررسی و نقد آرای قطب الدین رازی است، و نیز درصدد ایجاد سازگاری موجه و معقول میان آرای حکیمان در باره تصور و تصدیق است، رساله ای بدیع و متمایز از رسالة المعمولة است.
۱۲) شرح الرسالة المعمولة فی التصور و التصدیق، از حسینی هروی که در ۱۳۶۱ ش/ ۱۴۰۲ با تصحیح مهدی شریعتی چاپ شده است. حدود چهل حاشیه بر این شرح نگاشته‌اند و بیش‌تر حاشیه نویسان آن، از علمای هند بوده اند.
[۱۵۴] محمدزاهد بن محمداسلم حسینی هروی، شرح الرّسالة المعمولة فی التّصوّر والتّصدیق و تعلیقاته، ج۱، ص۴۱ـ۵۰، چاپ مهدی شریعتی، قم ۱۴۲۰.

۱۳) رسالة المجمع و التفریق فی بیان التصور و التصدیق، تألیف غلام علی خِشتی متخلص به فانی. نسخه ای از این رساله در کتابخانه شاهچراغ شیراز (ش ۷۵۴) موجود است.
[۱۵۵] رسالتان فی التّصوّر و التّصدیق، چاپ مهدی شریعتی، ج۱، ص۱۶، قم ۱۴۱۶.

۱۴) التصور و التصدیق از شیخ مهدی نوایی نوری نجفی.
[۱۵۶] آقابزرگ طهرانی، الذریعة، ج۴، ص۱۹۹.

۱۵) رسالة فی تعریف العلم و تقسیمه الی التصور و التصدیق، تألیف علی کاشف الغطاء که همراه نقد الآراء المنطقیة و حلّ مشکلاتها
[۱۵۷] علی کاشف الغطاء، رسالة فی تعریف العلم و تقسیمه الی التصور و التصدیق، ص۶۱_۹۶.
در ۱۳۸۲ در نجف به چاپ رسیده است.
[۱۵۸] رسالتان فی التّصوّر و التّصدیق، چاپ مهدی شریعتی، ج۱، ص۱۶، قم ۱۴۱۶.




(۱) آقابزرگ طهرانی، الذریعة.
(۲) ابن رشد، تلخیص منطق ارسطو، چاپ جیرار جهامی، بیروت ۱۹۸۲.
(۳) ابن سهلان ساوی، تبصره و دو رساله دیگر در منطق، چاپ محمدتقی دانش پژوه، تهران ۱۳۳۷ش.
(۴) ابن سینا، الاشارات و التنبیهات، مع الشرح لنصیرالدین طوسی و شرح الشرح لقطب الدین رازی، تهران ۱۴۰۳.
(۵) ابن سینا، دانشنامه علائی، چاپ احمد خراسانی، تهران ۱۳۶۰ش.
(۶) ابن سینا، الشفاء، المنطق، ج ۱: المدخل، چاپ ابراهیم مدکور و دیگران، قاهره ۱۳۷۱/، چاپ افست قم ۱۴۰۵ الف.
(۷) ابن سینا، ج ۳: الفن الخامس: البرهان، چاپ ابوالعلا عفیفی، قاهره ۱۳۷۵/۱۹۵۶، چاپ افست قم ۱۴۰۴.
(۸) ابن سینا، عیون الحکمه، مع شرح عیون الحکمة لفخرالدین رازی، تهران ۱۳۷۳ش.
(۹) ابن سینا، منطق المشرقیین، قم ۱۴۰۵ ب.
(۱۰) ابوالبرکات بغدادی، الکتاب المعتبر فی الحکمة، حیدرآباد دکن ۱۳۵۷ـ ۱۳۵۸، چاپ افست اصفهان ۱۳۷۳ش.
(۱۱) مفضل بن عمراثیرالدین ابهری، تنزیل الافکار فی تعدیل الاسرار، ضمن تعدیل المعیار فی نقد تنزیل الافکار لنصیرالدین طوسی، در منطق و مباحث الفاظ: مجموعه متون و مقالات تحقیقی، چاپ مهدی محقق و توشی هیکو ایزوتسو، تهران ۱۳۵۳ ش.
(۱۲) علی اردلان جوان، فهرست کتب خطّی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، ج ۱، مشهد ۱۳۶۵ش.
(۱۳) ایرج افشار و محمدتقی دانش پژوه، فهرست نسخه های خطی کتابخانه ملی ملک، ج ۵، تهران ۱۳۶۳ش.
(۱۴) اسماعیل بغدادی، هدیة العارفین، ج ۱، در حاجی خلیفه، ج ۵.
(۱۵) علی بن محمد ترکة اصفهانی، کتاب المناهج فی المنطق، چاپ ابراهیم دیباجی، تهران ۱۳۷۶ش.
(۱۶) عبداللّه جیلانی، الرسالة المحیطة بتشکیکات فی القواعد المنطقیة مع تحقیقاتها، در منطق و مباحث الفاظ: مجموعه متون و مقالات تحقیقی.
(۱۷) حاجی خلیفه، کشف‌الظنون.
(۱۸) احمد حسینی اشکوری، فهرست نسخه های خطی کتابخانه عمومی حضرت آیه اللّه العظمی مرعشی نجفی مدّظلّه العالی، قم ۱۳۵۴ـ۱۳۷۶ش.
(۱۹) محمدزاهد بن محمداسلم حسینی هروی، شرح الرّسالة المعمولة فی التّصوّر والتّصدیق و تعلیقاته، چاپ مهدی شریعتی، قم ۱۴۲۰.
(۲۰) رسالتان فی التّصوّر و التّصدیق، چاپ مهدی شریعتی، قم ۱۴۱۶.
(۲۱) هادی بن مهدی سبزواری، شرح المنظومه، چاپ حسن حسن زاده آملی، تهران ۱۴۱۶ـ۱۴۲۲.
(۲۲) محمود بن ابی بکر سراج الدین ارموی، مطالع الانوار ضمن لوامع الاسرار فی شرح مطالع الانوار، از محمد بن محمد قطب الدین رازی، چاپ سنگی تهران ۱۲۹۳.
(۲۳) محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، التّنقیح فی المنطق، چاپ غلامرضا یاسی پور، تهران ۱۳۷۸ش.
(۲۴) محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، الحکمه المتعالیه فی الاسفار العقلیة الاربعة، تهران ۱۳۳۷ش، چاپ افست قم (بی تا).
(۲۶) محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، رسالة التصور و التصدیق، در رسالتان فی التصور و التصدیق، قم ۱۴۱۶.
(۲۷) محمدحسین طباطبائی، نهایة الحکمة، چاپ عبداللّه نورانی، قم ۱۳۶۲ش.
(۲۸) محمد بن محمدغزالی، معیارالعلم فی المنطق، چاپ احمد شمس الدین، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
(۲۹) محمد بن محمدغزالی، مقدمه تهافت الفلاسفه المسماة مقاصد الفلاسفة، چاپ سلیمان دنیا، قاهره ۱۹۶۱.
(۳۰) محمد بن محمدفارابی، عیون المسائل، چاپ سنگی دهلی ۱۳۱۲.
(۳۱) محمد بن محمدفارابی، المنطقیّات للفارابی، چاپ محمدتقی دانش پژوه، قم ۱۴۰۸ـ۱۴۱۰.
(۳۲) محمود فاضل، فهرست نسخه های خطی کتابخانه دانشکدة الهیات و معارف اسلامی مشهد، ج ۲، تهران ۱۳۶۱ش.
(۳۳) محمد بن عمر فخررازی، کتاب المحصّل، چاپ حسین اتای، قاهره ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
(۳۴) محمد بن محمد قطب الدین رازی، تحریرالقواعد المنطقیة، و باسفله حاشیة لعلی بن محمد جرجانی، قاهره (بی تا)، چاپ افست قم ۱۳۶۳ش.
(۳۵) محمد بن محمد قطب الدین رازی، الرسالة المعمولة فی التّصوّر و التّصدیق، در رسالتان فی التصور والتصدیق، قم ۱۴۱۶.
(۳۶) محمد بن محمد قطب الدین رازی، لوامع الاسرار فی شرح مطالع الانوار، چاپ سنگی تهران ۱۲۹۳.
(۳۷) محمود بن مسعود قطب الدین شیرازی، درة التاج، بخش ۱، چاپ محمد مشکوة، تهران ۱۳۶۹ش.
(۳۸) محمود بن مسعود قطب الدین شیرازی، شرح حکمة الاشراق، چاپ سنگی تهران ۱۳۱۵.
(۳۹) محمد بن محمد نصیرالدین طوسی، اساس الاقتباس، در عبداللّه انوار، تعلیقه براساس الاقتباس خواجه نصیرطوسی، ج ۱، تهران ۱۳۷۵ش.
(۴۰) محمد بن محمد نصیرالدین طوسی، تعدیل المعیار فی نقد تنزیل الأفکار، در منطق و مباحث الفاظ: مجموعه متون و مقالات تحقیقی، تهران ۱۳۵۳ ش.
(۴۱) محمد بن محمد نصیرالدین طوسی، تلخیص المحصّل، چاپ عبداللّه نورانی، تهران ۱۳۵۹ش.
(۴۲) هری ا ولفسون، «دو اصطلاح تصوّر و تصدیق، در فلسفه اسلامی و معادلهای یونانی و لاتینی و عبری آنها»، ترجمه احمد آرام، در منطق و مباحث الفاظ: مجموعه متون و مقالات تحقیقی.
(۴۳) Aristoteles, The works of Aristotle , vol ۱, in Great books of the Western world , vol ۷, ed Mortimer J Adler, Chicago: Encyclopaedia Britannica, ۱۹۹۳.


 
۱. ابن سینا، دانشنامه علائی، ص۳_۴، چاپ احمد خراسانی، تهران ۱۳۶۰ش.
۲. ابن سهلان ساوی، تبصره و دو رساله دیگر در منطق، ج۱، ص۴، چاپ محمدتقی دانش پژوه، تهران ۱۳۳۷ش.
۳. رسالتان فی التّصوّر و التّصدیق، چاپ مهدی شریعتی، ج۱، ص۶، قم ۱۴۱۶.
۴. هری ا ولفسون، «دو اصطلاح تصوّر و تصدیق، ج۱، ص۴۴۸ـ۴۵۷، در فلسفه اسلامی و معادلهای یونانی و لاتینی و عبری آنها»، ترجمه احمد آرام، در منطق و مباحث الفاظ: مجموعه متون و مقالات تحقیقی.
۵. ابن سهلان ساوی، تبصره و دو رساله دیگر در منطق، ج۱، ص۲۷ـ ۲۸، چاپ محمدتقی دانش پژوه، تهران ۱۳۳۷ش.
۶. محمد بن محمدفارابی، المنطقیّات للفارابی، ج۱، ص۲۶۶_۲۶۷، چاپ محمدتقی دانش پژوه، قم ۱۴۰۸ـ۱۴۱۰.
۷. ابن سینا، الفن الخامس: البرهان، ج۳، ص۵۱ ـ ۵۳، چاپ ابوالعلا عفیفی، قاهره ۱۳۷۵/۱۹۵۶، چاپ افست قم ۱۴۰۴.
۸. محمد بن محمدفارابی، عیون المسائل، ص۲_۴، چاپ سنگی دهلی ۱۳۱۲.
۹. ابن سینا، الشفاء، المنطق، المدخل، ج۱، ص۱۶ـ۲۰، ز چاپ ابراهیم مدکور و دیگران، قاهره ۱۳۷۱/، چاپ افست قم ۱۴۰۵ الف.
۱۰. ابن سهلان ساوی، تبصره و دو رساله دیگر در منطق، ج۱، ص۴ـ ۵، چاپ محمدتقی دانش پژوه، تهران ۱۳۳۷ش.
۱۱. محمد بن محمد نصیرالدین طوسی، اساس الاقتباس، در عبداللّه انوار، تعلیقه براساس الاقتباس خواجه نصیرطوسی، ج ۱، مقدمه، ص ۱۸ـ۱۹، تهران ۱۳۷۵ش.
۱۲. محمود بن مسعود قطب الدین شیرازی، درة التاج، بخش ۱، ص ۲۹۳ـ ۲۹۸، چاپ محمد مشکوة، تهران ۱۳۶۹ش.
۱۳. محمد بن محمد قطب الدین رازی، تحریرالقواعد المنطقیة، و باسفله حاشیة لعلی بن محمد جرجانی، ج۱، ص۶_۷، قاهره (بی تا)، چاپ افست قم ۱۳۶۳ش.
۱۴. محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، التّنقیح فی المنطق، ج۱، ص۵ ـ۶، چاپ غلامرضا یاسی پور، تهران ۱۳۷۸ش.
۱۵. هادی بن مهدی سبزواری، شرح المنظومه، ج۱، ص۷۶ـ۷۷، پانویس۱۵ف، شرح المنظومه، چاپ حسن حسن زاده آملی، تهران ۱۴۱۶ـ۱۴۲۲.
۱۶. محمد بن محمدفارابی، عیون المسائل، ص۲_۴، چاپ سنگی دهلی ۱۳۱۲.
۱۷. ابن سینا، الشفاء، المنطق، ج ۱: المدخل، ص۱۰، چاپ ابراهیم مدکور و دیگران، قاهره ۱۳۷۱/، چاپ افست قم ۱۴۰۵ الف.
۱۸. علی بن محمد ترکه اصفهانی، کتاب المناهج فی المنطق، ج۱، ص۲ـ ۵، چاپ ابراهیم دیباجی، تهران ۱۳۷۶ش.
۱۹. هادی بن مهدی سبزواری، شرح المنظومه، ج۱، ص۷۲، چاپ حسن حسن زاده آملی، تهران ۱۴۱۶ـ۱۴۲۲.
۲۰. مفضل بن عمراثیرالدین ابهری، تنزیل الافکار فی تعدیل الاسرار، ج۱، ص۱۴۴، ضمن تعدیل المعیار فی نقد تنزیل الافکار لنصیرالدین طوسی، چاپ مهدی محقق و توشی هیکو ایزوتسو، تهران ۱۳۵۳ ش.
۲۱. محمد بن محمد نصیرالدین طوسی، تعدیل المعیار فی نقد تنزیل الأفکار، ص۱۴۴_۱۳۵، تهران ۱۳۵۳ ش.
۲۲. محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، الحکمه المتعالیه فی الاسفار العقلیة الاربعة، سفر اول، ج ۱، ص ۲۶ـ۲۷، تهران ۱۳۳۷ش، چاپ افست قم (بی تا).
۲۳. محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، الحکمه المتعالیه فی الاسفار العقلیة الاربعة، ج۱، ص۳۹۷، تهران ۱۳۳۷ش، چاپ افست قم (بی تا).
۲۴. محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، الحکمه المتعالیه فی الاسفار العقلیة الاربعة، سفر سوم، ج ۲، ص ۲۷۸، تهران ۱۳۳۷ش، چاپ افست قم (بی تا).
۲۵. محمدحسین طباطبائی، نهایة الحکمة، ج۱، ص۲۵۰ـ ۲۵۲، چاپ عبداللّه نورانی، قم ۱۳۶۲ش.
۲۶. ارسطو، رسالتان فی التصور و التصدیق، کتاب ۱، فصل ۱، ۷۱ الف، س ۱۲ـ۱۷، چاپ مهدی شریعتی، قم ۱۴۱۶.
۲۷. ارسطو، رسالتان فی التّصوّر و التّصدیق، کتاب ۱، فصل ۱، ۷۱ الف، س ۱۲ـ۱۷، چاپ مهدی شریعتی، قم ۱۴۱۶.
۲۸. ابن رشد، تلخیص منطق ارسطو، ج۲، ص۳۶۹_۳۷۰، چاپ جیرار جهامی، بیروت ۱۹۸۲.
۲۹. هری ا ولفسون، «دو اصطلاح تصوّر و تصدیق، ج۱، ص۴۵۶، در فلسفه اسلامی و معادلهای یونانی و لاتینی و عبری آنها»، ترجمه احمد آرام، در منطق و مباحث الفاظ: مجموعه متون و مقالات تحقیقی.
۳۰. محمد بن محمد قطب الدین رازی، الرسالة المعمولة فی التّصوّر و التّصدیق، ج۱، ص۹۵، در رسالتان فی التصور والتصدیق، قم ۱۴۱۶.
۳۱. محمد بن محمد قطب الدین رازی، تحریرالقواعد المنطقیة، ج۱، ص۱۲، و باسفله حاشیة لعلی بن محمد جرجانی، قاهره (بی تا)، چاپ افست قم ۱۳۶۳ش.
۳۲. محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، رسالة التصور و التصدیق، در رسالتان فی التصور و التصدیق، ج۱، ص۸۲، قم ۱۴۱۶.
۳۳. محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، رسالة التصور و التصدیق، در رسالتان فی التصور و التصدیق، ج۱، ص۹۰_۹۱، قم ۱۴۱۶.
۳۴. رسالتان فی التّصوّر و التّصدیق، چاپ مهدی شریعتی، ج۱، ص۳۵، قم ۱۴۱۶.
۳۵. محمد بن محمدغزالی، مقدمه تهافت الفلاسفه المسماة مقاصد الفلاسفة، ص۳۳، چاپ سلیمان دنیا، قاهره ۱۹۶۱.
۳۶. محمد بن محمدغزالی، معیارالعلم فی المنطق، ص۳۵، چاپ احمد شمس الدین، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
۳۷. ابوالبرکات بغدادی، الکتاب المعتبر فی الحکمة، ج۱، ص۳۵، حیدرآباد دکن ۱۳۵۷ـ ۱۳۵۸، چاپ افست اصفهان ۱۳۷۳ش.
۳۸. ابوالبرکات بغدادی، الکتاب المعتبر فی الحکمة، ج۲، ص۳۹۴ـ ۳۹۵، حیدرآباد دکن ۱۳۵۷ـ ۱۳۵۸، چاپ افست اصفهان ۱۳۷۳ش.
۳۹. محمدزاهد بن محمداسلم حسینی هروی، شرح الرّسالة المعمولة فی التّصوّر والتّصدیق و تعلیقاته، ج۱، ص۲۷۵ـ۲۷۶، چاپ مهدی شریعتی، قم ۱۴۲۰.
۴۰. رسالتان فی التّصوّر و التّصدیق، چاپ مهدی شریعتی، ج۱، ص۶۱، قم ۱۴۱۶.
۴۱. محمد بن محمد قطب الدین رازی، تحریرالقواعد المنطقیة، و باسفله حاشیة لعلی بن محمد جرجانی، ج۱، ص۸ ـ۹، قاهره (بی تا)، چاپ افست قم ۱۳۶۳ش.
۴۲. هادی بن مهدی سبزواری، شرح المنظومه، ج۱، ص۸۳ ـ۸۴، چاپ حسن حسن زاده آملی، تهران ۱۴۱۶ـ۱۴۲۲.
۴۳. محمد بن عمر فخررازی، کتاب المحصّل، ج۱، ص۸۱، چاپ حسین اتای، قاهره ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
۴۴. ابن سینا، عیون الحکمه، مع شرح عیون الحکمة لفخرالدین رازی، ج۱، ص۴۳، تهران ۱۳۷۳ش.
۴۵. محمد بن محمد نصیرالدین طوسی، تلخیص المحصّل، ص۶، چاپ عبداللّه نورانی، تهران ۱۳۵۹ش.
۴۶. محمد بن محمد قطب الدین رازی، الرسالة المعمولة فی التّصوّر و التّصدیق، در رسالتان فی التصور والتصدیق، ص۹۶_۹۷، قم ۱۴۱۶.
۴۷. محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، رسالة التصور و التصدیق، ج۱، ص۶۱، در رسالتان فی التصور و التصدیق، قم ۱۴۱۶.
۴۸. محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، رسالة التصور و التصدیق، ج۱، ص۶۱، در رسالتان فی التصور و التصدیق، قم ۱۴۱۶.
۴۹. محمد بن محمد قطب الدین رازی، لوامع الاسرار فی شرح مطالع الانوار، ص۵_۶، چاپ سنگی تهران ۱۲۹۳.
۵۰. محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، رسالة التصور و التصدیق، ج۱، ص۸۷_۸۸، در رسالتان فی التصور و التصدیق، قم ۱۴۱۶.
۵۱. محمود بن مسعود قطب الدین شیرازی، شرح حکمة الاشراق، ج۱، ص۴۲، چاپ سنگی تهران ۱۳۱۵.
۵۲. محمد بن محمد قطب الدین رازی، الرسالة المعمولة فی التّصوّر و التّصدیق، ج۱، ص۹۷، در رسالتان فی التصور والتصدیق، قم ۱۴۱۶.
۵۳. محمد بن عمر فخررازی، کتاب المحصّل، چاپ حسین اتای، قاهره ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
۵۴. رسالتان فی التّصوّر و التّصدیق، چاپ مهدی شریعتی، ج۱، ص۴۲، قم ۱۴۱۶.
۵۵. محمود بن مسعود قطب الدین شیرازی، شرح حکمة الاشراق، ج۱، ص۴۲، چاپ سنگی تهران ۱۳۱۵.
۵۶. محمود بن ابی بکر سراج الدین ارموی، مطالع الانوار ضمن لوامع الاسرار فی شرح مطالع الانوار، از محمد بن محمد قطب الدین رازی، چاپ سنگی تهران ۱۲۹۳.
۵۷. محمود بن مسعود قطب الدین شیرازی، شرح حکمة الاشراق، ج۱، ص۴۲، چاپ سنگی تهران ۱۳۱۵.
۵۸. شرح نصیرالدین طوسی، ابن سینا، ج۱، ص۱۲، الاشارات و التنبیهات، مع الشرح لنصیرالدین طوسی و شرح الشرح لقطب الدین رازی، تهران ۱۴۰۳.
۵۹. محمود بن مسعود قطب الدین شیرازی، شرح حکمة الاشراق، ص۴۲_۴۳، چاپ سنگی تهران ۱۳۱۵.
۶۰. محمد بن محمد قطب الدین رازی، الرسالة المعمولة فی التّصوّر و التّصدیق، ج۱، ص۱۲۳ـ۱۲۷، در رسالتان فی التصور والتصدیق، قم ۱۴۱۶.
۶۱. محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، رسالة التصور و التصدیق، ج۱، ص۷۱ـ۷۴، در رسالتان فی التصور و التصدیق، قم ۱۴۱۶.
۶۲. محمد بن محمد قطب الدین رازی، لوامع الاسرار فی شرح مطالع الانوار، ص۵_۶، چاپ سنگی تهران ۱۲۹۳.
۶۳. محمد بن محمد قطب الدین رازی، لوامع الاسرار فی شرح مطالع الانوار، حاشیه جرجانی، ص۵_۶، چاپ سنگی تهران ۱۲۹۳.
۶۴. محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، رسالة التصور و التصدیق، ج۱، ص۸۵_۹۴، در رسالتان فی التصور و التصدیق، قم ۱۴۱۶.
۶۵. محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، رسالة التصور و التصدیق، ج۱، ص۵۶_۵۷، در رسالتان فی التصور و التصدیق، قم ۱۴۱۶.
۶۶. محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، رسالة التصور و التصدیق، ج۱، ص۶۱_۶۲، در رسالتان فی التصور و التصدیق، قم ۱۴۱۶.
۶۷. ابن سهلان ساوی، تبصره و دو رساله دیگر در منطق، ج۱، ص۱۳۰، چاپ محمدتقی دانش پژوه، تهران ۱۳۳۷ش.
۶۸. ابن سهلان ساوی، تبصره و دو رساله دیگر در منطق، ج۱، ص۴، چاپ محمدتقی دانش پژوه، تهران ۱۳۳۷ش.
۶۹. محمد بن محمد قطب الدین رازی، الرسالة المعمولة فی التّصوّر و التّصدیق، ج۱، ص۹۶، در رسالتان فی التصور والتصدیق، قم ۱۴۱۶.
۷۰. محمود بن مسعود قطب الدین شیرازی، درة التاج، ج۱، ص۲۹۶، بخش ۱، چاپ محمد مشکوة، تهران ۱۳۶۹ش.
۷۱. محمود بن مسعود قطب الدین شیرازی، شرح حکمة الاشراق، ج۱، ص۴۲، چاپ سنگی تهران ۱۳۱۵.
۷۲. محمد بن محمد قطب الدین رازی، الرسالة المعمولة فی التّصوّر و التّصدیق، ج۱، ص۱۱۱، در رسالتان فی التصور والتصدیق، قم ۱۴۱۶.
۷۳. محمد بن محمد قطب الدین رازی، الرسالة المعمولة فی التّصوّر و التّصدیق، ج۱، ص۱۱۴، در رسالتان فی التصور والتصدیق، قم ۱۴۱۶.
۷۴. محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، رسالة التصور و التصدیق، ج۱، ص۶۱_۶۲، در رسالتان فی التصور و التصدیق، قم ۱۴۱۶.
۷۵. محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، رسالة التصور و التصدیق، ج۱، ص۷۰_۷۱، در رسالتان فی التصور و التصدیق، قم ۱۴۱۶.
۷۶. محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، رسالة التصور و التصدیق، ج۱، ص۸۷_۸۸، در رسالتان فی التصور و التصدیق، قم ۱۴۱۶.
۷۷. ابن سینا، منطق المشرقیین، ص۳۶_۳۷، قم ۱۴۰۵ ب.
۷۸. محمود بن مسعود قطب الدین شیرازی، درة التاج، بخش ۱، ص۲۹۶، چاپ محمد مشکوة، تهران ۱۳۶۹ش.
۷۹. محمد بن محمدفارابی، المنطقیّات للفارابی، ج۱، ص۲۶۶، چاپ محمدتقی دانش پژوه، قم ۱۴۰۸ـ۱۴۱۰.
۸۰. قطب الدین رازی در الرساله المعمولة فی التصور و التصدیق، ص ۱۲۸، ج۱، ص۹۷ـ ۹۸، محمد بن محمد قطب الدین رازی، الرسالة المعمولة فی التّصوّر و التّصدیق، در رسالتان فی التصور والتصدیق، قم ۱۴۱۶.
۸۱. محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، رسالة التصور و التصدیق، ج۱، ص۶۳، در رسالتان فی التصور و التصدیق، قم ۱۴۱۶.
۸۲. محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، رسالة التصور و التصدیق، ج۱، ص۷۵_۷۶، در رسالتان فی التصور و التصدیق، قم ۱۴۱۶.
۸۳. محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، رسالة التصور و التصدیق، ج۱، ص۸۲_۸۳، در رسالتان فی التصور و التصدیق، قم ۱۴۱۶.
۸۴. محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، رسالة التصور و التصدیق، ج۱، ص۹۸_۹۹، در رسالتان فی التصور و التصدیق، قم ۱۴۱۶.
۸۵. محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، التّنقیح فی المنطق، ص۶، چاپ غلامرضا یاسی پور، تهران ۱۳۷۸ش.
۸۶. ابن سینا، منطق المشرقیین، ج۱، ص۱۷، قم ۱۴۰۵ ب.
۸۷. ابن سینا، منطق المشرقیین، ج۱، ص۲۳، قم ۱۴۰۵ ب.
۸۸. مفضل بن عمراثیرالدین ابهری، تنزیل الافکار فی تعدیل الاسرار، ج۱، ص۱۳۹ـ۱۴۰، ضمن تعدیل المعیار فی نقد تنزیل الافکار لنصیرالدین طوسی، چاپ مهدی محقق و توشی هیکو ایزوتسو، تهران ۱۳۵۳ ش.
۸۹. محمود بن مسعود قطب الدین شیرازی، درة التاج، بخش ۱، ص ۲۹۵ـ۲۹۶، چاپ محمد مشکوة، تهران ۱۳۶۹ش.
۹۰. محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، رسالة التصور و التصدیق، ج۱، ص۷۹ـ۸۲، در رسالتان فی التصور و التصدیق، قم ۱۴۱۶.
۹۱. محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، رسالة التصور و التصدیق، ج۱، ص۱۰۹، در رسالتان فی التصور و التصدیق، قم ۱۴۱۶.
۹۲. محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، رسالة التصور و التصدیق، ج۱، ص۶۱ـ۶۲، در رسالتان فی التصور و التصدیق، قم ۱۴۱۶.
۹۳. محمد بن محمد قطب الدین رازی، الرسالة المعمولة فی التّصوّر و التّصدیق، ج۱، ص۱۲۸، در رسالتان فی التصور والتصدیق، قم ۱۴۱۶.
۹۴. محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، رسالة التصور و التصدیق، ج۱، ص۹۹، در رسالتان فی التصور و التصدیق، قم ۱۴۱۶.
۹۵. محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، رسالة التصور و التصدیق، ج۱، ص۵۱ ـ۵۳، در رسالتان فی التصور و التصدیق، قم ۱۴۱۶.
۹۶. محمد بن محمدغزالی، مقدمه تهافت الفلاسفه المسماة مقاصد الفلاسفة، ص۳۳، چاپ سلیمان دنیا، قاهره ۱۹۶۱.
۹۷. محمد بن محمدغزالی، معیارالعلم فی المنطق، ص۳۵_۳۶، چاپ احمد شمس الدین، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
۹۸. ابوالبرکات بغدادی، الکتاب المعتبر فی الحکمة، حیدرآباد دکن ۱۳۵۷ـ ۱۳۵۸، ج۲، ص۳۹۵، چاپ افست اصفهان ۱۳۷۳ش.
۹۹. محمد بن محمدفارابی، عیون المسائل، ص۲_۳، چاپ سنگی دهلی ۱۳۱۲.
۱۰۰. محمد بن محمدغزالی، مقدمه تهافت الفلاسفه المسماة مقاصد الفلاسفة، ص۳۴_۳۵، چاپ سلیمان دنیا، قاهره ۱۹۶۱.
۱۰۱. محمد بن محمد قطب الدین رازی، تحریرالقواعد المنطقیة، ج۱، ص۱۲ـ۱۳، و باسفله حاشیة لعلی بن محمد جرجانی، قاهره (بی تا)، چاپ افست قم ۱۳۶۳ش.
۱۰۲. هادی بن مهدی سبزواری، شرح المنظومه، ج۱، ص۸۴، چاپ حسن حسن زاده آملی، تهران ۱۴۱۶ـ۱۴۲۲.
۱۰۳. محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، التّنقیح فی المنطق، ص۶، چاپ غلامرضا یاسی پور، تهران ۱۳۷۸ش.
۱۰۴. محمد بن محمد نصیرالدین طوسی، تلخیص المحصّل، ص۱۰، چاپ عبداللّه نورانی، تهران ۱۳۵۹ش.
۱۰۵. محمد بن محمد قطب الدین رازی، لوامع الاسرار فی شرح مطالع الانوار، ج۱، ص۷، چاپ سنگی تهران ۱۲۹۳.
۱۰۶. محمد بن محمد قطب الدین رازی، تحریرالقواعد المنطقیة، ج۱، ص۱۳، و باسفله حاشیة لعلی بن محمد جرجانی، قاهره (بی تا)، چاپ افست قم ۱۳۶۳ش.
۱۰۷. عبداللّه جیلانی، الرسالة المحیطة بتشکیکات فی القواعد المنطقیة مع تحقیقاتها، ج۱، ص۳۷۵، در منطق و مباحث الفاظ: مجموعه متون و مقالات تحقیقی.
۱۰۸. محمد بن محمد قطب الدین رازی، لوامع الاسرار فی شرح مطالع الانوار، ج۱، ص۷، چاپ سنگی تهران ۱۲۹۳.
۱۰۹. محمد بن عمر فخررازی، کتاب المحصّل، ج۱، ص۸۱ ـ۸۳، چاپ حسین اتای، قاهره ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
۱۱۰. محمد بن محمد نصیرالدین طوسی، تلخیص المحصّل، ص۷، چاپ عبداللّه نورانی، تهران ۱۳۵۹ش.
۱۱۱. عبداللّه جیلانی، الرسالة المحیطة بتشکیکات فی القواعد المنطقیة مع تحقیقاتها، ج۱، ص۳۷۴، در منطق و مباحث الفاظ: مجموعه متون و مقالات تحقیقی.
۱۱۲. محمد بن محمدفارابی، المنطقیّات للفارابی، ج۱، ص۲۶۶، چاپ محمدتقی دانش پژوه، قم ۱۴۰۸ـ۱۴۱۰.
۱۱۳. محمد بن محمد نصیرالدین طوسی، اساس الاقتباس، ج۱، ص۲۶۰، در عبداللّه انوار، تعلیقه براساس الاقتباس خواجه نصیرطوسی، ج ۱، تهران ۱۳۷۵ش.
۱۱۴. محمد بن محمد نصیرالدین طوسی، تعدیل المعیار فی نقد تنزیل الأفکار، در منطق و مباحث الفاظ: مجموعه متون و مقالات تحقیقی، ص۱۴۱_۱۴۲، تهران ۱۳۵۳ ش.
۱۱۵. ابن سینا، الفن الخامس: البرهان، ج۳، ص۵۲، چاپ ابوالعلا عفیفی، قاهره ۱۳۷۵/۱۹۵۶، چاپ افست قم ۱۴۰۴.
۱۱۶. محمد بن محمد نصیرالدین طوسی، اساس الاقتباس، در عبداللّه انوار، تعلیقه براساس الاقتباس خواجه نصیرطوسی، ج ۱، ص۲۶۰_۲۶۱، تهران ۱۳۷۵ش.
۱۱۷. محمد بن محمدفارابی، المنطقیّات للفارابی، ج۱، ص۲۶۶_۲۶۷، چاپ محمدتقی دانش پژوه، قم ۱۴۰۸ـ۱۴۱۰.
۱۱۸. ابن سینا، الفن الخامس: البرهان، ج۳، ص۵۱ ـ۵۲، چاپ ابوالعلا عفیفی، قاهره ۱۳۷۵/۱۹۵۶، چاپ افست قم ۱۴۰۴.
۱۱۹. محمد بن محمد نصیرالدین طوسی، اساس الاقتباس، در عبداللّه انوار، تعلیقه براساس الاقتباس خواجه نصیرطوسی، ج ۱، ص۲۶۱، تهران ۱۳۷۵ش.
۱۲۰. هادی بن مهدی سبزواری، شرح المنظومه، ج۱، ص۸۷، چاپ حسن حسن زاده آملی، تهران ۱۴۱۶ـ۱۴۲۲.
۱۲۱. محمد بن محمدفارابی، المنطقیّات للفارابی، ج۱، ص۲۶۶_۲۶۷، چاپ محمدتقی دانش پژوه، قم ۱۴۰۸ـ۱۴۱۰.
۱۲۲. ابن سینا، الفن الخامس: البرهان، ج۳، ص۵۱ ـ۵۲، چاپ ابوالعلا عفیفی، قاهره ۱۳۷۵/۱۹۵۶، چاپ افست قم ۱۴۰۴.
۱۲۳. محمد بن محمد نصیرالدین طوسی، اساس الاقتباس، در عبداللّه انوار، تعلیقه براساس الاقتباس خواجه نصیرطوسی، ج ۱، ص۲۶۱، تهران ۱۳۷۵ش.
۱۲۴. هادی بن مهدی سبزواری، شرح المنظومه، ج۱، ص۸۷، چاپ حسن حسن زاده آملی، تهران ۱۴۱۶ـ۱۴۲۲.
۱۲۵. محمد بن محمد نصیرالدین طوسی، اساس الاقتباس، در عبداللّه انوار، تعلیقه براساس الاقتباس خواجه نصیرطوسی، ج ۱، ص۲۶۱، تهران ۱۳۷۵ش.
۱۲۶. ابن سینا، الاشارات و التنبیهات، مع الشرح لنصیرالدین طوسی و شرح الشرح لقطب الدین رازی، ج۱، ص۱۴، تهران ۱۴۰۳.
۱۲۷. ابن سینا، الاشارات و التنبیهات، مع الشرح لنصیرالدین طوسی و شرح الشرح لقطب الدین رازی، ج۱، ص۱۴، تهران ۱۴۰۳.
۱۲۸. محمد بن عمر فخررازی، کتاب المحصّل، ج۱، ص۸۱، چاپ حسین اتای، قاهره ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
۱۲۹. حاجی خلیفه، کشف‌الظنون، ج۲، ستون۸۵۶.
۱۳۰. حاجی خلیفه، کشف‌الظنون، ج۲، ستون۸۸۳.
۱۳۱. ایرج افشار و محمدتقی دانش پژوه، فهرست نسخه های خطی کتابخانه ملی ملک، ج۵، ص۴۵۴، ج ۵، تهران ۱۳۶۳ش.
۱۳۲. علی اردلان جوان، فهرست کتب خطّی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، ج۱، ص۳۶۵، ج ۱، مشهد ۱۳۶۵ش.
۱۳۳. علی اردلان جوان، فهرست کتب خطّی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، ج۱، ص۳۶۶، ج ۱، مشهد ۱۳۶۵ش.
۱۳۴. محمود فاضل، فهرست نسخه های خطی کتابخانه دانشکدة الهیات و معارف اسلامی مشهد، ج۲، ص۴۴۶، ج ۲، تهران ۱۳۶۱ش.
۱۳۵. علی اردلان جوان، فهرست کتب خطّی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، ج۱، ص۳۶۶، ج ۱، مشهد ۱۳۶۵ش.
۱۳۶. محمود فاضل، فهرست نسخه های خطی کتابخانه دانشکدة الهیات و معارف اسلامی مشهد، ج۲، ص۴۴۶، ج ۲، تهران ۱۳۶۱ش.
۱۳۷. ایرج افشار و محمدتقی دانش پژوه، فهرست نسخه های خطی کتابخانه ملی ملک، ج۵، ص۴۵۳، ج ۵، تهران ۱۳۶۳ش.
۱۳۸. ایرج افشار و محمدتقی دانش پژوه، فهرست نسخه های خطی کتابخانه ملی ملک، ج۵، ص۴۵۳ـ۴۵۴، ج ۵، تهران ۱۳۶۳ش.
۱۳۹. محمدزاهد بن محمداسلم حسینی هروی، شرح الرّسالة المعمولة فی التّصوّر والتّصدیق و تعلیقاته، ج۳، ص۱۴۷، چاپ مهدی شریعتی، قم ۱۴۲۰.
۱۴۰. رسالتان فی التّصوّر و التّصدیق، چاپ مهدی شریعتی، ج۱، ص۱۵، قم ۱۴۱۶.
۱۴۱. اسماعیل بغدادی، هدیة العارفین، ج ۱، ص۱۴۴، در حاجی خلیفه، ج ۵.
۱۴۲. محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، رسالة التصور و التصدیق، ج۱، ص۶۴ـ ۶۸، در رسالتان فی التصور و التصدیق، قم ۱۴۱۶.
۱۴۳. محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، رسالة التصور و التصدیق، ج۱، ص۶۹ـ۷۰، در رسالتان فی التصور و التصدیق، قم ۱۴۱۶.
۱۴۴. محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، رسالة التصور و التصدیق، ج۱، ص۷۲ـ۷۴، در رسالتان فی التصور و التصدیق، قم ۱۴۱۶.
۱۴۵. محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، رسالة التصور و التصدیق، ج۱، ص۷۶ـ۷۹، در رسالتان فی التصور و التصدیق، قم ۱۴۱۶.
۱۴۶. محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، رسالة التصور و التصدیق، ج۱، ص۹۵ ـ۹۷، در رسالتان فی التصور و التصدیق، قم ۱۴۱۶.
۱۴۷. محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، رسالة التصور و التصدیق، ج۱، ص۹۸ـ ۹۹، در رسالتان فی التصور و التصدیق، قم ۱۴۱۶.
۱۴۸. محمد بن محمد قطب الدین رازی، الرسالة المعمولة فی التّصوّر و التّصدیق، ج۱، ص۹۸ـ۱۰۱، در رسالتان فی التصور والتصدیق، قم ۱۴۱۶.
۱۴۹. محمد بن محمد قطب الدین رازی، الرسالة المعمولة فی التّصوّر و التّصدیق، ج۱، ص۱۰۴، در رسالتان فی التصور والتصدیق، قم ۱۴۱۶.
۱۵۰. محمد بن محمد قطب الدین رازی، الرسالة المعمولة فی التّصوّر و التّصدیق، ج۱، ص۱۱۵ـ ۱۱۷، در رسالتان فی التصور والتصدیق، قم ۱۴۱۶.
۱۵۱. محمد بن محمد قطب الدین رازی، الرسالة المعمولة فی التّصوّر و التّصدیق، ج۱، ص۱۲۱، در رسالتان فی التصور والتصدیق، قم ۱۴۱۶.
۱۵۲. محمد بن محمد قطب الدین رازی، الرسالة المعمولة فی التّصوّر و التّصدیق، ج۱، ص۱۲۳، در رسالتان فی التصور والتصدیق، قم ۱۴۱۶.
۱۵۳. محمد بن محمد قطب الدین رازی، الرسالة المعمولة فی التّصوّر و التّصدیق، ج۱، ص۱۲۷ـ ۱۲۸، در رسالتان فی التصور والتصدیق، قم ۱۴۱۶.
۱۵۴. محمدزاهد بن محمداسلم حسینی هروی، شرح الرّسالة المعمولة فی التّصوّر والتّصدیق و تعلیقاته، ج۱، ص۴۱ـ۵۰، چاپ مهدی شریعتی، قم ۱۴۲۰.
۱۵۵. رسالتان فی التّصوّر و التّصدیق، چاپ مهدی شریعتی، ج۱، ص۱۶، قم ۱۴۱۶.
۱۵۶. آقابزرگ طهرانی، الذریعة، ج۴، ص۱۹۹.
۱۵۷. علی کاشف الغطاء، رسالة فی تعریف العلم و تقسیمه الی التصور و التصدیق، ص۶۱_۹۶.
۱۵۸. رسالتان فی التّصوّر و التّصدیق، چاپ مهدی شریعتی، ج۱، ص۱۶، قم ۱۴۱۶.




دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تصور و تصدیق»، شماره۳۵۸۴.    



جعبه ابزار