خزینة الاصفیاء (خام)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
خزينة الاصفياء، تذكره فارسى درباره احوال بزرگان اوليا و مشايخ صوفيه، نوشته غلام سرور لاهورى (۱۲۴۴ـ۱۳۰۷) می باشد.
تأليف آن در ۱۲۸۰ آغاز شد و در شوال ۱۲۸۱ به پايان رسيد. مؤلف مادّه تاريخهاى «مقدس خزينه ابرار» و «مخزن اسرار گنج اوليا» و «خزينه خوب» را براى آغاز كتاب و «خزانه خوبى» را براى پايان تأليف سرورده است (غلام سرور لاهورى، خزينة الاصفياء، ج ۱، ص ۴؛ غلام سرور لاهورى، خزينة الاصفياء، ج ۲، ص ۴۴۹ـ ۴۵۰).
عنوان كتاب نيز حاكى از تاريخ آغاز تأليف آن است. با اين حال، لاهورى در خاتمه كتاب (غلام سرور لاهورى، خزينة الاصفياء، ج ۲، ص ۴۵۰) گفته كه شرح احوال بعضى از مشايخ را، كه در ۱۲۸۲ و ۱۲۸۳ وفات يافته اند، بعدآ به كتاب افزوده است.
او در مقدمه كتاب (غلام سرور لاهورى، خزينة الاصفياء، ج ۱، ص ۳) تصريح دارد كه بعد از تأليف گلدسته كرامات، در مناقب عبدالقادر گيلانى، از او خواسته شد كه كتابى درباره احوال بزرگان دين و مشايخ صوفيه، احوال و خوارق و كرامات آنان، به تفكيك سلسله هاى عرفانى، جدا جدا بنويسد.
بدين ترتيب غلام سرور خزينه را در هفت «مخزن» تنظيم كرد:
۱) شرح حال حضرت محمد صلى اللّه عليه وآله وسلم و خلفاى راشدين و امامان معصوم عليهم السلام و ائمه اهل سنّت؛
۲) مشايخ قادريه؛
۳) مشايخ چشتيه؛
۴) مشايخ نقشبنديه و مجدديه؛
۵)مشايخ سهرورديه؛
۶) مشايخ سلاسل متفرقه؛
۷) شامل چهار فصل يا «حِصّه»: درباره همسران پيامبر صلى اللّه عليه وآله وسلم، دختران آن حضرت، زنان صالح و اهل كرامت، مجانين و مجاذيب گذشته و حال.
سپس خاتمه كتاب آمده است.
گفته شده كه تذكره اى جامع تر از خزينة شامل تراجم برحسب سلسله هاى عرفانى از آغاز تا قرن سيزدهم، تأليف نشده است (هاشمى، ص ۱۱۶).
اگر چه اين كتاب تذكره عمومى مشايخ صوفيه جهان اسلام است، مؤلف در آن به ضبط تراجم مشايخ شبه قاره و پنجاب اهتمامى خاص داشته و شرح حال مشايخ معاصر يا آنانى را كه تازه درگذشته بودند را نيز آورده است (ظهورالدين احمد، ج ۵، ص ۱۳). همچنين مؤلف مادّه تاريخ وفات هر يك از مشايخ را نيز در پايان احوال آنان ذكر كرده است.
او در مقدمه كتاب (ظهورالدين احمد، ج ۵، ص ۱۳) منابع خود را كتابهاى معتبر متقدمان و متأخران معرفى كرده و در ضمن هر مدخل منابع آن را درج نموده است. بسيارى از اين منابع، از جمله تذكره آدم بنورى (احتمالا مناقب الحضرات)، تذكره حضرات حجره، تذكره نوشاهى، روضة الاسلام، معراج الولاية، مناقب الاولياء و مناقب الاصفياء، تاكنون به چاپ نرسيده و ناياب است (ظهورالدين احمد، ج ۵، ص ۱۳ فهرست كامل منابع ناياب آن).
زبان كتاب بسيار ساده و به دور از هرگونه تكلف است و عبارات عربى در آن به ندرت ديده مى شود.
از ميان تذكره هايى كه در شبه قاره تأليف شده، خزينه به قدرى مورد اقبال واقع شده كه پس از ۱۲۸۱، منبع و سرمشق بسيارى از تذكره نويسان و مناقب نگاران صوفيه بوده است (غلام سرور لاهورى، ۱۳۹۶، مقدمه مجددى، ص ۱۸، پانويس ۱).
تذكره نويس ايرانى، معصوم عليشاه، در طرائق الحقائق (محمدمعصوم بن زين العابدين معصوم عليشاه، ج ۲، ص ۹؛ محمدمعصوم بن زين العابدين معصوم عليشاه، ج ۲، ص ۷۸؛ محمدمعصوم بن زين العابدين معصوم عليشاه، ج ۲، ص ۵۵۳؛ محمدمعصوم بن زين العابدين معصوم عليشاه، ج ۳، ص ۱۰؛ محمدمعصوم بن زين العابدين معصوم عليشاه، ج ۳، ص ۶۶؛ محمدمعصوم بن زين العابدين معصوم عليشاه، ج ۳، ص ۲۵۲) از مطالب آن به ويژه مادّه تاريخها، استفاده كرده و گاهى نيز بر آن تعريض نوشته است (محمدمعصوم بن زين العابدين معصوم عليشاه، ج ۳، ص ۳).
استورى در بخش تذكره هاى فارسى كتاب ادبيات فارسى (استورى، ج ۱، بخش ۲، ص ۹۲۳ـ ۱۳۴۷) مكرر به خزينه استناد كرده است.
البته بسيارى از تاريخهاى تولد يا وفات خزينه صحت ندارد و در قبول آنها بايد احتياط كرد (ظهورالدين احمد، ج ۵، ص ۱۳). تذكره نويسانى كه از خزينه تقليد كرده اند برخى از اشتباهات آن را يادآورى كرده اند. شريف احمد نوشاهى (شريف احمد شرافت نوشاهى، ص ۳۵ـ۴۰) اشتباهات غلام سرور را در مورد تاريخ وفات مشايخ نوشاهيه بررسى كرده است.
همچنين در ترجمه اردوى خزينه بسيارى از اين تاريخها اصلاح شده است. محمد حبيب در ابتداى كتاب تاريخ مشايخ چشت نظامى (خليق احمد نظامى، ج ۱، مقدمه، ص ۷ـ۸) به وسعت اطلاعات غلام سرور اذعان كرده و عيب عمده خزينه را انحراف از اصول اِسناد و تكيه بر كشف و كرامات و مناقب گويى دانسته است.
اين كتاب نخستين بار در ۱۲۸۴ در مطبع هوپ (اميد) لاهور چاپ سنگى شد. بعد از آن در ۱۲۹۰، با تجديد نظر مؤلف، در مطبع ثمرهند لكهنو در دو جلد به چاپ دوم رسيد. در مطبع نولكشور كانپور نيز دوره دو جلدى آن را حداقل سه بار (در ۱۸۹۴، ۱۹۰۲، ۱۹۱۴) چاپ سنگى شده است (استورى، ج ۱، بخش ۲، ص ۱۰۴۳ـ۱۰۴۴؛ عارف نوشاهى، ج ۱، ص ۹۷۲ـ ۹۷۴).
نسخه هاى دست نويس كتاب نيز موجود است (منزوى، ۱۳۶۲ـ۱۳۷۰ش، ج ۱۱، ص ۱۰۳۲ـ۱۰۳۳؛ منزوى، ۱۳۷۴ش، ج ۳، ص ۲۱۲۱) كه احتمالا از روى نسخه هاى چاپى استنساخ شده است.
با وجود اينكه خزينه از كتابهاى مرجع به شمار مى رود و غلطهاى چاپهاى سنگى آن فراوان است، تاكنون هيچ چاپ انتقادى و منقحى از آن نشده است.
محمود عالم هاشمى و پيرزاده اقبال احمد فاروقى، مخزن مشايخ قادريه (انتشارات مكتبه نبويه، لاهور ۱۴۱۰)، و پيرزاده اقبال احمد فاروقى، مخزن مشايخ چشتيه و مشايخ سلاسل متفرقه (انتشارات مكتبه نبويه، لاهور ۱۹۹۰) را در سه جلد به اردو ترجمه كرده اند.
-------------------------------------
(۱) ظهورالدين احمد، پاكستان مين فارسى ادب، ج ۵، لاهور ۱۹۹۰؛
(۲) غلام سرور لاهورى، حديقة الاولياء: پنجاب كى اكابر صوفيه كامستند تذكره، چاپ محمد اقبال مجددى، لاهور ۱۳۹۶/۱۹۷۶؛
(۳) غلام سرور لاهورى، خزينة الاصفياء، چاپ سنگى، كانپور ۱۳۳۲/۱۹۱۴؛
(۴) محمدمعصوم بن زين العابدين معصوم عليشاه، طرائق الحقائق، چاپ محمدجعفر محجوب، تهران ۱۳۳۹ـ۱۳۴۵ش؛
(۵) احمد منزوى، فهرست مشترك نسخه هاى خطى فارسى پاكستان، اسلام آباد ۱۳۶۲ـ۱۳۷۰ش؛
(۶) احمد منزوى، فهرستواره كتابهاى فارسى، تهران ۱۳۷۴ش ؛
(۷) خليق احمد نظامى، تاريخ مشايخ چشت، ج ۱، دهلى ۱۹۸۰؛
(۸) شريف احمد شرافت نوشاهى، اذكار نوشاهيه: مشتمل بر حالات و مقالات حضرات مشائخ قادريه نوشاهيه رضوان اللّه عليهم اجمعين، گجرات ( ۱۹۶۴)؛
(۹) عارف نوشاهى، فهرست كتابهاى فارسى چاپ سنگى وكمياب كتابخانه گنج بخش، اسلام آباد ۱۳۶۵ش ـ؛
(۱۰) محمودعالم هاشمى، ذكر جميل: تذكره اولاد امجاد حضرت مخدوم شيخ شهاب الدين محمد نور، لاهور ۱۹۶۸؛
(۱۱) چارلز آمبروز استوری، ادبیات فارسی: یک بررسی زیستی کتابشناسی، لندن ۱۹۷۲؛
