• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

آقاعلی مدرس‌طهرانی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


آقا علی مدرّس طهرانی، از حکمای حوزه فلسفی تهران و مروّج فلسفه ملاصدرا است.


وی در ۱۲۳۴ در اصفهان متولد شد.
پیشوند آقا (یا آغا) غالباًٌ ملازم نام اوست.
[۱] آقا علی مدرّس طهرانی، مجموعه مصنفات حکیم مؤسس آقا علی مدرّس طهرانی، ج۳، ص۱۴۷، چاپ محسن کدیور، تهران ۱۳۷۸.
[۲] آقا علی مدرّس زنوزی، بدایع الحکم، ج۱، ص۲۸، چاپ احمد واعظی، تهران ۱۳۷۶.
[۳] آقا علی مدرّس زنوزی، بدایع الحکم، ج۱، ص۵۲۸، چاپ احمد واعظی، تهران ۱۳۷۶.
[۴] معصوم‌علی‌شاه، طرائق الحقایق، ص ۵۰۴، چاپ محمد جعفر محجوب، تهران ۱۳۳۱.


شهرت وی، مدرّس، زنوزی، طهرانی و حکمی ضبط شده است.
[۵] آقا بزرگ طهرانی، الذریعه، ج۷، ص۹۲، ۱۴۰۳.
[۶] آقا بزرگ طهرانی، الذریعه، ج۲۵، ص۳۸، ۱۴۰۳.
[۷] آقا بزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعه (نقباء البشر فی القرن الرابع عشر)، ج۱، ص۱۴۷۲، مشهد ۱۴۰۴.
[۸] سید احمد دیوان بیگی، ادب و فرهنگ در عصر قاجاریه، ج۱، ص۴۸۲، چاپ عبدالحسین نوائی، تهران ۱۳۶۴.
[۹] معصوم‌علی‌شاه، طرائق الحقایق، ج۳، ص ۵۰۴، چاپ محمد جعفر محجوب، تهران ۱۳۳۱.
[۱۰] محمد علی مدرّس تبریزی، ریحانة الادب، ج۲، ص۳۹۱.
به رغم آنچه مشهور است، آقاعلی در هیچ‌یک از آثارش خود را زنوزی یا مدرّس زنوزی معرفی نکرده و عنوانی که برای خود برگزیده، آقا علی مدرّس طهرانی است.
[۱۱] آقا علی مدرّس طهرانی، مجموعه مصنفات حکیم مؤسس آقا علی مدرّس طهرانی، ج۱، ص۲۸، مقدمه کدیور، چاپ محسن کدیور، تهران ۱۳۷۸.
وی در برخی مسائل فلسفی ابتکاراتی داشته و به همین دلیل در همان زمان حیاتش به حکیم «مؤسس» مشهور شده است.
[۱۲] آقا علی مدرّس طهرانی، مجموعه مصنفات حکیم مؤسس آقا علی مدرّس طهرانی، ج۳، ص۱۵-۱۶، مقدمه کدیور، چاپ محسن کدیور، تهران ۱۳۷۸.


پدر آقا علی، ملا عبدالله زنوزی، شاگرد ملا علی نوری و از مروّجان فلسفه ملاصدرا و مؤسس حوزه فلسفی تهران بود.

آقا علی در سال ۱۲۳۷ (در سه سالگی) به همراه پدرش به تهران آمد و پس از فراگیری مقدمات علوم، از جمله ادبیات عرب و منطق و اصول فقه و کلام ، در حلقه درس پدر شرکت نمود.
پس از درگذشت پدرش در ۱۲۵۷، برای ادامه تحصیل به عراق ، اصفهان و قزوین رفت و نزد استادانی چون میرزا حسن نوری فرزند ملا علی نوری ، سید رضی لاریجانی ، ملا آقا قزوینی ، ملا محمد جعفر لنگرودی ، میرزا محمدابراهیم نقشه فروش و ملا محمد جعفر لاهیجی تلمذ کرد و سپس به تهران بازگشت.
[۱۳] آقا علی مدرّس طهرانی، مجموعه مصنفات حکیم مؤسس آقا علی مدرّس طهرانی، ج۲، ص۱۸۷، چاپ محسن کدیور، تهران ۱۳۷۸.
[۱۴] آقا علی مدرّس طهرانی، مجموعه مصنفات حکیم مؤسس آقا علی مدرّس طهرانی، ج۳، ص۱۴۱، چاپ محسن کدیور، تهران ۱۳۷۸.
[۱۵] آقا علی مدرّس طهرانی، مجموعه مصنفات حکیم مؤسس آقا علی مدرّس طهرانی، ج۳، ص۱۴۷-۱۴۸، چاپ محسن کدیور، تهران ۱۳۷۸.
آقا علی مدرّس در حدود سال ۱۲۷۰ تدریس در علوم معقول را در تهران آغاز کرد؛ نخست در مدرّسه قاسم خان و سپس در مدرّسه سپهسالار به تعلیم فلسفه پرداخت.
ظاهراً در همان ایام نزد میرزا حسن آشتیانی به فراگیری علوم نقلی نیز مشغول بوده است.
[۱۶] آقا علی مدرّس طهرانی، مجموعه مصنفات حکیم مؤسس آقا علی مدرّس طهرانی، ج۱، ص۳۲، مقدمه کدیور، چاپ محسن کدیور، تهران ۱۳۷۸.
[۱۷] آقا علی مدرّس طهرانی، مجموعه مصنفات حکیم مؤسس آقا علی مدرّس طهرانی، ج۳، ص۱۴۸، چاپ محسن کدیور، تهران ۱۳۷۸.
[۱۸] ملا هادی سبزواری، رسائل حکیم سبزواری، ج۱، ص۵۴، مقدمه آشتیانی، چاپ سید جلال الدین آشتیانی، بی‌جا، ۱۳۷۰.


مدرّس طهرانی به تصوف نیز تمایل داشته و بنا به نقل معصوم‌علی‌شاه،
[۱۹] معصوم‌علی‌شاه، طرائق الحقایق، ج۳، ص ۵۰۴، چاپ محمد جعفر محجوب، تهران ۱۳۳۱.
به منور علی‌شاه (از اقطاب سلسله نعمت‌اللهیه) دست اردت داده و به گزارش مدرّس گیلانی
[۲۰] مرتضی مدرّس گیلانی، منتخب معجم الحکماء، ج۱، ص۱۳۱، چاپ منوچر صدوقی سها، تهران، ۱۳۸۴.
مرید شیخ غلام‌رضا شیشه‌گر بوده است.
آقا علی به دلیل جامعیت در معقول و منقول به «مدرّس» و به سبب کمالات صوری و معنوی به «حکیم الهی» و «استاد الاساتید» شهرت یافت.
[۲۱] اعتماد السلطنه، مآثر و الآثار، ج۱، ص۱۵۷، چاپ سنگی ۱۳۰۶ق.
[۲۲] محمد علی مدرّس تبریزی، ریحانة الادب، ج۲، ص۳۹۱.
وی همچنین یکی از حکمای اربعه بود که باعث تثبیت و رونق حوزه فلسفی تهران شدند.

مدرّس طهرانی هم علوم نقلی و هم علوم عقلی را تدریس می‌کرد، اما شهرت وی بیش‌تر در علوم عقلی بود.
[۲۳] آقا بزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعه (نقباء البشر فی القرن الرابع عشر)، ج۱، ص۱۴۷۳، مشهد ۱۴۰۴.
ظاهراً پس از مدتی وی فقط به تدریس حکمت پرداخته و این امر باعث انتقال مجلس درس او از مدارس رسمی به منزلش شده است؛
[۲۴] سید احمد دیوان بیگی، ادب و فرهنگ در عصر قاجاریه، ج۱، ص۴۸۲، چاپ عبدالحسین نوائی، تهران ۱۳۶۴.
اما، به گزارش کنت دو گوبینو
[۲۵] کنت دو گوبینو، مذاهب و فلسفه در آسیای وسطی، ج۱، ص۸۹، ترجمه مف، بی‌جا، بی‌تا.
این موضوع از شهرت وی و اقبال شاگردان به او نکاسته است.
آقا بزرگ طهرانی
[۲۶] آقا بزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعه (نقباء البشر فی القرن الرابع عشر)، ج۱، ص۱۴۷۳، مشهد ۱۴۰۴.
با آقا علی در تهران ملاقات داشته و او را در حکمت، برتر از معاصرانش دانسته و مجلس درس وی را در تهران پر رونق وصف کرده است؛ اما، قضاوت درباره برتری آقا علی از معاصرانش دشوار است.
حاج ملا هادی سبزورای ، آقا محمد رضا قمشه‌ای و ابوالحسن جلوه از معاصران مدرّس طهرانی بودند و ازحیث استادان، هم طبقه به شمار می‌آیند و به غیر از حکیم جلوه، از مروّجان فلسفه ملاصدرا بودند.

۶.۱ - مقایسه با سبزواری

با وجود این، شهرت سبزواری به گونه‌ای است که بسیاری، او را بزرگترین فیلسوف بعد از ملاصدرا می‌دانند.
[۲۷] اعتماد السلطنه، مآثر و الآثار، ج۱، ص۱۴۷، چاپ سنگی ۱۳۰۶ق.
[۲۸] هانری کوربن، تاریخ فلسفه اسلامی، ص ۵۰۴، ترجمه جواد طباطبائی، تهران ۱۳۸۰.
[۲۹] مرتضی مطهری، مجموعه آثار (۱۴)، ج۱۴، ص۵۲۴، تهران: قم، ۱۳۸۱.
آقا علی مدرّس در آثار خود
[۳۰] آقا علی مدرّس طهرانی، مجموعه مصنفات حکیم مؤسس آقا علی مدرّس طهرانی، ج۱، ص ۲۸۶-۲۸۷، چاپ محسن کدیور، تهران ۱۳۷۸.
[۳۱] آقا علی مدرّس طهرانی، مجموعه مصنفات حکیم مؤسس آقا علی مدرّس طهرانی، ج۲، ص ۱۷۵، چاپ محسن کدیور، تهران ۱۳۷۸.
از سبزورای با احترام و تعظیم - با تعبیر «وحید عصرنا» - یاد کرده است.
سید جلال الدین آشتیانی
[۳۲] ملا هادی سبزواری، رسائل حکیم سبزواری، ص ۵۱-۵۲، مقدمه آشتیانی، چاپ سید جلال الدین آشتیانی، بی‌جا، ۱۳۷۰.
[۳۳] ملا محمد جعفر لاهیجی، شرح رساله المشاعر ملاصدرا، ج۱، ص۹۰، مقدمه آشتیانی، پانویس۲، چاپ سید جلال الدین آشتیانی، قم ۱۳۸۶.
پس از تردید در برتری آن دو به یکدیگر، در نهایت به برتری سبزورای رأی داده است.
به نظر وی، محقق سبزواری از حیث سرعت انتقال و تحریر مطالب غامض با عباراتی کوتاه و روان و اجتناب از تطویل کلام بر آقا علی ترجیح دارد.
اما مهدی حائری یزدی
[۳۴] مهدی حائری یزدی، کاوش‌های عقل نظری، ج۱، ص۳۶، تهران ۱۳۸۴.
آقا علی را، به سبب داشتن قریحه نقادی و ابتکار درعرضه راه حل‌های‌ جدید برای مشکلات فلسفی، از سبزواری برتر دانسته و علت کمتر بودن شهرت آقا علی را نقادی او و پیروی صرف نکردن از ملاصدرا ارزیابی کرده است.
در میان دیگر حکمای حوزه تهران، آقا علی مدرّس و آقا محمد رضا قمشه‌ای، از جهت علمی، ازحکیم جلوه بسیار برتر بوده‌اند.
[۳۵] مرتضی مطهری، مجموعه آثار (۱۴)، ج۱۴، ص۵۲۹، تهران: قم، ۱۳۸۱.
[۳۶] مرتضی مطهری، مجموعه آثار (۱۴)، ج۱۴، ص۵۳۱، تهران: قم، ۱۳۸۱.
گفتنی است که طول تدریس آقا علی در تهران بیش‌تر از قمشه‌ای و گرایش او بیش‌تر حکمت برهانی بوده، اما قمشه‌ای به عرفان و جنبه‌های ذوقی حکمت متعالیه توجه بیشتری داشته است.
[۳۷] آقا علی مدرّس طهرانی، مجموعه مصنفات حکیم مؤسس آقا علی مدرّس طهرانی، ج۱، ص۴۳-۴۴، مقدمه کدیور، چاپ محسن کدیور، تهران ۱۳۷۸.


آقا علی مدرّس در ۱۳۰۷ وفات یافت و در جوار حرم عبدالعظیم حسنی در شهرری دفن شد.
[۳۸] آقا بزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعه (نقباء البشر فی القرن الرابع عشر)، ج۱، ص۱۴۷۴، مشهد ۱۴۰۴.


بزرگان بسیاری نزد او حکمت آموخته‌اند که برخی از آنان عبارت‌اند از: میرزا محمد باقر اصطهباناتی ، میرزا حسن آشتیانی ، حیدر قلی خان قاجار نهاوندی ، میرزا هاشم اشکوری ، حسن کرمانشاهی ، میرزا علی اکبر حکمی یزدی ، میرزا طاهر تنکابنی و شیخ عبدالنبی مازندرانی .
[۳۹] منوچهر صدوقی سها، تحریر ثانی تاریخ حکماء و عرفای متأخر، ص ۴۵۲-۴۶۰، تهران ۱۳۸۱.
[۴۰] آقا علی مدرّس طهرانی، مجموعه مصنفات حکیم مؤسس آقا علی مدرّس طهرانی، ج۱، ص۳۶-۴۰ مقدمه کدیور، چاپ محسن کدیور، تهران ۱۳۷۸.


حکیم مدرّس طهرانی نکات و راه حل‌های تازه‌ای برای برخی مسائل فلسفی عرضه کرده که مهمترین آن‌ها در بحث معاد و راه حل متفاوت او در توجیه فلسفی معاد جسمانی است.
وی به رغم استفاده از اصول و مبانی تأسیسی فلسفه ملاصدرا (مانند اصالت وجود، تشکیک وجود و حرکت جوهری)، درباره معاد، نظری متفاوت با او ابراز نموده است.
[۴۱] آقا علی مدرّس طهرانی، مجموعه مصنفات حکیم مؤسس آقا علی مدرّس طهرانی، ج۲، ص۹۳، چاپ محسن کدیور، تهران ۱۳۷۸.
به عقیده او، نفوس کونیه جزئیه (نفوس انسانی) که هنگام تعلق نفس به بدن تحت تدبیر نفس کل یا نفوس کلیه (نفوس ملائکه) است، پس از مرگ به نفس کل متصل می‌شود و از قوا و اعضای آن به شمار می‌آید و از آن طریق می‌توانند همچنان بدن خویش را تدبیر کنند.
به نظر وی، بدن که شامل ودایع و آثاری از نفس است، در مسیر حرکت جوهری به سوی غایت خود، یعنی نفس، در حرکت است تا روز قیامت که به آن ملحق شود.
[۴۲] آقا علی مدرّس طهرانی، مجموعه مصنفات حکیم مؤسس آقا علی مدرّس طهرانی، ج۲، ص۹۱، چاپ محسن کدیور، تهران ۱۳۷۸.
[۴۳] آقا علی مدرّس طهرانی، مجموعه مصنفات حکیم مؤسس آقا علی مدرّس طهرانی، ج۲، ص۱۰۲-۱۰۳، چاپ محسن کدیور، تهران ۱۳۷۸.
[۴۴] آقا علی مدرّس طهرانی، مجموعه مصنفات حکیم مؤسس آقا علی مدرّس طهرانی، ج۲، ص۱۱۷، چاپ محسن کدیور، تهران ۱۳۷۸.
ظاهراً اینکه حکیم مدرّس طهرانی جسد ابن بابویه (متوفی ۳۸۱ق) را پس از گذشت ده قرن سالم دیده، در ابراز این عقیده بی‌تأثیر نبوده است.
[۴۵] آقا علی مدرّس طهرانی، مجموعه مصنفات حکیم مؤسس آقا علی مدرّس طهرانی، ج۲، ص۹۸، چاپ محسن کدیور، تهران ۱۳۷۸.
[۴۶] آقا علی مدرّس طهرانی، مجموعه مصنفات حکیم مؤسس آقا علی مدرّس طهرانی، ج۲، ص۲۹۳ -۲۹۴، چاپ محسن کدیور، تهران ۱۳۷۸.
رأی حکیم مؤسس در خصوص معاد جسمانی مورد توجه متأخران قرار گرفته است: شیخ محمد حسین غروی اصفهانی ، که از طریق شاگردی میرزا محمد باقر اصطهباناتی شاگرد آقاعلی به شمار می‌آید، در رساله فی اثبات معاد جسمانی کاملاً بر مبنای آقا علی، معاد جسمانی را اثبات کرده است.
همچنین سید جلال آشتیانی در آثار خود، ضمن بیان نظریه آقا علی، به انتقاد از آن پرداخته است.
آشتیانی تصریح دارد که بیش‌تر استادان وی، از جمله ابوالحسن قزوینی، به نظر آقا علی متمایل‌اند.
[۴۷] سید جلال الدین آشتیانی، شرح حال و آراء فسفی ملاصدرا، ج۱، ص۱۲۲-۱۲۳، قم ۱۳۷۸.
[۴۸] سید جلال الدین آشتیانی، شرح بر زاد المسافرصدر الدین محمد بن ابراهیم شیرازی، ج۱، ص۲۱۰-۲۱۱ پانویس، قم ۱۳۸۱.
[۴۹] سید جلال الدین آشتیانی، شرح بر زاد المسافرصدر الدین محمد بن ابراهیم شیرازی، ج۱، ص۲۸۴-۳۵۹، قم ۱۳۸۱.
غلامحسین ابراهیمی دینانی نیز کتابی با عنوان معاد از دیدگاه حکیم مدرّس زنوزی نوشته و در آن به نظریات آقا علی و تفاوت آن با دیگر آرا اشاره کرده است.
به غیر از مسئله معاد، آقا علی مدرّس طهرانی دراین مباحث نیز نکات و تقریرات مهمی ابراز نموده است: توحید و تحقق کثرت در وجود ، اعتباریات ماهیت ، وجود رابط و رابطی، حمل، علم به واجب الوجود ، اصالت وجود و تطابق قوس صعود و نزول و اتحاد اتصالی مراتب آنها.
[۵۰] آقا علی مدرّس زنوزی، بدایع الحکم، ج۱، ص۱۵-۲۳، مقدمه واعظی، چاپ احمد واعظی، تهران ۱۳۷۶.
[۵۱] آقا علی مدرّس طهرانی، مجموعه مصنفات حکیم مؤسس آقا علی مدرّس طهرانی، ج۲، ص۳۵-۳۶، چاپ محسن کدیور، تهران ۱۳۷۸.
[۵۲] آقا علی مدرّس طهرانی، مجموعه مصنفات حکیم مؤسس آقا علی مدرّس طهرانی، ج۲، ص۴۱-۴۷، چاپ محسن کدیور، تهران ۱۳۷۸.
[۵۳] غلامحسین ابراهیمی دینانی، معاد از دیدگاه حکیم مدرّس زنوزی، ص۲۷۱ -۲۷۷، تهران ۱۳۸۲.


از حکیم مدرّس طهرانی آثار متعددی به جا مانده که یکی از مشهورترین آن‌ها بدایع الحکم است.
این کتاب به زبان فارسی و در بردارنده خلاصه‌ای از حکمت متعالیه است.
آقا علی مدرّس این کتاب را به درخواست شاهزاده عماد الدوله بدیع الملک میرزا، در پاسخ به هفت پرسش فلسفی، نوشته است.
آخرین سؤال بدیع الملک - که مقایسه نظر فیلسوفان غربی با نظر حکما و متکلمان اسلامی است - نشان دهنده آغاز رویارویی فلسفه اسلامی با فلسفه غرب است.
این اثر را احمد واعظی در ۱۳۷۶ش در تهران منتشر کرده است.
محمد صالح حائری مازندرانی، از قائلان به اصالت ماهیت، ردیه‌ای بر این اثر نوشته و آن را ودایع الحکم فی کشف خدایع بدایع الحکم نامیده است.
اثر اخیر به صورت مستقل و نیز در ضمن کتاب حکمت بوعلی سینا چاپ شده است.
سبیل الرشاد فی اثبات المعاد، پس از بدایع الحکم، معروف‌ترین اثر آقا علی مدرّس است و چنان‌که خود در مقدمه آن اشاره نموده، برگرفته از تعلیقات ایشان بر کتاب اسفار ‌ ملاصدرا است.
در این اثر، رأی مهم مدرّس طهرانی درباره معاد تشریح شده است.
به غیر از بدایع الحکم، دیگرآثارِ موجودِ مدرّس طهرانی، از تعلیقات و رسائل و تقریظات و تقریرات، در مجموعه مصنفات حکیم مؤسس آقا علی مدرّس طهرانی، در سه جلد، به کوشش محسن کدیور در ۱۳۷۸ش در تهران چاپ شده است.

(۱) آقا بزرگ طهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳.
(۲) آقا بزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعه (نقباء البشر فی القرن الرابع عشر)، مشهد ۱۴۰۴.
(۳) سید جلال الدین آشتیانی، شرح حال و آراء فسفی ملاصدرا، قم ۱۳۷۸.
(۴) سید جلال الدین آشتیانی، شرح بر زاد المسافرصدر الدین محمد بن ابراهیم شیرازی، قم ۱۳۸۱.
(۵) غلامحسین ابراهیمی دینانی، معاد از دیدگاه حکیم مدرّس زنوزی، تهران ۱۳۸۲.
(۶) اعتماد السلطنه، مآثر و الآثار، چاپ سنگی ۱۳۰۶ق.
(۷) مهدی حائری یزدی، کاوش‌های عقل نظری، تهران ۱۳۸۴.
(۸) سید احمد دیوان بیگی، ادب و فرهنگ در عصر قاجاریه، چاپ عبدالحسین نوائی، تهران ۱۳۶۴.
(۹) ملا هادی سبزواری، رسائل حکیم سبزواری، چاپ سید جلال الدین آشتیانی، بی‌جا، ۱۳۷۰.
(۱۰) منوچهر صدوقی سها، تحریر ثانی تاریخ حکماء و عرفای متأخر، تهران ۱۳۸۱.
(۱۱) هانری کوربن، تاریخ فلسفه اسلامی، ترجمه جواد طباطبائی، تهران ۱۳۸۰.
(۱۲) کنت دو گوبینو، مذاهب و فلسفه در آسیای وسطی، ترجمه مف، بی‌جا، بی‌تا.
(۱۳) ملا محمد جعفر لاهیجی، شرح رساله المشاعر ملاصدرا، چاپ سید جلال الدین آشتیانی، قم ۱۳۸۶.
(۱۴) مرتضی مطهری، مجموعه آثار (۱۴)، تهران: قم، ۱۳۸۱.
(۱۵) محمد علی مدرّس تبریزی، ریحانة الادب.
(۱۶) آقا علی مدرّس زنوزی، بدایع الحکم، چاپ احمد واعظی، تهران ۱۳۷۶.
(۱۷) آقا علی مدرّس طهرانی، مجموعه مصنفات حکیم مؤسس آقا علی مدرّس طهرانی، چاپ محسن کدیور، تهران ۱۳۷۸.
(۱۸) مرتضی مدرّس گیلانی، منتخب معجم الحکماء، چاپ منوچر صدوقی سها، تهران، ۱۳۸۴.
(۱۹) معصوم‌علی‌شاه، طرائق الحقایق، چاپ محمد جعفر محجوب، تهران ۱۳۳۱.

۱. ↑ آقا علی مدرّس طهرانی، مجموعه مصنفات حکیم مؤسس آقا علی مدرّس طهرانی، ج۳، ص۱۴۷، چاپ محسن کدیور، تهران ۱۳۷۸.
۲. ↑ آقا علی مدرّس زنوزی، بدایع الحکم، ج۱، ص۲۸، چاپ احمد واعظی، تهران ۱۳۷۶.
۳. ↑ آقا علی مدرّس زنوزی، بدایع الحکم، ج۱، ص۵۲۸، چاپ احمد واعظی، تهران ۱۳۷۶.
۴. ↑ معصوم‌علی‌شاه، طرائق الحقایق، ص ۵۰۴، چاپ محمد جعفر محجوب، تهران ۱۳۳۱.
۵. ↑ آقا بزرگ طهرانی، الذریعه، ج۷، ص۹۲، ۱۴۰۳.
۶. ↑ آقا بزرگ طهرانی، الذریعه، ج۲۵، ص۳۸، ۱۴۰۳.
۷. ↑ آقا بزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعه (نقباء البشر فی القرن الرابع عشر)، ج۱، ص۱۴۷۲، مشهد ۱۴۰۴.
۸. ↑ سید احمد دیوان بیگی، ادب و فرهنگ در عصر قاجاریه، ج۱، ص۴۸۲، چاپ عبدالحسین نوائی، تهران ۱۳۶۴.
۹. ↑ معصوم‌علی‌شاه، طرائق الحقایق، ج۳، ص ۵۰۴، چاپ محمد جعفر محجوب، تهران ۱۳۳۱.
۱۰. ↑ محمد علی مدرّس تبریزی، ریحانة الادب، ج۲، ص۳۹۱.
۱۱. ↑ آقا علی مدرّس طهرانی، مجموعه مصنفات حکیم مؤسس آقا علی مدرّس طهرانی، ج۱، ص۲۸، مقدمه کدیور، چاپ محسن کدیور، تهران ۱۳۷۸.
۱۲. ↑ آقا علی مدرّس طهرانی، مجموعه مصنفات حکیم مؤسس آقا علی مدرّس طهرانی، ج۳، ص۱۵-۱۶، مقدمه کدیور، چاپ محسن کدیور، تهران ۱۳۷۸.
۱۳. ↑ آقا علی مدرّس طهرانی، مجموعه مصنفات حکیم مؤسس آقا علی مدرّس طهرانی، ج۲، ص۱۸۷، چاپ محسن کدیور، تهران ۱۳۷۸.
۱۴. ↑ آقا علی مدرّس طهرانی، مجموعه مصنفات حکیم مؤسس آقا علی مدرّس طهرانی، ج۳، ص۱۴۱، چاپ محسن کدیور، تهران ۱۳۷۸.
۱۵. ↑ آقا علی مدرّس طهرانی، مجموعه مصنفات حکیم مؤسس آقا علی مدرّس طهرانی، ج۳، ص۱۴۷-۱۴۸، چاپ محسن کدیور، تهران ۱۳۷۸.
۱۶. ↑ آقا علی مدرّس طهرانی، مجموعه مصنفات حکیم مؤسس آقا علی مدرّس طهرانی، ج۱، ص۳۲، مقدمه کدیور، چاپ محسن کدیور، تهران ۱۳۷۸.
۱۷. ↑ آقا علی مدرّس طهرانی، مجموعه مصنفات حکیم مؤسس آقا علی مدرّس طهرانی، ج۳، ص۱۴۸، چاپ محسن کدیور، تهران ۱۳۷۸.
۱۸. ↑ ملا هادی سبزواری، رسائل حکیم سبزواری، ج۱، ص۵۴، مقدمه آشتیانی، چاپ سید جلال الدین آشتیانی، بی‌جا، ۱۳۷۰.
۱۹. ↑ معصوم‌علی‌شاه، طرائق الحقایق، ج۳، ص ۵۰۴، چاپ محمد جعفر محجوب، تهران ۱۳۳۱.
۲۰. ↑ مرتضی مدرّس گیلانی، منتخب معجم الحکماء، ج۱، ص۱۳۱، چاپ منوچر صدوقی سها، تهران، ۱۳۸۴.
۲۱. ↑ اعتماد السلطنه، مآثر و الآثار، ج۱، ص۱۵۷، چاپ سنگی ۱۳۰۶ق.
۲۲. ↑ محمد علی مدرّس تبریزی، ریحانة الادب، ج۲، ص۳۹۱.
۲۳. ↑ آقا بزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعه (نقباء البشر فی القرن الرابع عشر)، ج۱، ص۱۴۷۳، مشهد ۱۴۰۴.
۲۴. ↑ سید احمد دیوان بیگی، ادب و فرهنگ در عصر قاجاریه، ج۱، ص۴۸۲، چاپ عبدالحسین نوائی، تهران ۱۳۶۴.
۲۵. ↑ کنت دو گوبینو، مذاهب و فلسفه در آسیای وسطی، ج۱، ص۸۹، ترجمه مف، بی‌جا، بی‌تا.
۲۶. ↑ آقا بزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعه (نقباء البشر فی القرن الرابع عشر)، ج۱، ص۱۴۷۳، مشهد ۱۴۰۴.
۲۷. ↑ اعتماد السلطنه، مآثر و الآثار، ج۱، ص۱۴۷، چاپ سنگی ۱۳۰۶ق.
۲۸. ↑ هانری کوربن، تاریخ فلسفه اسلامی، ص ۵۰۴، ترجمه جواد طباطبائی، تهران ۱۳۸۰.
۲۹. ↑ مرتضی مطهری، مجموعه آثار (۱۴)، ج۱۴، ص۵۲۴، تهران: قم، ۱۳۸۱.
۳۰. ↑ آقا علی مدرّس طهرانی، مجموعه مصنفات حکیم مؤسس آقا علی مدرّس طهرانی، ج۱، ص ۲۸۶-۲۸۷، چاپ محسن کدیور، تهران ۱۳۷۸.
۳۱. ↑ آقا علی مدرّس طهرانی، مجموعه مصنفات حکیم مؤسس آقا علی مدرّس طهرانی، ج۲، ص ۱۷۵، چاپ محسن کدیور، تهران ۱۳۷۸.
۳۲. ↑ ملا هادی سبزواری، رسائل حکیم سبزواری، ص ۵۱-۵۲، مقدمه آشتیانی، چاپ سید جلال الدین آشتیانی، بی‌جا، ۱۳۷۰.
۳۳. ↑ ملا محمد جعفر لاهیجی، شرح رساله المشاعر ملاصدرا، ج۱، ص۹۰، مقدمه آشتیانی، پانویس۲، چاپ سید جلال الدین آشتیانی، قم ۱۳۸۶.
۳۴. ↑ مهدی حائری یزدی، کاوش‌های عقل نظری، ج۱، ص۳۶، تهران ۱۳۸۴.
۳۵. ↑ مرتضی مطهری، مجموعه آثار (۱۴)، ج۱۴، ص۵۲۹، تهران: قم، ۱۳۸۱.
۳۶. ↑ مرتضی مطهری، مجموعه آثار (۱۴)، ج۱۴، ص۵۳۱، تهران: قم، ۱۳۸۱.
۳۷. ↑ آقا علی مدرّس طهرانی، مجموعه مصنفات حکیم مؤسس آقا علی مدرّس طهرانی، ج۱، ص۴۳-۴۴، مقدمه کدیور، چاپ محسن کدیور، تهران ۱۳۷۸.
۳۸. ↑ آقا بزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعه (نقباء البشر فی القرن الرابع عشر)، ج۱، ص۱۴۷۴، مشهد ۱۴۰۴.
۳۹. ↑ منوچهر صدوقی سها، تحریر ثانی تاریخ حکماء و عرفای متأخر، ص ۴۵۲-۴۶۰، تهران ۱۳۸۱.
۴۰. ↑ آقا علی مدرّس طهرانی، مجموعه مصنفات حکیم مؤسس آقا علی مدرّس طهرانی، ج۱، ص۳۶-۴۰ مقدمه کدیور، چاپ محسن کدیور، تهران ۱۳۷۸.
۴۱. ↑ آقا علی مدرّس طهرانی، مجموعه مصنفات حکیم مؤسس آقا علی مدرّس طهرانی، ج۲، ص۹۳، چاپ محسن کدیور، تهران ۱۳۷۸.
۴۲. ↑ آقا علی مدرّس طهرانی، مجموعه مصنفات حکیم مؤسس آقا علی مدرّس طهرانی، ج۲، ص۹۱، چاپ محسن کدیور، تهران ۱۳۷۸.
۴۳. ↑ آقا علی مدرّس طهرانی، مجموعه مصنفات حکیم مؤسس آقا علی مدرّس طهرانی، ج۲، ص۱۰۲-۱۰۳، چاپ محسن کدیور، تهران ۱۳۷۸.
۴۴. ↑ آقا علی مدرّس طهرانی، مجموعه مصنفات حکیم مؤسس آقا علی مدرّس طهرانی، ج۲، ص۱۱۷، چاپ محسن کدیور، تهران ۱۳۷۸.
۴۵. ↑ آقا علی مدرّس طهرانی، مجموعه مصنفات حکیم مؤسس آقا علی مدرّس طهرانی، ج۲، ص۹۸، چاپ محسن کدیور، تهران ۱۳۷۸.
۴۶. ↑ آقا علی مدرّس طهرانی، مجموعه مصنفات حکیم مؤسس آقا علی مدرّس طهرانی، ج۲، ص۲۹۳ -۲۹۴، چاپ محسن کدیور، تهران ۱۳۷۸.
۴۷. ↑ سید جلال الدین آشتیانی، شرح حال و آراء فسفی ملاصدرا، ج۱، ص۱۲۲-۱۲۳، قم ۱۳۷۸.
۴۸. ↑ سید جلال الدین آشتیانی، شرح بر زاد المسافرصدر الدین محمد بن ابراهیم شیرازی، ج۱، ص۲۱۰-۲۱۱ پانویس، قم ۱۳۸۱.
۴۹. ↑ سید جلال الدین آشتیانی، شرح بر زاد المسافرصدر الدین محمد بن ابراهیم شیرازی، ج۱، ص۲۸۴-۳۵۹، قم ۱۳۸۱.
۵۰. ↑ آقا علی مدرّس زنوزی، بدایع الحکم، ج۱، ص۱۵-۲۳، مقدمه واعظی، چاپ احمد واعظی، تهران ۱۳۷۶.
۵۱. ↑ آقا علی مدرّس طهرانی، مجموعه مصنفات حکیم مؤسس آقا علی مدرّس طهرانی، ج۲، ص۳۵-۳۶، چاپ محسن کدیور، تهران ۱۳۷۸.
۵۲. ↑ آقا علی مدرّس طهرانی، مجموعه مصنفات حکیم مؤسس آقا علی مدرّس طهرانی، ج۲، ص۴۱-۴۷، چاپ محسن کدیور، تهران ۱۳۷۸.
۵۳. ↑ غلامحسین ابراهیمی دینانی، معاد از دیدگاه حکیم مدرّس زنوزی، ص۲۷۱ -۲۷۷، تهران ۱۳۸۲.


دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «آقاعلی مدرس‌طهرانی»، شماره۶۸۳۴.    



جعبه ابزار