• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

تجیبیان

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


تُجیبیان، از خاندانهای عرب حاکم در شمال اندلس از قرن سوم تا پنجم.
این خاندان اصیل عربِ یمنی خود را به تُجیب، دختر ثوبان بن سُلَیم بن ذُهل مَذحِجی سَکونی کِندی، نسبت می دهند.



تجیب مادر عَدی و سعد، پسران اَشرَس بن شبیب سکونی، بود.
[۱] ابن کلبی، نسَب مَعَدّ و الیمن الکبیر، ج۱، ص۱۲۱، چاپ محمود فردوس العظم، دمشق ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.
[۲] ابن عبدالبر، الابناه علی قبائل الرواة، ص۱۱۶، چاپ ابراهیم ابیاری، بیروت ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵.
[۳] ابن حزم، جمهرة انساب العرب، ص۴۲۹، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.
[۴] ج ۱، جزء۱، ص ۱۳۸، محمدبن احمد حجری یمانی، مجموع بلدان الیمن و قبائلها، چاپ اسماعیل بن علی اکوع، صنعاء ۱۴۱۶/ ۱۹۹۶.



نیای تجیبیان اندلس، عُمَیرَة بن مُهاجربن نجده بود که نسبش به عدی بن اشرس بن شبیب می رسید و ازینرو به آنان بنی مُهاجر نیز گفته می شد.
عُمیره در سال ۹۲ همراه سپاهیان موسی بن نُصَیر وارد اندلس شد و مدتی در منطقة ثَغْراعلی (سَرَقُسطه / ساراگوسا) اقامت گزید و دو سال حاکم ولایت برشلونه (بارسلون) شد.
[۵] ابن حزم، جمهرة انساب العرب، ص۴۳۰، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.
[۶] خلیل ابراهیم صالح سامرائی، الثغرالاعلی الاندلسی، ص۲۹۱، بغداد ۱۹۷۶.

ظاهراً عربهای بنی تجیب طی یک قرن و نیم اقامت در سرقسطه، توانستند نفوذ بسیار و جایگاه ویژه ای به دست آورند.
[۷] ابن دلائی، نصوص عن الاندلس من کتاب ترصیع الاخبار، ص۵۶ـ۵۷، و تنویع الا´ثار و البستان فی غرائب البلدان و المسالک الی جمیع الممالک، چاپ عبدالعزیز اهوانی، مادرید ۱۹۶۵.
[۸] مصطفی ابوضیف احمد، القبائل العربیة فی الاندلس حتی سقوط الخلافة الامویة، ص۲۷۹ـ۲۸۰، دارالبیضاء (۱۹۸۳).



ظهور رسمی تجیبیان در صحنة سیاسی سرقسطه مرهون سیاستهای دوراندیشانة امیر اموی اندلس، محمدبن عبدالرحمان دوم (حک : ۲۳۸ـ۲۷۳)، در مقابل خاندان دو رگه (مُوَلَّدون)
و شورشی بنی قَسی در نواحی شمالی اندلس بود.
[۹] مصطفی ابوضیف احمد، القبائل العربیة فی الاندلس حتی سقوط الخلافة الامویة، ص۲۷۹، دارالبیضاء (۱۹۸۳).

او از عربهای بنی تجیب ساکن در سرقسطه برای سرکوبی بنی قسی که بر منطقه چیره شده بودند، استفاده کرد
[۱۰] ابن حیّان، المقتبس، ج۳، ص۲۰، ج ۳، چاپ ملچور آنتونیا، پاریس ۱۹۳۷، ج ۵، چاپ چالمتا، مادرید ۱۹۷۹.
[۱۱] ابن دلائی، نصوص عن الاندلس من کتاب ترصیع الاخبار، ص۴۱، و تنویع الا´ثار و البستان فی غرائب البلدان و المسالک الی جمیع الممالک، چاپ عبدالعزیز اهوانی، مادرید ۱۹۶۵.
[۱۲] ابن دلائی، نصوص عن الاندلس من کتاب ترصیع الاخبار، ص۴۹، و تنویع الا´ثار و البستان فی غرائب البلدان و المسالک الی جمیع الممالک، چاپ عبدالعزیز اهوانی، مادرید ۱۹۶۵.
[۱۳] خلیل ابراهیم صالح سامرائی، الثغرالاعلی الاندلسی، ص۳۱۲ـ ۳۱۳، بغداد ۱۹۷۶.
و بدین منظور، در ۲۴۸ شهر «قلعة ایوب» را در نزدیکی سرقسطه بنا کرد و عبدالرحمان بن عبدالعزیز تجیبی را حاکم آن سامان گردانید و آنگاه قلعه های شُمیط و دَرَوْقَه و فُرِتش را برای تجیبیان ساخت تا آنان بتوانند بنی قسی را سرکوب و از تجاوزاتشان جلوگیری کنند.
[۱۴] ابن حیّان، المقتبس، ج۳، ص۲۰، ج ۳، چاپ ملچور آنتونیا، پاریس ۱۹۳۷، ج ۵، چاپ چالمتا، مادرید ۱۹۷۹.
[۱۵] ابن دلائی، نصوص عن الاندلس من کتاب ترصیع الاخبار، ص۴۹، و تنویع الا´ثار و البستان فی غرائب البلدان و المسالک الی جمیع الممالک، چاپ عبدالعزیز اهوانی، مادرید ۱۹۶۵.



عبدالرحمان بن عبدالعزیز تجیبی به عنوان نخستین کارگزار امویان ابتدا در قلعة دروقه اقامت گزید و پس از مستحکم ساختن شهر قلعة ایوب به آنجا نقل مکان کرد و پسرش عبدالعزیز را بر دروقه گماشت.
[۱۶] ابن دلائی، نصوص عن الاندلس من کتاب ترصیع الاخبار، ص۵۳، و تنویع الا´ثار و البستان فی غرائب البلدان و المسالک الی جمیع الممالک، چاپ عبدالعزیز اهوانی، مادرید ۱۹۶۵.
[۱۷] مصطفی ابوضیف احمد، القبائل العربیة فی الاندلس حتی سقوط الخلافة الامویة، ص۲۸۰، دارالبیضاء (۱۹۸۳).



عبدالعزیزبن عبدالرحمان تجیبی با منذربن محمد اموی، ولیعهدِ فرمانروای اندلس، دوستی دیرینه داشت و در لشکرکشیهای وی برای سرکوبی مخالفان دولت اموی شرکت می کرد.
[۱۸] ابن دلائی، نصوص عن الاندلس من کتاب ترصیع الاخبار، ص۴۹، و تنویع الا´ثار و البستان فی غرائب البلدان و المسالک الی جمیع الممالک، چاپ عبدالعزیز اهوانی، مادرید ۱۹۶۵.
[۱۹] ابن عذاری، البیان المغرب فی اخبار الاندلس و المغرب، ج۲، ص۱۰۲ـ۱۰۳، ج ۲ و ۳، چاپ لوی ـ پرووانسال، بیروت ۱۹۸۳.
، لذا در ۲۷۳ که منذر به امارت اندلس رسید عبدالعزیز همراه هیئتی برای گفتن تبریک به قرطبه رفت و جزو ندیمان امیر اموی گردید
[۲۰] ابن دلائی، نصوص عن الاندلس من کتاب ترصیع الاخبار، ص۴۹، و تنویع الا´ثار و البستان فی غرائب البلدان و المسالک الی جمیع الممالک، چاپ عبدالعزیز اهوانی، مادرید ۱۹۶۵.
[۲۱] مصطفی ابوضیف احمد، القبائل العربیة فی الاندلس حتی سقوط الخلافة الامویة، ص۲۸۰، دارالبیضاء (۱۹۸۳).



عبدالرحمان بن عبدالعزیز تجیبی، سرسلسلة خاندان تجیبیان اندلس، از آغاز حکومت تا زمان مرگش در ۲۷۷ به نبرد با بنی قسی و سرکوب آنان پرداخت.
[۲۲] ابن دلائی، نصوص عن الاندلس من کتاب ترصیع الاخبار، ص۴۹، و تنویع الا´ثار و البستان فی غرائب البلدان و المسالک الی جمیع الممالک، چاپ عبدالعزیز اهوانی، مادرید ۱۹۶۵.


در ۲۶۱.
[۲۳] ابن حیّان، المقتبس، ج۳، ص۲۰، ج ۳، چاپ ملچور آنتونیا، پاریس ۱۹۳۷، ج ۵، چاپ چالمتا، مادرید ۱۹۷۹.
[۲۴] ابن دلائی، نصوص عن الاندلس من کتاب ترصیع الاخبار، ص۴۱، و تنویع الا´ثار و البستان فی غرائب البلدان و المسالک الی جمیع الممالک، چاپ عبدالعزیز اهوانی، مادرید ۱۹۶۵.
و بنا به برخی قراین تاریخی در ۲۷۱
[۲۵] ابن فَرَضی، تاریخ علماء الاندلس، ص۱۱۱، چاپ روحیه عبدالرحمان سویفی، بیروت ۱۴۱۷/ ۱۹۹۷.
[۲۶] احمدبن یحیی ضبّی، کتاب بغیة الملتمس فی تاریخ رجال اهل الاندلس، ص۲۶۱، مادرید ۱۸۸۴.
[۲۷] ابن عذاری، البیان المغرب فی اخبار الاندلس و المغرب، ج۲، ص۱۰۳، ج ۲ و ۳، چاپ لوی ـ پرووانسال، بیروت ۱۹۸۳.
[۲۸] ابن عذاری، البیان المغرب فی اخبار الاندلس و المغرب، ج۲، ص۱۰۵، ج ۲ و ۳، چاپ لوی ـ پرووانسال، بیروت ۱۹۸۳.
[۲۹] ج ۴، ص ۱۶۹، ابن خلدون.
[۳۰] خلیل ابراهیم صالح سامرائی، الثغرالاعلی الاندلسی، ص۳۲۲ـ ۳۲۵، بغداد ۱۹۷۶.
، سرقسطه به امیر قرطبه، محمدبن عبدالرحمان دوم، فروخته شد و او حکومت آنجا را به احمدبن براء پسر وزیر امویان، البراءبن مالک قرشی، سپرد
[۳۱] ابن قوطیه، تاریخ افتتاح الاندلس، ص۱۲۳، چاپ ابراهیم ابیاری، قاهره ۱۴۱۰/ ۱۹۸۹.
[۳۲] خلیل ابراهیم صالح سامرائی، الثغرالاعلی الاندلسی، ص۳۲۵، بغداد ۱۹۷۶.

احمدبن براء تا ۲۷۵ بر سرقسطه حکومت راند و نفوذ و قدرت بسیاری در منطقة ثغر (مرز) یافت تا حدی که عبداللّه بن محمدبن عبدالرحمان اموی (حک : ۲۷۵ـ۳۰۰)، امیر قرطبه، از توانمندی او و نفوذ پدرش در دربار امویان احساس خطر کرد.
[۳۳] ابن قوطیه، تاریخ افتتاح الاندلس، ص۱۲۳، چاپ ابراهیم ابیاری، قاهره ۱۴۱۰/ ۱۹۸۹.
[۳۴] خلیل ابراهیم صالح سامرائی، الثغرالاعلی الاندلسی، ص۳۲۶، بغداد ۱۹۷۶.

عبداللّه اموی برای سرکوبی احمدبن براء و پدرش، از تجیبیان مدد جست و پنهانی با عبدالرحمان بن عبدالعزیز توافق کرد که در مقابل کشتن احمدبن براء حکومت سرقسطه را به عبدالرحمان بن عبدالعزیز بسپارد.
[۳۵] ابن قوطیه، تاریخ افتتاح الاندلس، ص۱۲۳، چاپ ابراهیم ابیاری، قاهره ۱۴۱۰/ ۱۹۸۹.
[۳۶] خلیل ابراهیم صالح سامرائی، الثغرالاعلی الاندلسی، ص۳۲۶، بغداد ۱۹۷۶.

در پی این توافق، تجیبیان چندین بار کوشیدند سرقسطه را تصرف کنند، اما به علت استحکامات شهر موفق نشدند و در یکی از این نبردها عبدالعزیز، پسر عبدالرحمان بن عبدالعزیز کشته شد.
[۳۷] ابن حیّان، المقتبس، ج۳، ص۲۰، ج ۳، چاپ ملچور آنتونیا، پاریس ۱۹۳۷، ج ۵، چاپ چالمتا، مادرید ۱۹۷۹.
[۳۸] ابن دلائی، نصوص عن الاندلس من کتاب ترصیع الاخبار، ص۵۳، و تنویع الا´ثار و البستان فی غرائب البلدان و المسالک الی جمیع الممالک، چاپ عبدالعزیز اهوانی، مادرید ۱۹۶۵.
[۳۹] خلیل ابراهیم صالح سامرائی، الثغرالاعلی الاندلسی، ص۳۲۷، بغداد ۱۹۷۶.

تجیبیان که با لشکرکشی موفق به تصرف سرقسطه نشده بودند، راه نیرنگ و فریب در پیش گرفتند؛ ابویحیی محمدبن عبدالرحمان تجیبی معروف به اَنقَر (اَعوَر) وانمود کرد که از پدرش، حاکم قلعة ایوب، خشمگین و ناراضی است و به احمدبن براء، کارگزار سرقسطه، پیوست و بعد تعدادی از یارانش نیز به همین بهانه به وی پیوستند و او در فرصتی مناسب احمدبن براء را به قتل رساند و در هجدهم رمضان ۲۷۶ حکومت سرقسطه به چنگ تجیبیان افتاد.
[۴۰] ابن قوطیه، تاریخ افتتاح الاندلس، ص۱۲۳ـ۱۲۴، چاپ ابراهیم ابیاری، قاهره ۱۴۱۰/ ۱۹۸۹.
[۴۱] ابن حزم، جمهرة انساب العرب، ص۴۳۰، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.
[۴۲] ابن حیّان، المقتبس، ج۳، ص۲۰ـ۲۱، ج ۳، چاپ ملچور آنتونیا، پاریس ۱۹۳۷، ج ۵، چاپ چالمتا، مادرید ۱۹۷۹.
[۴۳] ابن حیّان، المقتبس، ج۳، ص۸۵ ـ ۸۶، ج ۳، چاپ ملچور آنتونیا، پاریس ۱۹۳۷، ج ۵، چاپ چالمتا، مادرید ۱۹۷۹.
[۴۴] ابن دلائی، نصوص عن الاندلس من کتاب ترصیع الاخبار، ص۴۱، و تنویع الا´ثار و البستان فی غرائب البلدان و المسالک الی جمیع الممالک، چاپ عبدالعزیز اهوانی، مادرید ۱۹۶۵.

محمدبن لُبّ قَسَوی و پسرش لبّ از ۲۷۶ تا ۲۹۴ سعی کردند با محاصره و لشکرکشیهای پی درپی، سرقسطه را از دست تجیبیان در آورند، اما موفق نشدند.
محمد در۲۸۵ و لبّ در ۲۹۴ کشته شدند و تجیبیان با قدرت بیشتری به حکومت خود ادامه دادند.
[۴۵] ابن قوطیه، تاریخ افتتاح الاندلس، ص۱۲۴، چاپ ابراهیم ابیاری، قاهره ۱۴۱۰/ ۱۹۸۹.
[۴۶] ابن حیّان، المقتبس، ج۳، ص۸۶ـ۸۷، ج ۳، چاپ ملچور آنتونیا، پاریس ۱۹۳۷، ج ۵، چاپ چالمتا، مادرید ۱۹۷۹.
[۴۷] خلیل ابراهیم صالح سامرائی، الثغرالاعلی الاندلسی، ص۳۲۹ـ۳۳۰، بغداد ۱۹۷۶.

عبدالرحمان سوم اموی در ۳۱۲ بنی قسی را از سرقسطه کوچ داد و حکومت آن منطقه را به طور کامل مجدداً به ابویحیی محمدبن عبدالرحمان تجیبی (حک : ۲۷۶ـ۳۱۲) و فرزندان او سپرد.
[۴۸] ابن قوطیه، تاریخ افتتاح الاندلس، ص۱۲۴، چاپ ابراهیم ابیاری، قاهره ۱۴۱۰/ ۱۹۸۹.
[۴۹] ابن حیّان، المقتبس، ج۳، ص۸۷، ج ۳، چاپ ملچور آنتونیا، پاریس ۱۹۳۷، ج ۵، چاپ چالمتا، مادرید ۱۹۷۹.

ابویحیی در ۳۰۰ منشور ولایت سرقسطه را از امیر جدید قرطبه، عبدالرحمان ناصر، دریافت کرد.
[۵۰] ابن دلائی، نصوص عن الاندلس من کتاب ترصیع الاخبار، ص۴۲، و تنویع الا´ثار و البستان فی غرائب البلدان و المسالک الی جمیع الممالک، چاپ عبدالعزیز اهوانی، مادرید ۱۹۶۵.
و در اواخر ۳۰۱ تجیبیان قلعة قَلَهُرَّه را از مسیحیان گرفتند
[۵۱] ابن حیّان، المقتبس، ج۵، ص۹۸ـ۹۹، ج ۳، چاپ ملچور آنتونیا، پاریس ۱۹۳۷، ج ۵، چاپ چالمتا، مادرید ۱۹۷۹.
[۵۲] ابن عذاری، البیان المغرب فی اخبار الاندلس و المغرب، ج۲، ص۱۶۴، ج ۲ و ۳، چاپ لوی ـ پرووانسال، بیروت ۱۹۸۳.

در ۳۰۳ تجیبیان با استفاده از آشوبهایی که در شمال اندلس رخ داده بود، دو قلعه از قلاع شهر وِشقه (هوئسکا) را تصرف کردند.
[۵۳] ابن دلائی، نصوص عن الاندلس من کتاب ترصیع الاخبار، ص۴۲، و تنویع الا´ثار و البستان فی غرائب البلدان و المسالک الی جمیع الممالک، چاپ عبدالعزیز اهوانی، مادرید ۱۹۶۵.
[۵۴] مصطفی ابوضیف احمد، القبائل العربیة فی الاندلس حتی سقوط الخلافة الامویة، ص۳۱۹، دارالبیضاء (۱۹۸۳).

ابویحیی در لشکرکشیهای عبدالرحمان ناصر در ۳۰۸ و ۳۱۲ شرکت کرد.
وی در نیمة شوال ۳۱۲ در سرقسطه درگذشت.
[۵۵] ابن دلائی، نصوص عن الاندلس من کتاب ترصیع الاخبار، ص۴۲، و تنویع الا´ثار و البستان فی غرائب البلدان و المسالک الی جمیع الممالک، چاپ عبدالعزیز اهوانی، مادرید ۱۹۶۵.

پس از مرگ ابویحیی، عبدالرحمان ناصر حکومت سرقسطه را به فرزند او، هاشم بن محمدبن عبدالرحمان تجیبی سپرد و تجیبیان منسوب به وی، بنی هاشم نامیده شدند.
[۵۶] ابن دلائی، نصوص عن الاندلس من کتاب ترصیع الاخبار، ص۴۲ـ۴۳، و تنویع الا´ثار و البستان فی غرائب البلدان و المسالک الی جمیع الممالک، چاپ عبدالعزیز اهوانی، مادرید ۱۹۶۵.
[۵۷] سیدعبدالعزیز سالم، فی تاریخ و حضارة الاسلام فی الاندلس، ص۸۴، اسکندریه ۱۹۸۵.

در مدت حکومت هاشم، سرقسطه در آرامش و امنیت به سر برد.
وی در سیزدهم رمضان ۳۱۸ درگذشت.
[۵۸] ابن دلائی، نصوص عن الاندلس من کتاب ترصیع الاخبار، ص۴۳، و تنویع الا´ثار و البستان فی غرائب البلدان و المسالک الی جمیع الممالک، چاپ عبدالعزیز اهوانی، مادرید ۱۹۶۵.

امیر قرطبه در هجدهم رجب ۳۱۹ حکومت سرقسطه را به محمدبن هاشم تجیبی واگذار کرد.
[۵۹] ابن دلائی، نصوص عن الاندلس من کتاب ترصیع الاخبار، ص۴۴، و تنویع الا´ثار و البستان فی غرائب البلدان و المسالک الی جمیع الممالک، چاپ عبدالعزیز اهوانی، مادرید ۱۹۶۵.

محمد در ۳۲۲ از همراهیِ خلیفة اموی، عبدالرحمان ناصر، در جنگ خودداری نمود و شورش کرد، اما وقتی دید تاب مقاومت ندارد، تقاضای بخشش کرد و خلیفه پذیرفت.
[۶۰] ابن حزم، جمهرة انساب العرب، ص۴۳۰، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.
[۶۱] ابن دلائی، نصوص عن الاندلس من کتاب ترصیع الاخبار، ص۴۴، و تنویع الا´ثار و البستان فی غرائب البلدان و المسالک الی جمیع الممالک، چاپ عبدالعزیز اهوانی، مادرید ۱۹۶۵.

پس از بازگشت عبدالرحمان ناصر از سرقسطه، محمد دوباره شورش کرد، خلیفة اموی با سپاهیانش به سرقسطه رفت و آنجا را تا محرّم ۳۲۶ محاصره کرد.
[۶۲] ابن حیّان، المقتبس، ج۵، ص۳۶۳، ج ۳، چاپ ملچور آنتونیا، پاریس ۱۹۳۷، ج ۵، چاپ چالمتا، مادرید ۱۹۷۹.
[۶۳] ابن دلائی، نصوص عن الاندلس من کتاب ترصیع الاخبار، ص۴۵، و تنویع الا´ثار و البستان فی غرائب البلدان و المسالک الی جمیع الممالک، چاپ عبدالعزیز اهوانی، مادرید ۱۹۶۵.
[۶۴] مصطفی ابوضیف احمد، القبائل العربیة فی الاندلس حتی سقوط الخلافة الامویة، ص۳۲۳، دارالبیضاء (۱۹۸۳).

در ۳۲۵ عبدالرحمان ناصر برای سامان دادن به اوضاع سرقسطه و شمال اندلس راهی این منطقه شد و پس از تصرف چند قلعه، در برابر قلعة ایوب ــ که مُطَرِّف بن مُنذَر تجیبی معروف به ابن شُوَیرِب آن را اداره می کرد ــ اردو زد.
[۶۵] ابن حیّان، المقتبس، ج۵، ص۳۹۶، ج ۳، چاپ ملچور آنتونیا، پاریس ۱۹۳۷، ج ۵، چاپ چالمتا، مادرید ۱۹۷۹.



تجیبیان دیگر مناطق، چون یونس بن عبدالعزیز تجیبی فرمانروای دروقه و حَکَم بن منذر تجیبی حاکم تورش، نیز ناگزیر شهرها را تخلیه و همگی برای یاری رساندن به تجیبیان شهر قلعة ایوب شتافتند
[۶۶] ابن حیّان، المقتبس، ج۵، ص۳۹۷، ج ۳، چاپ ملچور آنتونیا، پاریس ۱۹۳۷، ج ۵، چاپ چالمتا، مادرید ۱۹۷۹.
، اما با وجود تمام این امدادها در هفدهم رمضان ۳۲۵ سپاهیان خلیفة اموی قلعة ایوب را گرفتند.
در این واقعه مطرّف بن منذر تجیبی و تعدادی از بزرگان خاندان تجیبی و سرداران مدافع قلعة ایوب کشته شدند و تنها حکم بن منذر، برادر مطرّف، و تنی چند از تجیبیان که قبلاً از عبدالرحمان اموی امان نامه دریافت کرده بودند، از مرگ رهایی یافتند و به قرطبه منتقل شدند.
[۶۷] ابن حیّان، المقتبس، ج۵، ص۳۹۷ـ ۳۹۸، ج ۳، چاپ ملچور آنتونیا، پاریس ۱۹۳۷، ج ۵، چاپ چالمتا، مادرید ۱۹۷۹.

پس از تسخیر قلعة ایوب و سرکوب کردن مخالفان، عبدالرحمان راهی سرقسطه شد و از دوازدهم شوال ۳۲۵ محمدبن هاشم تجیبی را محاصره کرد تا اینکه در محرّم ۳۲۶ محمد تسلیم شد و امان نامه ای از عبدالرحمان اموی دریافت کرد که طبق آن می بایست با یارانش از سرقسطه خارج می شد و فرمانروایی تطیله (تودلا) را به عهده می گرفت و یک ماه نیز در قرطبه اقامت می کرد و دوباره با شرایطی، کارگزار سرقسطه و منطقة ثغراعلی می شد.
[۶۸] ابن حیّان، المقتبس، ج۵، ص۴۰۱ـ۴۰۷، ج ۳، چاپ ملچور آنتونیا، پاریس ۱۹۳۷، ج ۵، چاپ چالمتا، مادرید ۱۹۷۹.

محمد طبق امان نامه به دربار قرطبه رفت و مدتی تحت حمایت خلیفة اموی با شکوه زیست و آنگاه در رجب ۳۲۶ کارگزار سرقسطه و سپهسالار نواحی شمالی اندلس شد.
[۶۹] ابن حیّان، المقتبس، ج۵، ص۴۲۳ـ۴۲۴، ج ۳، چاپ ملچور آنتونیا، پاریس ۱۹۳۷، ج ۵، چاپ چالمتا، مادرید ۱۹۷۹.
[۷۰] ابن دلائی، نصوص عن الاندلس من کتاب ترصیع الاخبار، ص۴۶، و تنویع الا´ثار و البستان فی غرائب البلدان و المسالک الی جمیع الممالک، چاپ عبدالعزیز اهوانی، مادرید ۱۹۶۵.

او به دستگاه خلافت اموی وفادار ماند و در کنار دیگر سپاهیان عبدالرحمان ناصر در نبرد معروف خندق یا سیمالقه (شمنقه / سیمانکاس) که در شوال ۳۲۷ رخ داد، شرکت کرد و مسیحیان منطقه او را اسیر کردند.
[۷۱] ابن حیّان، المقتبس، ج۵، ص۴۳۵، ج ۳، چاپ ملچور آنتونیا، پاریس ۱۹۳۷، ج ۵، چاپ چالمتا، مادرید ۱۹۷۹.
[۷۲] ابن دلائی، نصوص عن الاندلس من کتاب ترصیع الاخبار، ص۴۶، و تنویع الا´ثار و البستان فی غرائب البلدان و المسالک الی جمیع الممالک، چاپ عبدالعزیز اهوانی، مادرید ۱۹۶۵.
[۷۳] ج ۴، ص ۱۸۰، ابن خلدون.

با تلاشهای عبدالرحمان ناصر اموی و پرداخت سَربَهایی سنگین، محمد در ششم صفر ۳۳۰ آزاد شد و به قرطبه بازگشت.
علاوه بر سمتهای قبلی وزارت عبدالرحمان را به عهده گرفت.
وی در ۲۲ محرّم ۳۳۸ در سرقسطه وفات یافت.
[۷۴] ابن حیّان، المقتبس، ج۵، ص۴۳۵ـ۴۳۶، ج ۳، چاپ ملچور آنتونیا، پاریس ۱۹۳۷، ج ۵، چاپ چالمتا، مادرید ۱۹۷۹.
[۷۵] ابن حیّان، المقتبس، ج۵، ص۴۶۶ـ۴۶۷، ج ۳، چاپ ملچور آنتونیا، پاریس ۱۹۳۷، ج ۵، چاپ چالمتا، مادرید ۱۹۷۹.
[۷۶] ابن حیّان، المقتبس، ج۵، ص۴۷۳ـ۴۷۴، ج ۳، چاپ ملچور آنتونیا، پاریس ۱۹۳۷، ج ۵، چاپ چالمتا، مادرید ۱۹۷۹.
[۷۷] ابن دلائی، نصوص عن الاندلس من کتاب ترصیع الاخبار، ص۴۶، و تنویع الا´ثار و البستان فی غرائب البلدان و المسالک الی جمیع الممالک، چاپ عبدالعزیز اهوانی، مادرید ۱۹۶۵.
[۷۸] قسم ۲، ص ۴۱۸، محمدعبداللّه عنان، دولة الاسلام فی الاندلس، عصر اول، قسم ۲، عصر دوم، قاهره ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.
[۷۹] قسم ۲، ص ۴۲۱ـ۴۲۲، محمدعبداللّه عنان، دولة الاسلام فی الاندلس، عصر اول، قسم ۲، عصر دوم، قاهره ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.



یحیی بن محمدبن هاشم تجیبی از زمان اسارت و بعد وزارت پدرش، عملاً از سوی خلیفة اموی، عبدالرحمان ناصر، کارگزار سرقسطه و مناطق اطرافش بود و پس از مرگ پدرش مجدداً فرمان حکومت سرقسطه به نام او صادر گردید.
[۸۰] ابن دلائی، نصوص عن الاندلس من کتاب ترصیع الاخبار، ص۴۶ـ۴۷، و تنویع الا´ثار و البستان فی غرائب البلدان و المسالک الی جمیع الممالک، چاپ عبدالعزیز اهوانی، مادرید ۱۹۶۵.
[۸۱] ابن حیّان، المقتبس، ج۵، ص۴۹۰، ج ۳، چاپ ملچور آنتونیا، پاریس ۱۹۳۷، ج ۵، چاپ چالمتا، مادرید ۱۹۷۹.

یحیی در ۳۵۴ در لشکرکشی امویان به فرماندهی امیرْغالب به اراضی قشتاله شرکت کرد و در تصرف گرماج / غرماج حضور داشت.
[۸۲] ج ۴، ص ۱۸۶، ابن خلدون.
[۸۳] قسم ۲، ص ۴۸۷، محمدعبداللّه عنان، دولة الاسلام فی الاندلس، عصر اول، قسم ۲، عصر دوم، قاهره ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.

او که سردار و وزیر الحکم المستنصر اموی (حک : ۳۵۰ـ۳۶۶) بود، در محرّم ۳۶۳ همراه برادرانش با سپاهی انبوه و اموال فراوان به سوی مغرب شتافت تا به غالب و سپاهیان امویِ تحت فرماندهی او کمک کند.
یحیی در سرکوبی ادریسیان مغرب سهم بسزایی داشت.
[۸۴] قسم ۲، ص ۴۹۷، محمدعبداللّه عنان، دولة الاسلام فی الاندلس، عصر اول، قسم ۲، عصر دوم، قاهره ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.

در اواخر ذیحجّة ۳۶۳ که غالب به اندلس بازگشت، فرماندهی لشکر اموی مستقر در مغرب به یحیی سپرده شد.
[۸۵] قسم ۲، ص ۴۹۸، محمدعبداللّه عنان، دولة الاسلام فی الاندلس، عصر اول، قسم ۲، عصر دوم، قاهره ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.

در ۳۶۵ یحیی به سرقسطه بازگشت.
[۸۶] ابن عذاری، البیان المغرب فی اخبار الاندلس و المغرب، ج۲، ص۲۵۰، ج ۲ و ۳، چاپ لوی ـ پرووانسال، بیروت ۱۹۸۳.

از این زمان تا ۳۷۹ ذکری از خاندان تجیبیان در منابع تاریخی نیست.
در ۳۷۹ فرمانروای سرقسطه، عبدالرحمان مطرّف تجیبی، از نارضایتی عبداللّه فرزند منصوربن ابی عامر (منصور فرمانروای واقعی اندلس بود) بهره برد و با وی دسیسه چید که منصور را به قتل برسانند، اما منصور مطّلع شد و عبدالرحمان را به قرطبه فراخواند و او را در صفر ۳۷۹ از حکومت سرقسطه عزل کرد و یک ماه بعد به قتل رساند.
[۸۷] ابن عذاری، البیان المغرب فی اخبار الاندلس و المغرب، ج۲، ص۲۸۲ـ۲۸۳، ج ۲ و ۳، چاپ لوی ـ پرووانسال، بیروت ۱۹۸۳.
[۸۸] قسم ۲، ص ۵۴۸ ـ۵۵۰، محمدعبداللّه عنان، دولة الاسلام فی الاندلس، عصر اول، قسم ۲، عصر دوم، قاهره ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.

منصور برای دلجویی از تجیبیان، حکومت سرقسطه و نواحی شمالی اندلس را به یحیی بن عبدالرحمان بن مطرّف تجیبی ملقب به سماحه / سماجه.
[۸۹] قسم ۲، ص ۵۵۰، محمدعبداللّه عنان، دولة الاسلام فی الاندلس، عصر اول، قسم ۲، عصر دوم، قاهره ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.
و به روایت ابن عذاری به برادرزادة او، عبدالرحمان بن یحیی تجیبی سپرد
[۹۰] ابن عذاری، البیان المغرب فی اخبار الاندلس و المغرب، ج۲، ص۲۸۳، ج ۲ و ۳، چاپ لوی ـ پرووانسال، بیروت ۱۹۸۳.

یحیی بن عبدالرحمان بن مطرّف تجیبی (حک : ۳۷۹ـ ۴۰۸) تا زمان وفاتش با اقتدار فرمانروای سرقسطه ماند.
در دوران حکومت او خلافت امویان سقوط کرد و اندلس میان ملوک الطوایف تجزیه شد و شورشهای متعددی صورت گرفت.
[۹۱] محمدعبداللّه عنان، دولة الاسلام فی الاندلس، ص۲۶۶، عصر اول، قسم ۲، عصر دوم، قاهره ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.

منذر پسر یحیی بن عبدالرحمان بن مطرّف تجیبی پس از مرگ پدرش، در ۴۰۸ به حکومت سرقسطه رسید و خود را «حاجب ذوالریاستین» نامید و لقب المنصور را برای خویش برگزید.
[۹۲] محمدعبداللّه عنان، دولة الاسلام فی الاندلس، ص۲۶۶، عصر اول، قسم ۲، عصر دوم، قاهره ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.

منذر را می توان نخستین امیر تجیبی سرقسطه در دورة ملوک الطوایف اندلس دانست.
او از اینکه علی بن محمد، قرطبه را تصرف کرده بود، ناراضی بود، ازینرو در ۴۰۹ با دیگر سپاهیان اندلسی مخالف به مصاف سپاه بربری علی بن حمود رفت، اما در این نبرد سپاه اندلسی در نزدیکی غرناطه شکست خورد و خلیفة پیشنهادی آنان نیز به قتل رسید.
[۹۳] ابن عذاری، البیان المغرب فی اخبار الاندلس و المغرب، ج۳، ص۱۲۵ـ۱۲۶، ج ۲ و ۳، چاپ لوی ـ پرووانسال، بیروت ۱۹۸۳.
[۹۴] محمدعبداللّه عنان، دولة الاسلام فی الاندلس، ص۲۶۶ـ۲۶۷، عصر اول، قسم ۲، عصر دوم، قاهره ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.

منذر در ۴۱۱ به دعوت مردمِ بلنسیه (والنسیا) راهی آن شهر شد و با لشکریان مجاهد عامری، حاکم دانیه که بر بلنسیه چیره شده بودند، جنگید و مجاهد عامری به دانیه عقب نشینی کرد.
منذر پس از اینکه مردم بلنسیه برای خود کارگزار تعیین کردند، به سرقسطه بازگشت.
[۹۵] محمدعبداللّه عنان، دولة الاسلام فی الاندلس، ص۲۶۷، عصر اول، قسم ۲، عصر دوم، قاهره ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.

او تا زمان وفاتش در ۴۱۴ حاکم سرقسطه ماند و بر اثر سیاست دوستانه و روابط حسنة وی با امیران مسیحیِ هم جوار، در قلمروِ او چندین سال آرامش و رونق حاکم بود.
[۹۶] ابن عذاری، البیان المغرب فی اخبار الاندلس و المغرب، ج۳، ص۱۷۵ـ۱۷۷، ج ۲ و ۳، چاپ لوی ـ پرووانسال، بیروت ۱۹۸۳.

پس از مرگ منذر، پسرش یحیی به حکومت سرقسطه رسید و لقب المظفر را برای خود برگزید.
وی در ۴۲۰ درگذشت و حکومت به پسرش منذر رسید.
[۹۷] محمدعبداللّه عنان، دولة الاسلام فی الاندلس، ص۲۶۸، عصر اول، قسم ۲، عصر دوم، قاهره ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.

منذربن یحیی، آخرین حاکم سرقسطه، خود را به حاجب معزالدوله ملقب ساخت.
او ده سال بر نواحی شمالی
اندلس حکومت راند، اما مورخان کوچکترین اشاره ای به این موضوع نکرده اند.
در اول ذیحجّة ۴۳۰ یکی از پسرعموهای منذر، عبداللّه بن حکیم (حَکَم)، او را به قتل رساند و بدین ترتیب، حکومت تجیبیان بر سرقسطه منقرض گردید.
[۹۸] ابن حزم، جمهرة انساب العرب، ص۴۳۱، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.
[۹۹] ابن عذاری، البیان المغرب فی اخبار الاندلس و المغرب، ج۳، ص۱۷۸ـ۱۸۰، ج ۲ و ۳، چاپ لوی ـ پرووانسال، بیروت ۱۹۸۳.
[۱۰۰] ابن عذاری، البیان المغرب فی اخبار الاندلس و المغرب، ج۳، ص۲۲۱ـ۲۲۲، ج ۲ و ۳، چاپ لوی ـ پرووانسال، بیروت ۱۹۸۳.
[۱۰۱] ابن خطیب، تاریخ اسبانیة الاسلامیة، ص۱۷۰، او، کتاب اعمال الاعلام، چاپ لوی ـ پرووانسال، بیروت ۱۹۵۶.



(۱) ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ.
(۲) ابن حزم، جمهرة انساب العرب، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.
(۳) ابن حیّان، المقتبس، ج ۳، چاپ ملچور آنتونیا، پاریس ۱۹۳۷، ج ۵، چاپ چالمتا، مادرید ۱۹۷۹.
(۴) ابن خطیب، تاریخ اسبانیة الاسلامیة، او، کتاب اعمال الاعلام، چاپ لوی ـ پرووانسال، بیروت ۱۹۵۶.
(۵) ابن خلدون.
(۶) ابن دلائی، نصوص عن الاندلس من کتاب ترصیع الاخبار، و تنویع الا´ثار و البستان فی غرائب البلدان و المسالک الی جمیع الممالک، چاپ عبدالعزیز اهوانی، مادرید ۱۹۶۵.
(۷) ابن عبدالبر، الابناه علی قبائل الرواة، چاپ ابراهیم ابیاری، بیروت ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵.
(۸) ابن عذاری، البیان المغرب فی اخبار الاندلس و المغرب، ج ۲ و ۳، چاپ لوی ـ پرووانسال، بیروت ۱۹۸۳.
(۹) ابن فَرَضی، تاریخ علماء الاندلس، چاپ روحیه عبدالرحمان سویفی، بیروت ۱۴۱۷/ ۱۹۹۷.
(۱۰) ابن قوطیه، تاریخ افتتاح الاندلس، چاپ ابراهیم ابیاری، قاهره ۱۴۱۰/ ۱۹۸۹.
(۱۱) ابن کلبی، نسَب مَعَدّ و الیمن الکبیر، چاپ محمود فردوس العظم، دمشق ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.
(۱۲) مصطفی ابوضیف احمد، القبائل العربیة فی الاندلس حتی سقوط الخلافة الامویة، دارالبیضاء (۱۹۸۳).
(۱۳) محمدبن احمد حجری یمانی، مجموع بلدان الیمن و قبائلها، چاپ اسماعیل بن علی اکوع، صنعاء ۱۴۱۶/ ۱۹۹۶.
(۱۴) سیدعبدالعزیز سالم، فی تاریخ و حضارة الاسلام فی الاندلس، اسکندریه ۱۹۸۵.
(۱۵) خلیل ابراهیم صالح سامرائی، الثغرالاعلی الاندلسی، بغداد ۱۹۷۶.
(۱۶) احمدبن یحیی ضبّی، کتاب بغیة الملتمس فی تاریخ رجال اهل الاندلس، مادرید ۱۸۸۴.
(۱۷) محمدعبداللّه عنان، دولة الاسلام فی الاندلس، عصر اول، قسم ۲، عصر دوم، قاهره ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸؛

 
۱. ↑ ابن کلبی، نسَب مَعَدّ و الیمن الکبیر، ج۱، ص۱۲۱، چاپ محمود فردوس العظم، دمشق ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.
۲. ↑ ابن عبدالبر، الابناه علی قبائل الرواة، ص۱۱۶، چاپ ابراهیم ابیاری، بیروت ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵.
۳. ↑ ابن حزم، جمهرة انساب العرب، ص۴۲۹، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.
۴. ↑ ج ۱، جزء۱، ص ۱۳۸، محمدبن احمد حجری یمانی، مجموع بلدان الیمن و قبائلها، چاپ اسماعیل بن علی اکوع، صنعاء ۱۴۱۶/ ۱۹۹۶.
۵. ↑ ابن حزم، جمهرة انساب العرب، ص۴۳۰، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.
۶. ↑ خلیل ابراهیم صالح سامرائی، الثغرالاعلی الاندلسی، ص۲۹۱، بغداد ۱۹۷۶.
۷. ↑ ابن دلائی، نصوص عن الاندلس من کتاب ترصیع الاخبار، ص۵۶ـ۵۷، و تنویع الا´ثار و البستان فی غرائب البلدان و المسالک الی جمیع الممالک، چاپ عبدالعزیز اهوانی، مادرید ۱۹۶۵.
۸. ↑ مصطفی ابوضیف احمد، القبائل العربیة فی الاندلس حتی سقوط الخلافة الامویة، ص۲۷۹ـ۲۸۰، دارالبیضاء (۱۹۸۳).
۹. ↑ مصطفی ابوضیف احمد، القبائل العربیة فی الاندلس حتی سقوط الخلافة الامویة، ص۲۷۹، دارالبیضاء (۱۹۸۳).
۱۰. ↑ ابن حیّان، المقتبس، ج۳، ص۲۰، ج ۳، چاپ ملچور آنتونیا، پاریس ۱۹۳۷، ج ۵، چاپ چالمتا، مادرید ۱۹۷۹.
۱۱. ↑ ابن دلائی، نصوص عن الاندلس من کتاب ترصیع الاخبار، ص۴۱، و تنویع الا´ثار و البستان فی غرائب البلدان و المسالک الی جمیع الممالک، چاپ عبدالعزیز اهوانی، مادرید ۱۹۶۵.
۱۲. ↑ ابن دلائی، نصوص عن الاندلس من کتاب ترصیع الاخبار، ص۴۹، و تنویع الا´ثار و البستان فی غرائب البلدان و المسالک الی جمیع الممالک، چاپ عبدالعزیز اهوانی، مادرید ۱۹۶۵.
۱۳. ↑ خلیل ابراهیم صالح سامرائی، الثغرالاعلی الاندلسی، ص۳۱۲ـ ۳۱۳، بغداد ۱۹۷۶.
۱۴. ↑ ابن حیّان، المقتبس، ج۳، ص۲۰، ج ۳، چاپ ملچور آنتونیا، پاریس ۱۹۳۷، ج ۵، چاپ چالمتا، مادرید ۱۹۷۹.
۱۵. ↑ ابن دلائی، نصوص عن الاندلس من کتاب ترصیع الاخبار، ص۴۹، و تنویع الا´ثار و البستان فی غرائب البلدان و المسالک الی جمیع الممالک، چاپ عبدالعزیز اهوانی، مادرید ۱۹۶۵.
۱۶. ↑ ابن دلائی، نصوص عن الاندلس من کتاب ترصیع الاخبار، ص۵۳، و تنویع الا´ثار و البستان فی غرائب البلدان و المسالک الی جمیع الممالک، چاپ عبدالعزیز اهوانی، مادرید ۱۹۶۵.
۱۷. ↑ مصطفی ابوضیف احمد، القبائل العربیة فی الاندلس حتی سقوط الخلافة الامویة، ص۲۸۰، دارالبیضاء (۱۹۸۳).
۱۸. ↑ ابن دلائی، نصوص عن الاندلس من کتاب ترصیع الاخبار، ص۴۹، و تنویع الا´ثار و البستان فی غرائب البلدان و المسالک الی جمیع الممالک، چاپ عبدالعزیز اهوانی، مادرید ۱۹۶۵.
۱۹. ↑ ابن عذاری، البیان المغرب فی اخبار الاندلس و المغرب، ج۲، ص۱۰۲ـ۱۰۳، ج ۲ و ۳، چاپ لوی ـ پرووانسال، بیروت ۱۹۸۳.
۲۰. ↑ ابن دلائی، نصوص عن الاندلس من کتاب ترصیع الاخبار، ص۴۹، و تنویع الا´ثار و البستان فی غرائب البلدان و المسالک الی جمیع الممالک، چاپ عبدالعزیز اهوانی، مادرید ۱۹۶۵.
۲۱. ↑ مصطفی ابوضیف احمد، القبائل العربیة فی الاندلس حتی سقوط الخلافة الامویة، ص۲۸۰، دارالبیضاء (۱۹۸۳).
۲۲. ↑ ابن دلائی، نصوص عن الاندلس من کتاب ترصیع الاخبار، ص۴۹، و تنویع الا´ثار و البستان فی غرائب البلدان و المسالک الی جمیع الممالک، چاپ عبدالعزیز اهوانی، مادرید ۱۹۶۵.
۲۳. ↑ ابن حیّان، المقتبس، ج۳، ص۲۰، ج ۳، چاپ ملچور آنتونیا، پاریس ۱۹۳۷، ج ۵، چاپ چالمتا، مادرید ۱۹۷۹.
۲۴. ↑ ابن دلائی، نصوص عن الاندلس من کتاب ترصیع الاخبار، ص۴۱، و تنویع الا´ثار و البستان فی غرائب البلدان و المسالک الی جمیع الممالک، چاپ عبدالعزیز اهوانی، مادرید ۱۹۶۵.
۲۵. ↑ ابن فَرَضی، تاریخ علماء الاندلس، ص۱۱۱، چاپ روحیه عبدالرحمان سویفی، بیروت ۱۴۱۷/ ۱۹۹۷.
۲۶. ↑ احمدبن یحیی ضبّی، کتاب بغیة الملتمس فی تاریخ رجال اهل الاندلس، ص۲۶۱، مادرید ۱۸۸۴.
۲۷. ↑ ابن عذاری، البیان المغرب فی اخبار الاندلس و المغرب، ج۲، ص۱۰۳، ج ۲ و ۳، چاپ لوی ـ پرووانسال، بیروت ۱۹۸۳.
۲۸. ↑ ابن عذاری، البیان المغرب فی اخبار الاندلس و المغرب، ج۲، ص۱۰۵، ج ۲ و ۳، چاپ لوی ـ پرووانسال، بیروت ۱۹۸۳.
۲۹. ↑ ج ۴، ص ۱۶۹، ابن خلدون.
۳۰. ↑ خلیل ابراهیم صالح سامرائی، الثغرالاعلی الاندلسی، ص۳۲۲ـ ۳۲۵، بغداد ۱۹۷۶.
۳۱. ↑ ابن قوطیه، تاریخ افتتاح الاندلس، ص۱۲۳، چاپ ابراهیم ابیاری، قاهره ۱۴۱۰/ ۱۹۸۹.
۳۲. ↑ خلیل ابراهیم صالح سامرائی، الثغرالاعلی الاندلسی، ص۳۲۵، بغداد ۱۹۷۶.
۳۳. ↑ ابن قوطیه، تاریخ افتتاح الاندلس، ص۱۲۳، چاپ ابراهیم ابیاری، قاهره ۱۴۱۰/ ۱۹۸۹.
۳۴. ↑ خلیل ابراهیم صالح سامرائی، الثغرالاعلی الاندلسی، ص۳۲۶، بغداد ۱۹۷۶.
۳۵. ↑ ابن قوطیه، تاریخ افتتاح الاندلس، ص۱۲۳، چاپ ابراهیم ابیاری، قاهره ۱۴۱۰/ ۱۹۸۹.
۳۶. ↑ خلیل ابراهیم صالح سامرائی، الثغرالاعلی الاندلسی، ص۳۲۶، بغداد ۱۹۷۶.
۳۷. ↑ ابن حیّان، المقتبس، ج۳، ص۲۰، ج ۳، چاپ ملچور آنتونیا، پاریس ۱۹۳۷، ج ۵، چاپ چالمتا، مادرید ۱۹۷۹.
۳۸. ↑ ابن دلائی، نصوص عن الاندلس من کتاب ترصیع الاخبار، ص۵۳، و تنویع الا´ثار و البستان فی غرائب البلدان و المسالک الی جمیع الممالک، چاپ عبدالعزیز اهوانی، مادرید ۱۹۶۵.
۳۹. ↑ خلیل ابراهیم صالح سامرائی، الثغرالاعلی الاندلسی، ص۳۲۷، بغداد ۱۹۷۶.
۴۰. ↑ ابن قوطیه، تاریخ افتتاح الاندلس، ص۱۲۳ـ۱۲۴، چاپ ابراهیم ابیاری، قاهره ۱۴۱۰/ ۱۹۸۹.
۴۱. ↑ ابن حزم، جمهرة انساب العرب، ص۴۳۰، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.
۴۲. ↑ ابن حیّان، المقتبس، ج۳، ص۲۰ـ۲۱، ج ۳، چاپ ملچور آنتونیا، پاریس ۱۹۳۷، ج ۵، چاپ چالمتا، مادرید ۱۹۷۹.
۴۳. ↑ ابن حیّان، المقتبس، ج۳، ص۸۵ ـ ۸۶، ج ۳، چاپ ملچور آنتونیا، پاریس ۱۹۳۷، ج ۵، چاپ چالمتا، مادرید ۱۹۷۹.
۴۴. ↑ ابن دلائی، نصوص عن الاندلس من کتاب ترصیع الاخبار، ص۴۱، و تنویع الا´ثار و البستان فی غرائب البلدان و المسالک الی جمیع الممالک، چاپ عبدالعزیز اهوانی، مادرید ۱۹۶۵.
۴۵. ↑ ابن قوطیه، تاریخ افتتاح الاندلس، ص۱۲۴، چاپ ابراهیم ابیاری، قاهره ۱۴۱۰/ ۱۹۸۹.
۴۶. ↑ ابن حیّان، المقتبس، ج۳، ص۸۶ـ۸۷، ج ۳، چاپ ملچور آنتونیا، پاریس ۱۹۳۷، ج ۵، چاپ چالمتا، مادرید ۱۹۷۹.
۴۷. ↑ خلیل ابراهیم صالح سامرائی، الثغرالاعلی الاندلسی، ص۳۲۹ـ۳۳۰، بغداد ۱۹۷۶.
۴۸. ↑ ابن قوطیه، تاریخ افتتاح الاندلس، ص۱۲۴، چاپ ابراهیم ابیاری، قاهره ۱۴۱۰/ ۱۹۸۹.
۴۹. ↑ ابن حیّان، المقتبس، ج۳، ص۸۷، ج ۳، چاپ ملچور آنتونیا، پاریس ۱۹۳۷، ج ۵، چاپ چالمتا، مادرید ۱۹۷۹.
۵۰. ↑ ابن دلائی، نصوص عن الاندلس من کتاب ترصیع الاخبار، ص۴۲، و تنویع الا´ثار و البستان فی غرائب البلدان و المسالک الی جمیع الممالک، چاپ عبدالعزیز اهوانی، مادرید ۱۹۶۵.
۵۱. ↑ ابن حیّان، المقتبس، ج۵، ص۹۸ـ۹۹، ج ۳، چاپ ملچور آنتونیا، پاریس ۱۹۳۷، ج ۵، چاپ چالمتا، مادرید ۱۹۷۹.
۵۲. ↑ ابن عذاری، البیان المغرب فی اخبار الاندلس و المغرب، ج۲، ص۱۶۴، ج ۲ و ۳، چاپ لوی ـ پرووانسال، بیروت ۱۹۸۳.
۵۳. ↑ ابن دلائی، نصوص عن الاندلس من کتاب ترصیع الاخبار، ص۴۲، و تنویع الا´ثار و البستان فی غرائب البلدان و المسالک الی جمیع الممالک، چاپ عبدالعزیز اهوانی، مادرید ۱۹۶۵.
۵۴. ↑ مصطفی ابوضیف احمد، القبائل العربیة فی الاندلس حتی سقوط الخلافة الامویة، ص۳۱۹، دارالبیضاء (۱۹۸۳).
۵۵. ↑ ابن دلائی، نصوص عن الاندلس من کتاب ترصیع الاخبار، ص۴۲، و تنویع الا´ثار و البستان فی غرائب البلدان و المسالک الی جمیع الممالک، چاپ عبدالعزیز اهوانی، مادرید ۱۹۶۵.
۵۶. ↑ ابن دلائی، نصوص عن الاندلس من کتاب ترصیع الاخبار، ص۴۲ـ۴۳، و تنویع الا´ثار و البستان فی غرائب البلدان و المسالک الی جمیع الممالک، چاپ عبدالعزیز اهوانی، مادرید ۱۹۶۵.
۵۷. ↑ سیدعبدالعزیز سالم، فی تاریخ و حضارة الاسلام فی الاندلس، ص۸۴، اسکندریه ۱۹۸۵.
۵۸. ↑ ابن دلائی، نصوص عن الاندلس من کتاب ترصیع الاخبار، ص۴۳، و تنویع الا´ثار و البستان فی غرائب البلدان و المسالک الی جمیع الممالک، چاپ عبدالعزیز اهوانی، مادرید ۱۹۶۵.
۵۹. ↑ ابن دلائی، نصوص عن الاندلس من کتاب ترصیع الاخبار، ص۴۴، و تنویع الا´ثار و البستان فی غرائب البلدان و المسالک الی جمیع الممالک، چاپ عبدالعزیز اهوانی، مادرید ۱۹۶۵.
۶۰. ↑ ابن حزم، جمهرة انساب العرب، ص۴۳۰، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.
۶۱. ↑ ابن دلائی، نصوص عن الاندلس من کتاب ترصیع الاخبار، ص۴۴، و تنویع الا´ثار و البستان فی غرائب البلدان و المسالک الی جمیع الممالک، چاپ عبدالعزیز اهوانی، مادرید ۱۹۶۵.
۶۲. ↑ ابن حیّان، المقتبس، ج۵، ص۳۶۳، ج ۳، چاپ ملچور آنتونیا، پاریس ۱۹۳۷، ج ۵، چاپ چالمتا، مادرید ۱۹۷۹.
۶۳. ↑ ابن دلائی، نصوص عن الاندلس من کتاب ترصیع الاخبار، ص۴۵، و تنویع الا´ثار و البستان فی غرائب البلدان و المسالک الی جمیع الممالک، چاپ عبدالعزیز اهوانی، مادرید ۱۹۶۵.
۶۴. ↑ مصطفی ابوضیف احمد، القبائل العربیة فی الاندلس حتی سقوط الخلافة الامویة، ص۳۲۳، دارالبیضاء (۱۹۸۳).
۶۵. ↑ ابن حیّان، المقتبس، ج۵، ص۳۹۶، ج ۳، چاپ ملچور آنتونیا، پاریس ۱۹۳۷، ج ۵، چاپ چالمتا، مادرید ۱۹۷۹.
۶۶. ↑ ابن حیّان، المقتبس، ج۵، ص۳۹۷، ج ۳، چاپ ملچور آنتونیا، پاریس ۱۹۳۷، ج ۵، چاپ چالمتا، مادرید ۱۹۷۹.
۶۷. ↑ ابن حیّان، المقتبس، ج۵، ص۳۹۷ـ ۳۹۸، ج ۳، چاپ ملچور آنتونیا، پاریس ۱۹۳۷، ج ۵، چاپ چالمتا، مادرید ۱۹۷۹.
۶۸. ↑ ابن حیّان، المقتبس، ج۵، ص۴۰۱ـ۴۰۷، ج ۳، چاپ ملچور آنتونیا، پاریس ۱۹۳۷، ج ۵، چاپ چالمتا، مادرید ۱۹۷۹.
۶۹. ↑ ابن حیّان، المقتبس، ج۵، ص۴۲۳ـ۴۲۴، ج ۳، چاپ ملچور آنتونیا، پاریس ۱۹۳۷، ج ۵، چاپ چالمتا، مادرید ۱۹۷۹.
۷۰. ↑ ابن دلائی، نصوص عن الاندلس من کتاب ترصیع الاخبار، ص۴۶، و تنویع الا´ثار و البستان فی غرائب البلدان و المسالک الی جمیع الممالک، چاپ عبدالعزیز اهوانی، مادرید ۱۹۶۵.
۷۱. ↑ ابن حیّان، المقتبس، ج۵، ص۴۳۵، ج ۳، چاپ ملچور آنتونیا، پاریس ۱۹۳۷، ج ۵، چاپ چالمتا، مادرید ۱۹۷۹.
۷۲. ↑ ابن دلائی، نصوص عن الاندلس من کتاب ترصیع الاخبار، ص۴۶، و تنویع الا´ثار و البستان فی غرائب البلدان و المسالک الی جمیع الممالک، چاپ عبدالعزیز اهوانی، مادرید ۱۹۶۵.
۷۳. ↑ ج ۴، ص ۱۸۰، ابن خلدون.
۷۴. ↑ ابن حیّان، المقتبس، ج۵، ص۴۳۵ـ۴۳۶، ج ۳، چاپ ملچور آنتونیا، پاریس ۱۹۳۷، ج ۵، چاپ چالمتا، مادرید ۱۹۷۹.
۷۵. ↑ ابن حیّان، المقتبس، ج۵، ص۴۶۶ـ۴۶۷، ج ۳، چاپ ملچور آنتونیا، پاریس ۱۹۳۷، ج ۵، چاپ چالمتا، مادرید ۱۹۷۹.
۷۶. ↑ ابن حیّان، المقتبس، ج۵، ص۴۷۳ـ۴۷۴، ج ۳، چاپ ملچور آنتونیا، پاریس ۱۹۳۷، ج ۵، چاپ چالمتا، مادرید ۱۹۷۹.
۷۷. ↑ ابن دلائی، نصوص عن الاندلس من کتاب ترصیع الاخبار، ص۴۶، و تنویع الا´ثار و البستان فی غرائب البلدان و المسالک الی جمیع الممالک، چاپ عبدالعزیز اهوانی، مادرید ۱۹۶۵.
۷۸. ↑ قسم ۲، ص ۴۱۸، محمدعبداللّه عنان، دولة الاسلام فی الاندلس، عصر اول، قسم ۲، عصر دوم، قاهره ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.
۷۹. ↑ قسم ۲، ص ۴۲۱ـ۴۲۲، محمدعبداللّه عنان، دولة الاسلام فی الاندلس، عصر اول، قسم ۲، عصر دوم، قاهره ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.
۸۰. ↑ ابن دلائی، نصوص عن الاندلس من کتاب ترصیع الاخبار، ص۴۶ـ۴۷، و تنویع الا´ثار و البستان فی غرائب البلدان و المسالک الی جمیع الممالک، چاپ عبدالعزیز اهوانی، مادرید ۱۹۶۵.
۸۱. ↑ ابن حیّان، المقتبس، ج۵، ص۴۹۰، ج ۳، چاپ ملچور آنتونیا، پاریس ۱۹۳۷، ج ۵، چاپ چالمتا، مادرید ۱۹۷۹.
۸۲. ↑ ج ۴، ص ۱۸۶، ابن خلدون.
۸۳. ↑ قسم ۲، ص ۴۸۷، محمدعبداللّه عنان، دولة الاسلام فی الاندلس، عصر اول، قسم ۲، عصر دوم، قاهره ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.
۸۴. ↑ قسم ۲، ص ۴۹۷، محمدعبداللّه عنان، دولة الاسلام فی الاندلس، عصر اول، قسم ۲، عصر دوم، قاهره ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.
۸۵. ↑ قسم ۲، ص ۴۹۸، محمدعبداللّه عنان، دولة الاسلام فی الاندلس، عصر اول، قسم ۲، عصر دوم، قاهره ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.
۸۶. ↑ ابن عذاری، البیان المغرب فی اخبار الاندلس و المغرب، ج۲، ص۲۵۰، ج ۲ و ۳، چاپ لوی ـ پرووانسال، بیروت ۱۹۸۳.
۸۷. ↑ ابن عذاری، البیان المغرب فی اخبار الاندلس و المغرب، ج۲، ص۲۸۲ـ۲۸۳، ج ۲ و ۳، چاپ لوی ـ پرووانسال، بیروت ۱۹۸۳.
۸۸. ↑ قسم ۲، ص ۵۴۸ ـ۵۵۰، محمدعبداللّه عنان، دولة الاسلام فی الاندلس، عصر اول، قسم ۲، عصر دوم، قاهره ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.
۸۹. ↑ قسم ۲، ص ۵۵۰، محمدعبداللّه عنان، دولة الاسلام فی الاندلس، عصر اول، قسم ۲، عصر دوم، قاهره ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.
۹۰. ↑ ابن عذاری، البیان المغرب فی اخبار الاندلس و المغرب، ج۲، ص۲۸۳، ج ۲ و ۳، چاپ لوی ـ پرووانسال، بیروت ۱۹۸۳.
۹۱. ↑ محمدعبداللّه عنان، دولة الاسلام فی الاندلس، ص۲۶۶، عصر اول، قسم ۲، عصر دوم، قاهره ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.
۹۲. ↑ محمدعبداللّه عنان، دولة الاسلام فی الاندلس، ص۲۶۶، عصر اول، قسم ۲، عصر دوم، قاهره ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.
۹۳. ↑ ابن عذاری، البیان المغرب فی اخبار الاندلس و المغرب، ج۳، ص۱۲۵ـ۱۲۶، ج ۲ و ۳، چاپ لوی ـ پرووانسال، بیروت ۱۹۸۳.
۹۴. ↑ محمدعبداللّه عنان، دولة الاسلام فی الاندلس، ص۲۶۶ـ۲۶۷، عصر اول، قسم ۲، عصر دوم، قاهره ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.
۹۵. ↑ محمدعبداللّه عنان، دولة الاسلام فی الاندلس، ص۲۶۷، عصر اول، قسم ۲، عصر دوم، قاهره ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.
۹۶. ↑ ابن عذاری، البیان المغرب فی اخبار الاندلس و المغرب، ج۳، ص۱۷۵ـ۱۷۷، ج ۲ و ۳، چاپ لوی ـ پرووانسال، بیروت ۱۹۸۳.
۹۷. ↑ محمدعبداللّه عنان، دولة الاسلام فی الاندلس، ص۲۶۸، عصر اول، قسم ۲، عصر دوم، قاهره ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.
۹۸. ↑ ابن حزم، جمهرة انساب العرب، ص۴۳۱، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.
۹۹. ↑ ابن عذاری، البیان المغرب فی اخبار الاندلس و المغرب، ج۳، ص۱۷۸ـ۱۸۰، ج ۲ و ۳، چاپ لوی ـ پرووانسال، بیروت ۱۹۸۳.
۱۰۰. ↑ ابن عذاری، البیان المغرب فی اخبار الاندلس و المغرب، ج۳، ص۲۲۱ـ۲۲۲، ج ۲ و ۳، چاپ لوی ـ پرووانسال، بیروت ۱۹۸۳.
۱۰۱. ↑ ابن خطیب، تاریخ اسبانیة الاسلامیة، ص۱۷۰، او، کتاب اعمال الاعلام، چاپ لوی ـ پرووانسال، بیروت ۱۹۵۶.



دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تجیبیان»، شماره۳۳۱۴.    



جعبه ابزار