ضمان اعیان مضمونه
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تعهد به بازگرداندن
عین و در صورت
تلف،
مثل و یا
قیمت آن را ضمان اعیان مضمونه گویند.
از عنوان یاد شده در باب
ضمان سخن گفته‌اند.
مراد از
اعیان مضمونه، اعیانی است که به طور قهری به سببی از اسباب
ضمان، متعلق ضمان واقع می‌شود، مانند
مال غصبی یا
مالی که به
عقد فاسد گرفته شده است، و ضمان اعیان مضمونه عبارت است از این‌که فردی دیگر
عین مضمون را
ضمانت کند.
در این‌که ضمانت عین مضمون به چه معنا است، سه احتمال مطرح است:
تعهد به بازگرداندن
عین در صورت امکان و بازگرداندن
مالیت آن (
مثل و یا
قیمت آن) در صورت
تلف عین.
تعهد به پرداخت مثل یا قیمت در صورت تلف.
ضمانت مالیتی که در عین و
بدل آن به گونه طولی تحقق یافته است.
بنابر احتمال نخست، ضمان ابتدا به عین و در صورت تلف به بدل آن تعلق می‌گیرد. بنابر احتمال دوم، ضمان در ظرف تلف عین به بدل تعلق می‌گیرد و بنابر احتمال سوم، متعلق ضمان نه عین است و نه بدل، بلکه مالیت آن است که با وجود عین، در آن و با نبود آن در بدل تجلی می‌یابد.
آیا ضمانت اعیان مضمونه
صحیح است یا نه؟ مسئله محل اختلاف است.
منشأ اختلاف آن است که ضمان نزد
فقهای امامی عبارت است از نقل
حق از
ذمّه مضمون عنه به ذمّه
ضامن و
بری شدن ذمّه مضمون عنه بر اثر آن. بنابر این، شرط ضمان، ثبوت مال در ذمّه است؛ در حالی که در اعیان، مال وجود خارجی دارد و در ذمّه مضمون عنه نیست تا به سبب
عقد ضمان به ذمّه ضامن منتقل شود؛ بلکه بر مضمون عنه
واجب است عین موجود را به صاحبش باز گرداند و این
حکمی تکلیفی و غیر قابل انتقال است.
ضمان اعیان به معنای
وجوب ردّ آن بر ضامن، موجب
اسقاط وجوب ردّ از مضمون عنه نمی‌شود و در نتیجه ضمان به معنای ضمیمه کردن ذمّه‌ای به ذمّه‌ای دیگر خواهد بود؛ مفهومی از ضمان که نزد فقهای امامی پذیرفته نیست؛ چنان‌که ضمان اعیان به معنای بازگرداندن قیمت یا مثل آن در فرض تلف نیز صحیح نخواهد بود؛ زیرا
مصداق ضمان مالم یجب خواهد بود؛ چه این‌که عین هنوز موجود است و تلف نشده است.
در مقابل، برخی قائلان به
صحّت، این قسم ضمان را خارج از ضمان اصطلاحی دانسته و معتقداند ضمان اعیان،
ضمانی عرفی به معنای
تعهد و پذیرش مسئولیت عین است و مقتضای آن ثبوت حق
مطالبه برای مضمون له از ضامن است؛ چنان‌که این حق برای مضمون له از ضامن اول مثلا
غاصب نیز ثابت است. بنابر این، مضمون له تا زمانی که عین وجود دارد می‌تواند از هر یک از دو ضامن، عین و در صورت تلف آن، بدل را مطالبه کند. در حقیقت این نوع از ضمان نه انتقال مال از ذمّه به ذمّه است و نه ضمّ ذمّه به ذمّه؛ زیرا مال، عین خارجی است و بر ذمّه کسی نیست؛ بلکه این نوع ضمان، ضمّ ضمان به ضمانی دیگر است؛ هر چند سبب یکی از دو ضمان، عقد ضمان و دیگری چیزی دیگر همچون
غصب است.
برخی دیگر گفته‌اند: ضمان اعیان مضمونه همان ضمان اصطلاحی است و بودن عین در
خارج منافاتی با
اعتبار آن در ذمّه ندارد، مانند
وجود ذهنی و خارجی، که یک چیز، هم
وجود خارجی دارد و هم وجود ذهنی. اعتبار عین در ذمّه به مثابه وجود ذهنی است. بنابر این، با ضمانت عین مضمونه، آن‌چه در ذمّه مضمون عنه اعتبار شده به ذمّه ضامن منتقل و ذمّه مضمونٌ عنه بری می‌گردد. البته تا زمانی که عین در دست مضمونٌ عنه است، بازگرداندن آن حتی پس از ضمانت دیگری بر او واجب است.
بر
بطلان ضمان اعیان غیر مضمونه، مانند
مال مضاربه‌ای،
رهنی و
امانتی، قبل از تحقق سبب ضمان (
تعدّی یا
تفریط) ادعای
اجماع شده است؛
لیکن برخی صحّت آن را قوی‌تر دانسته‌اند.
برخی گفته‌اند: ضمان اعیان غیر مضمونه به معنای تعهد و پذیرش مسئولیت آن
اعیان به بازگرداندن آن به
مالکش و در صورت تلف، ردّ مثل یا قیمت آن به او، صحیح است؛ اما به معنای ضمان مصطلح؛ یعنی نقل ذمّه به ذمّه دیگر، صحیح نیست.
فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بيت علیهم‌السلام، زير نظر آیت‌الله محمود هاشمى‌شاهرودى، ج۵، ص۱۵۹، برگرفته از مقاله «ضمان اعیان مضمونه».
