کوه ثور مکه
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
ثور، نام کوهی مشهور در
مکه می‌باشد.
کوه ثور در جنوب مکه و
مسجدالحرام و در راه
یمن قرار دارد.
شهرت این کوه به سبب
غار آن است که
پیامبر اکرم در آغاز هجرتش از
مکه به
مدینه در شبی که لیلة المبیت نامیده شده است، برای رهایی از دست
مشرکان به آن پناه برد و سه شبانه روز در آن غار، معجزه آسا
اقامت گزید
برخی نام این کوه را اَطحَل یا ثور اَطحَل ثبت کرده‌اند، از آن رو که ثَوْربن عبدمَناة، از
اشراف قریش، در آنجا (کوه اطحل)
سکونت داشته یا در آنجا زاده شده است.
به نظر عده‌ای نیز نام این کوه از نام ثوربن عبدمناة گرفته شده است.
بر خلاف مشهور، برخی از مورخان به این کوه، ابوثور گفته‌اند که صحیح به نظر نمی‌رسد.
بعید نیست جبل ثور نامیدن این کوه به این سبب باشد که همچون گاوی است که رو به جنوب مکه کرده است.
در قرآن کریم
داستان توطئة مشرکان و خروج پیامبر اکرم از منزل خویش در مکه و پناه بردن به این غار در جبل ثور ذکر شده است.
در قدیم از دو راه کوهستانی به کوه ثور می‌رفتند که یکی دشوار ولی کوتاه بود و از میان کوههای خَنْدَمَه و ابوقُبَیْس می‌گذشت
و دیگری آسان ولی طولانی‌تر بود و از راه مَسْفَله عبور می‌کرد.
امروزه از راه آسفالت و مستقیم اَجْیاد به کوه ثور می‌روند.
فاصلة کوه ثور تا مکه بسته به راهی بود که حاجیان انتخاب می‌کردند؛ از این رو، این فاصله را، به تفاوت،
حدود یک فرسخ
(که فاصله را سه میل ذکر کرده است)، دو ـ سه میل
و در فاصلة دو ساعت راه
از مکه ذکر کرده‌اند.
رفعت باشا که در ۱۳۱۹/۱۹۰۱ از کوه و غار ثور دیدن کرده، گفته است که فاصلة ثور تا مکه ۵.۵ میل است.
از محققان معاصر، کردی
فاصلة کوه ثور را تا
مسجدالحرام سه یا چهار کیلومتر دانسته است.
غار ثور در قلة کوه قرار دارد، بر کوههای اطراف مسلط و به صورت صخره یا سنگی توخالی و شبیه قایقی وارونه است. ارتفاع آن از زمین کمی بیش از پانصد متر و صعود به غار بسیار دشوار و مستلزم تلاش فراوان است.
غار ثور دارای دو ورودی یا شکاف است؛ یکی غربی که بسیار تنگ است و تقریباً به کف غار چسبیده و ورود از آن خیلی دشوار است، و دومی شرقی که تا حدودی پهن است و گویند پس از ورود
پیامبر به غار، به
معجزه الهی ایجاد شده است.
به گفتة ابن جبیر
عرض دهانة غربی غار، که پیامبر از آن وارد شد، دو سوم وجب و ارتفاع طول آن یک ذراع و به گفتة عیاشی
عرض آن سه وجب و ارتفاع آن کمی بیش از یک وجب بود، در حالی که ارتفاع دهانة شرقی آن را که مردم به راحتی از آن رفت و آمد می‌کردند، پنج وجب گفته‌اند.
بنا به برخی احادیث
دهانه‌ای که پیامبر از آن داخل غار شد رو به بالا بوده که بعدها تغییراتی کرده است.
با وجود دشواری بسیار و سختی ورود از دهانة تنگ غار، که پیامبر اکرم از آن داخل شده بود، مردمی که به دیدار غار می‌رفتند از باب تبرک سعی می‌کردند از آن وارد شوند
و چه بسیار کسانی که در میانة شکاف به سبب تنگی آن محبوس می‌شدند.
میان عوام
شایعه زشت و بی‌اساسی راجع به کسانی که نتوانند از شکاف غار ثور بگذرند، رواج داشت.
در حدود سال ۸۰۰ و به روایتی ۸۱۰، امیرتَغْری بَرْمِشْ ترکمانی اقدام به گشاد کردن دهانة تنگ غار کرد تا دیگر مردم در آن محبوس نشوند.
در دوره شریف عَوْن الرفیق (۱۲۹۹ـ۱۳۲۴)، امیر مکه، بار دیگر دهانة غار را وسیع کردند.
امروزه دهانة تنگ و غربی غار، دو وجب عرض و سه
وجب ارتفاع دارد
و به روایتی دیگر، ارتفاع دهانه غار حدود نیم متر و عرض آن نیز حدود نیم متر است.
طول خود غار هجده وجب و پهنای قسمت میانی آن یازده وجب است.
ارتفاع داخل غار به اندازة قد یک
انسان و مساحتش ده ذراع
یا ۲.۵ مترمربع است.
در این غار، به برکت
اقامت پیامبر اکرم در آن، معجزات متعددی روی داد، همچون تنیده شدن تار عنکبوت جلو ورودی آن و لانه کردن دو کبوتر وحشی و به روایتی روییدن درختی فرا روی پیامبر.
در پایین غار، ستونی قبه مانند و مجزا از کوه، به نام «قبة جبریل» قرار دارد که بیست تا سی نفر می‌توانند در سایه آن بنشینند.
برخی از مورخان غار ثور را که پیامبر به آن پناه برد با
غار حراء که محل نزول نخستین
وحی الهی بود، خلط کرده‌اند.
تعدادی از مورخان و جغرافی‌دانان نوشته‌اند کوه کم ارتفاع دیگری همنام با جبل ثور وجود دارد، و پیامبر از آنجا تا کوه عَیْر را حرم
مدینه منوره اعلام کرده است.
برخی هم بر این باورند که کوهی به این نام اصلاً در مدینه وجود ندارد و جبل ثور همان کوهی است که در نزدیکی مکه قرار دارد.
این کوه که از نزدیک مکه، دیده می‌شود
دارای رگه‌هایی از معدن طلاست.
کوه ثور که از
زمان اقامت سه روزه
پیامبر اکرم در آن نزد
مسلمانان مبارک شمرده می‌شود،
همواره محل
زیارت حاجیان بوده است.
(۱) قرآن.
(۲) ابن جبیر، رحلة ابن جبیر، بیروت ۱۹۸۶.
(۳) ابن حزم، جمهرة انساب العرب، چاپ عبدالسلام محمدهارون، قاهره (۱۹۸۲).
(۴) ابن‌سعد، الطبقات الکبرى (لیدن).
(۵) ابن ظهیره، الجامع اللطیف فی فضل.
(۶) مکة و اهلها و بناء البیت الشریف، چاپ علی عمر، قاهره ۱۴۲۳/ ۲۰۰۳.
(۷) ابن کثیر، السیرة النبویة، چاپ مصطفی عبدالواحد، قاهره ۱۳۸۳ـ۱۳۸۶/ ۱۹۶۴ـ ۱۹۶۶، چاپ افست بیروت (بی تا).
(۸) محمدبن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ماجاء فیها من الاثار، چاپ رشدی.
(۹) صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ ش.
(۱۰) احمدبن محمد اسدی مکی، اخبارالکرام بأخبار المسجدالحرام، چاپ.
(۱۱) حافظ غلام مصطفی، بنارس ۱۳۹۶/۱۹۷۶.
(۱۲) محمد لبیب بتنونی، الرحلة الحجازیة، قاهره ۱۴۱۵/۱۹۹۵.
(۱۳) محمدبن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
(۱۴) عبداللّه بن عبدالعزیز بکری، معجم.
(۱۵) ما استعجم من اسماء البلاد و المواضع، چاپ مصطفی سقّا، قاهره ۱۳۶۴ـ۱۳۷۱/ ۱۹۴۵ـ۱۹۵۱.
(۱۶) عاتق بلادی، معالم مکة التاریخیة (۱۲) الاثریة، مکه ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
(۱۷) محمدبن عبداللّه حمیری، الروض المعطار.
(۱۸) فی خبرالاقطار، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۸۴.
(۱۹) صفا خلوصی، «مکة فی أشهر الرحلات العربیة»، در موسوعة العتبات المقدسة.
(۲۰) قسم مکة المکرمة، ج۱، ألفها جعفر خلیلی، بغداد: دارالتعارف، ۱۳۸۷/۱۹۶۷.
(۲۱) ابراهیم رفعت باشا، مرآة الحرمین، او، الرحلات الحجازیة و الحج و مشاعره الدینیة، بیروت: دارالمعرفه، (بی تا).
(۲۲) عبدالرحمان بن عبداللّه سهیلی، الروض الانف فی شرح السیرة النبویة لابن هشام، چاپ عبدالرحمان وکیل، قاهره ۱۳۸۷ـ۱۳۹۰.
(۲۳) عبدالرحمان بن عبداللّه سهیلی، الروض الانف فی شرح السیرة النبویة لابن هشام، ۱۹۶۷ـ۱۹۷۰، چاپ افست ۱۴۱۰/ ۱۹۹۰.
(۲۴) طبری، جامع.
(۲۵) عبداللّه بن محمد عیاشی، الرحلة العیاشیة (ماءالموائد)، (فاس) ۱۳۱۶، چاپ افست رباط ۱۳۹۷/۱۹۷۷.
(۲۶) محمدبن احمد فاسی، شفاء الغرام بأخبار البلدالحرام، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، بیروت ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵.
(۲۷) احمدبن علی قلقشندی، نهایة الارب فی معرفة انساب العرب، بیروت ۱۴۰۵/ ۱۹۸۴.
(۲۸) محمدطاهر کردی، التاریخ القویم لمکة و بیت اللّه الکریم، بیروت ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
(۲۹) مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
(۳۰) الموسوعة العربیة العالمیة، ریاض: مؤسسة اعمال الموسوعة للنشر و التوزیع، ۱۴۱۹/۱۹۹۹، ذیل «مکة المکرمة».
(۳۱) محمد نسفی، تفسیر القرآن الجلیل، المسمی بمدارک التنزیل و حقائق التأویل، بیروت: دارالکتاب العربی، (بی تا).
(۳۲) محمدبن احمد نهروالی، کتاب الاعلام باعلام بیت اللّه الحرام، در اخبار مکة المشرفة، ج۳، چاپ فردیناند ووستنفلد، گوتینگن ۱۸۵۷، چاپ افست بیروت ۱۹۶۴.
(۳۳) یاقوت حموی.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «کوه ثور مکه»، شماره۴۲۸۵.
