تمهید القواعد (ابن ترکه)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اين كتاب نوشته
صائن الدين ابن تركه اصفهانى است كه شرح
قواعد التوحيد تأليف
افضل الدين محمد تركه مى‌باشد.
در مقدمه كتاب در مورد عنوان و نام آن چنين آمده است «و قد سمي بعد فراغه بكتاب التمهيد في شرح رسالة قواعد التوحيد» بنابر اين عنوان اصلى كتاب، التمهيد في شرح رسالة قواعد التوحيد است كه بعدها به تمهيد القواعد شهرت يافت.
عبارت مؤلف حاكى از اين است كه اين عنوان از ابتداى تأليف در نظرش نبوده و پس از پايان يافتن كتاب و مناسبتى كه بين شرح و متن پديدار گشته، آن را به اين نام ناميده است. هر چند تعبير «قد سمي بعد فراغه... » روشن نمى‌سازد كه مؤلف خود اين نام را بر كتاب نهاده يا به پيشنهاد ديگران اين عنوان انتخاب گرديده است.
انتخاب عنوان التمهيد براى اين كتاب از آن جهت است كه در اين شرح،
اصول و قواعدى فراهم آمده و نكاتى از
حكمت و
عرفان بيان شده كه فهم آنها زمينه‌ساز فهم دقيق رساله عميق «قواعد التوحيد» است.
اين كتاب شرحى غير مزجى است به طريق «قال - أقول» بر رساله ارزشمند قواعد التوحيد تأليف
ابو حامد محمد اصفهانى مشهور به تركه، مؤلف
الحكمة المنيعة و الحكمة الرشيدية و الاعتماد الكبير كه از حكماى بزرگ
مشاء در عصر خود بوده و سرانجام به روش
عرفان و
تصوف روى آورده و آثار ارزشمندى در اين رشته پديد آورده است كه رساله
توحيد القواعد از آن جمله است.
شارح در معرفى اين رساله مى‌گويد: «و أما الرسالة التي صنفها مولاي و جدي -
أبو حامد محمد الأصفهاني - المشتهر ب«تركه» قدس‌سره فإنه مع جعلها مشتملة على البراهين القاطعة و الحجج الساطعة على أصل المسألة وفق ما ذهب إليه المحققون، قد بالغ في دفع تلك الشبهات بلطائف بيانه، و بذل الجهد في إماطة تلك الأذيات بمكابس تبيانه، بحيث لا يبقى لمن له أدنى دربة في العقليات شائبة خدشة فيما هو الحق من تلك اليقينيات، لكن لبعد غوره في الحكميات و علو طوره في البرهانيات، قد قصرت فهوم أكثر المستفيدين عن مرامي مقاصده المنيعة... »
بر طبق اين بيان، رساله قواعد التوحيد مهمترين مسأله را در عرفان نظرى كه
توحيد وجود است با ادله و براهين روشن و قطعى به اثبات رسانده و شبهات و ايراداتى را كه پيرامون اين مسأله موجود است دفع نموده، و راه را براى فهم درست آن هموار ساخته است.
با اين توضيح موضوع كتاب تمهيد القواعد نيز كه شرح و بسط رساله قواعد التوحيد است روشن گرديد و معلوم شد كه اين كتاب به عنوان يكى از منابع مهم در عرفان نظرى به شرح و توضيح توحيد وجود و اثبات آن و بيان مبانى عقلى و
عرفانى در اين مساله و دفع شبهات و ايرادات از آن پرداخته است.
مؤلف كتاب،
على بن محمد بن افضل الدين محمد تركه خجندى اصفهانى ملقب به
صائن الدين و مكنى به ابو محمد است كه در سال ۸۳۵ ه. ق وفات يافته، افضل الدين محمد همان
ابو حامد محمد اصفهانى است كه مؤلف رساله قواعد التوحيد و جد شارح مى‌باشد.
تاريخ آغاز و انجام تأليف كتاب تمهيد القواعد روشن نيست. مؤلف در مقدمه كتاب در مقام عذرخواهى از وجود لغزشهاى احتمالى در كتاب مى‌گويد: «على أنني في فترة شاغلة عن طريق المباحثة و اشتغال صارف عن المطالعة و القيل و القال... »، و اين عبارت حاكى از اين است كه كتاب در زمانى تأليف شده كه مؤلف به دليل وجود موانعى از بحث و گفتگو و مطالعات نظرى به دور بوده است. اما معلوم نيست اين فترت مربوط به زمان بازگشت صائن الدين از عراق بوده كه بعد از مرگ تيمور در
سال ۸۰۷ ه. ق صورت گرفته است يا در دوران مسافرتهاى پانزده‌ساله او اتفاق افتاده است.
اما با رجوع به تأليفات ديگر او مى‌توان زمان احتمالى نوشته شدن اين كتاب را به دست آورد. مثلا اين كتاب بايد قبل از
سال ۸۰۸ ه. ق تأليف شده باشد زيرا در رساله مناظرات خمس «
عقل و
عشق » به كتاب تمهيد ارجاع داده شده است چنانكه در صفحه ۵۰
مى‌گويد: «تحقيق تطبيق بين العالمين، اينجا مجالش تنگ است، در كتاب تمهيد بطلبند كه آنجا بتمامه مبين گشته» و اين رساله در سال ۸۰۸ ه. ق پايان يافته است.
آنچه را كه مؤلف كتاب به عنوان عوامل و انگيزه‌هاى اصلى در تأليف كتاب معرفى نموده عبارتند از:
۱- اهميت مسأله
توحيد در وجود كه عالى‌ترين مرحله توحيد و فراتر از توحيد
واجب و توحيد خالق و توحيد
رب و
مدبر است. مساله‌اى كه نيل به كنه آن غايت آمال عارفان متفكر و حكيمان متأله است.
۲- صعوبت دستيابى به اين هدف كه از طريق تلفيق
برهان و
عرفان و حركت در پرتو
وحى و
شريعت حاصل مى‌گردد و نيل به آن با برهان عارى از
شهود و يا شهود ناهماهنگ با وحى ممكن نيست.
۳- پرداختن رساله قواعد التوحيد به مساله توحيد وجود و اثبات آن با مبانى حكمى و دفع شبهات از آن به بهترين وجه ممكن.
۴- عميق بودن رساله قواعد التوحيد به گونه‌اى كه بسيارى از استفاده‌كنندگان از فهم مقاصد و مبانى آن ناتوانند.
شارح پس از اشاره پراكنده به موارد ذكر شده مى‌گويد: «فحاولت حين مذاكراتي مع بعض المشاركين في التحصيل من خلص الإخوان أن أكشف قناع الإيجاز عن وجوه مخدرات تلك العبارة بأوضح بيان، تعميما لقواعدها المنيفة و تتميما لعوائدها الشريفة، مشيرا إلى معظم أصول أهل الكشف و أمهات قواعدهم، موميا إلى معاقد تلك المباحث و كليات مقاصدهم حافظا للألفاظ المتداولة بينهم و عباراتهم، مراعيا للمناسبات المعتبرة بين مصطلحاتهم و مستعاراتهم حذرا من أن يفهم خلاف المراد، فينقضي إلى الحبط في البحث و الفساد»
۱- چنانكه قبلا اشاره شد شارح در اين كتاب به روش غير مزجى و به طريق« قال - أقول» به شرح و بسط مضامين رساله قواعد التوحيد پرداخته است.
۲- تكيه بر توضيح عبارات متن از ويژگى‌هاى مقبوليت هر شرح است كه اين خصوصيت در تمهيد القواعد به خوبى رعايت شده است، وى در اشاره به اين خصوصيت مى‌گويد: «فحاولت... أن أكشف قناع الإيجاز عن وجوه مخدرات تلك العبارة بأوضح بيان».
۳- شارح به تبع متن در هر مساله در صورتى كه شبهات و ايراداتى وجود داشته باشد در حد امكان به اتقان و استحكام آن شبهات پرداخته و بر آنها اقامه دليل نموده و سپس ضعف آنها را آشكار ساخته و چنان بحث را پيش برده كه راه هر گونه توجيه و انكار بر اشكال‌كنندگان بسته شود.
در ارتباط با اين خصوصيت، شارح در مورد ماتن مى‌گويد: اعلم أن من عادة المصنف، كما علم من تصفح كلامه في سائر كتبه، أن يقرر أولا عند إثبات المطالب النظرية كلام الخصم بما استدل به عليه بأوثق بيان، و يجتهد في تأسيس قواعده و تشييد معاقده حسب الإمكان، ثم يشرع ثانيا في تبين موارد شكوكه و مشتبهاته و قطع مواد شبهاته، فأراد أن يسلك في هذه الرسالة مسلكه المعتاد».
۴- در موارد لزوم به نقل قول از بزرگان
حكمت و
عرفان پرداخته و با تمسك به اقوال آنان زمينه را براى فهم مقاصد كتاب و قبول آنها از طرف مخاطبان كه عمدة اهل نظر هستند فراهم نموده‌است زيرا كه عادت اهل نظر بر اين است كه استناد به اقوال بزرگان در هر مطلبى، موجب اطمينان و اعتماد آنان گرديده و قبول آن را بر آنها آسان مى‌سازد شارح در مقدمه كتاب مى‌گويد: «و اعلم أن أكثر مباحث هذا الكتاب لبعده عن الطبايع، و غرابته عن الأذهان منطوية على نصوص المشايخ لما أنها عرضة لأنظار أهل الاستدلال و قلما يوجد فيهم الناقد البصير، فلا بد من التعرض فيها، لما يصلح لأن يستند إليه، و يعتمد عليه، على ما اقتضت عادتهم، و جرت عليه استفادتهم و إفادتهم، ليطمئن به قلوبهم بعض الاطمئنان».
۵- در توضيح مباحث متن تلاش شده است مبانى حكمى و عرفانى آن مورد بررسى قرار گيرد تا از طريق توضيح و تبين مبانى، فهم مقاصد كتاب آسان گردد.
۶- در صورتى كه مقاصد متن به استدلالى جز آنچه ماتن آورده نيازمند باشد، شارح به بيان آن استدلالها پرداخته است و نيز شبهات و ايراداتى را كه ديگران مطرح نموده‌اند و يا قابل طرح است پاسخ مى‌گويد.
۷-تلفيق شهود و برهان از شيوه‌هايى است كه شارح در اكثر تأليفات خود بكار گرفته و در اين كتاب نيز اين شيوه به خوبى نمايان است، روشى كه براى قابل فهم شدن حقايق عرفانى بسيار مؤثر است و ماتن نيز بر اهميت آن تأكيد نموده و مى‌گويد: «و أردنا أن نقرر تلك المسألة على طريق المناظرين و أن نسلك مسلك المناظرة مع الطاعنين و نثبتها بحجج قوية ندفع بها عنها طعن المنكرين و نشد بها رغبة الطالبين».
با توجه به اين كه كتاب تمهيد القواعد مدتها در حوزه‌هاى اصفهان و تهران و قم از متون آموزشى عرفان نظرى بوده نسخه‌هايى از آن توسط علاقه‌مندان به اين رشته استنساخ گشته و دست‌نوشتهاى متعددى از آن بجاى مانده است يكى از دست‌نوشتها دست‌نوشتى است كه در حوزه تهران تدريس مى‌شده و همين نسخه را مرحوم حاج شيخ احمد شيرازى در سال ۱۳۱۵ ه. ق به چاپ رسانيده است كه اغلاط و افتادگى‌هاى فراوانى در آن وجود دارد.
مرحوم ميرزا محمود قمى از شاگردان برجسته مرحوم آقا
محمدرضا قمشه‌اى از روى كتابى كه استادش تدريس مى‌نموده نسخه‌اى فراهم آورده كه آن نيز مغلوط است و افتادگيهاى زيادى در آن به چشم مى‌خورد (مقدمه تمهيد القواعد استاد
سيد جلال الدين آشتيانى ) پس از چاپ كتاب در سال ۱۳۱۵ ه. ق نسخه‌اى از هرات به تهران آوردند كه از روى نسخه شارح يا يكى از تلاميذ او استنساخ شده است و بسيارى از نسخه‌هاى ديگر با اين نسخه مقابله و تصحيح شد. از جمله مرحوم ميرزا احمد آشتيانى در هنگامى كه كتاب را نزد استادش مرحوم آقا ميرزا هاشم گيلانى قرائت مى‌نمود، نسخه خود را با نسخه هرات مقابله نمود و نتيجه آن پديد آمدن نسخه كاملى از كتاب بود كه از هر حيث قابل اعتماد است.
اين كتاب در سال ۱۳۹۶ ه. ق با تصحيح و تعليق و مقدمه استاد سيد جلال الدين آشتيانى و به همت انجمن اسلامى
حكمت و
فلسفه ايران به چاپ حروفى رسيد و در سال ۱۳۶۰ ه. ش تجديد چاپ گرديد.
۱- نسخه موجود نسخه‌اى است از چاپ دوم كتاب در
سال۱۳۶۰ ه. ش با تصحيح و تعليقات و مقدمه استاد سيد
جلال الدين آشتيانى كه داراى خصوصيات زير است:
۱- اين نسخه بر اساس نسخه مرحوم آقا
ميرزا احمد آشتيانى به عنوان نسخه اصل و نسخه چاپى از كتب ملكى مرحوم آقا
ميرزا يد الله كجورى معروف به ميرزا يد الله نظرپاك كه او آن را با نسخه‌هاى قابل اعتماد مقابله و تصحيح نموده است و نيز نسخه مرحوم ميرزا محمود قمى مقابله و تصحيح گرديده است.
۲- اين نسخه مشتمل بر مقدمه‌اى مفصل از مصحح محترم است كه بالغ بر ۱۷۰ صفحه مى‌باشد. فهرست تفصيلى مطالب كتاب صفحات ۱۸۲ تا ۱۹۲
و اصل كتاب كه مستقل از مقدمه شماره‌گذارى شده است، صفحات ۳ تا ۲۷۴ را در بر مى‌گيرد. متأسفانه اين نسخه فاقد فهرست‌هاى تخصصى همانند فهرست آيات و روايات و اعلام و اصطلاحات و غيره مى‌باشد.
۳- اين كتاب مزين به حواشى مرحوم آقا محمدرضا قمشه‌اى و شاگردان او مرحوم ميرزا محمود قمى و مرحوم ميرزا هاشم اشكورى و نيز حواشى و تعليقاتى از مصحح محترم آن استاد سيد
جلال الدين آشتيانى است.
مصحح محترم، فهرست تفصيلى از مباحث كتاب را آورده است كه هر چند از جهت نماياندن مباحث جزئى و مشخص كتاب كمك شايانى به استفاده‌كنندگان مى‌كند اما از نشان دادن پيكره اصلى و مباحث محورى كتاب ناتوان است. اين ضعف در اصل به رساله
قواعد التوحيد به عنوان متن و كتاب تمهيد القواعد به عنوان شرح مربوط است كه مباحث را در چارچوب ابواب و فصول منظمى ارائه نداده‌اند و از اين جهت كار مراجعه به كتاب و استفاده از آن را مشكل ساخته‌اند.
ظاهرا مصحح كتاب در ابتدا مصمم بوده‌است عناوينى براى مشخص ساختن مطالب و مباحث آن قرار دهد اما اين عناوين از چهار عنوان تجاوز نمى‌كند كه سه عنوان آن مربوط به مقدمه است كه عبارتند از:
۱- في بيان موضوع العلم على مشرب التحقيق
۲- في معنى بعض الألفاظ المتداولة بحسب غرضهم
۳-في بيان معنى لفظ الكون و يك عنوان به مباحث اصلى كتاب يعنى عنوان «في اشتراك الوجود بحسب المعنى و المفهوم»
بعد از اين عنوان تا آخر كتاب عنوان ديگرى به چشم نمى‌خورد. با اين حال مباحث عمده كتاب را مى‌توان در چهار محور معرفى نمود كه عبارتند از:
۱- اثبات
توحيد وجود و دفع شبهات از آن و بيان برخى از خصوصيات حقيقت وجود.
۲- ظهور
وحدت در كثرت و بيان پيدايش كثرات و تعينات از تعين اول تا آخرين مرتبه ظهور
حقيقت وجود .
۳- بيان ويژگى‌هاى
انسان و اثبات صلاحيت او براى مظهريت تامه الهى و بيان مراتب نزولى و صعودى او.
۴- راه و روش وصول به معارف
حقه و دفاع از حقانيت
كشف و شهود و اثبات هماهنگى برهان و شهود و دفع اشكالات بر هر يك از اين دو روش.
مباحث ديگرى كه در كتاب آمده است يا از مبادى و مقدمات محورهاى چهارگانه است و يا از نتايج و متفرعات آن.
نرم افزار عرفان، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
/pRTL
