آموشی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
باباالیاس خراسانی، از مشایخ صوفیة ترکمن تبار آناطولی در نیمة اول قرن هفتم و پایه گذار برخی از جریانهای بدعتگرا، که قیام سیاسی و اجتماعی بزرگی را که به «جنبش بابایی» مشهور شده است (رجوع کنید به بابایی •) بر ضد حکومت سلجوقی آغاز کرد.
شیخ باباالیاس به احتمال بسیار پس از استیلای
مغولان ، به همراه گروهی از ترکمنها، از قلمرو
دولت ساقط شدة خوارزمشاهیان به آناطولی
کوچ کرد. دربارة زندگی او پیش از رفتن به آناطولی اطلاعی در دست نیست. بنابر قدیمترین منبع درباره زندگی او، یعنی مناقب القدسیة فی مناصب الانسیه که نواده اش اَلوان (عَلوان) چلبی در ۷۳۳ نوشته است، در دهکدة چات در حوالی آماسیه ساکن شد، در آن‌جا زاویه ای تشکیل داد و مریدان فراوانی گرد آورد
با آن‌که در آماسیه او را خلیفة
شیخی
ترکمن به نام دَدَه غَرْقین می‌دانستند، از طریقتی که به آن منسوب بوده ذکری نشده است. فقط عاشقْ پاشازادة مورخ، که خود از آن
خاندان است، او را وابسته به طریقة وفائیه می‌داند که مؤسس آن تاج العارفین سید ابوالوفاء بغدادی (متوفی ۵۰۱) بود (ص ۱)؛ و به این اعتبار می‌توان پی برد که دده غرقین، نیز به آن طریقه منسوب بوده است. طریقة وفائیه از
قرن هفتم در آناطولی رواج یافت و همراه با طریقه های مختلف وابسته به مذاهب گوناگون از قبیل یسویه و قلندریه و حیدریه تا قرن نهم به حیات خود ادامه داد (نشری، ج ۱، ص ۴۷؛
گولپینارلی، ص ۴۸).
باباالیاس، بر خلاف آنچه تاکنون تصور می‌شد، طریقتی به نام «باباییه» تشکیل نداده، بلکه در زاویة خود در دهکدة چات به عنوان شیخ طریقة وفائی، تعبیری اسلامی از اعتقادات قدیم ترکی پیش از اسلام را به قبایل و روستاییان ترکمن که در آن حوالی زندگی می‌کردند تعلیم می‌داده است (وجود تأثیر عقایدِ اسماعیلی نیز در تعلیمات او محتمل است). یک نکته مسلم است و آن این‌که باباالیاس در میان ترکمنها که در وضع اقتصادی و اجتماعی بسیار نامناسب، زندگی سختی می‌گذراندند ادعای مهدویت کرد و ترکمنها تبلیغات او را صادقانه پذیرفتند و حتی، به طوری که از بعضی منابع بر می‌آید، او را «بابارسول اللّه» نیز نامیدند
اافلاکی، ج ۱، ص ۳۸۱؛ سن کانتنی، ص ۶۱ـ۶۳).
باباالیاس، در ۶۳۷ رهبری شورشی را که برای رسیدن به قدرت و روی کار آوردن ترکمنها بر ضد غیاث الدین کیخسرو دوم سلطانِ سلجوقی آغاز کرده بود به عهدة خلیفة مورد اعتمادش بابااسحاق گذاشت. باباییها که در آغاز پیروزیهایی به دست آورده و سراسر جنوب شرقی و ناحیة مرکزی آناطولی را تصرف کرده بودند، در آماسیه طعم نخستین شکست را چشیدند و باباالیاس در همانجابه دست سربازان سلجوقی کشته شد (۶۳۷). باباییها، که به فرماندهی بابااسحاق از آن‌جا به قونیه روی آورده بودند، در دشتِ مالیا در حوالی قیرشهر باردیگراز سربازان سلجوقی شکست خوردند و بابااسحاق کشته شد. بدین ترتیب این حادثة مهم سرکوب شد، اما با نشو و نمایی که پس از آن حاصل کرد اهمیّت ویژه یافت.
نهضت دینی صوفیانه ای که باباالیاس به موازات شورشِ خود آغاز کرده بود، بویژه پس از مرگش، به دست خلفا و مریدانش در سراسر آناطولی منتشر و همزمان با تشکیل دولت عثمانی گسترده تر شد و در ایجاد فرقة «ابدالانِ روم»
و نیز گروههای غُلاة شیعه، که امروزه «قزلباش» خوانده می‌شوند، مؤثر افتاد و سرانجام زمینة تشکیل طریقة بکتاشیه • را در قرن نهم فراهم آورد.
باباالیاس شخصیت برجسته ای است که افکارش تا روزگار ما نیز در تاریخ دینی و اجتماعی ترکان آناطولی تأثیر بسزایی داشته و همچنین در انتقال بعضی از جریانهای تصوف ایرانی زمان خود به آناطولی مؤثر بوده است.
منابع :
(۱) ابن بی بی، الاوامرالعلائیه فی الامور العلائیه، چاپ عدنان صادق ارزی، آنکارا ۱۹۵۶.
(۲) ابن عبری، تاریخ مختصر الدول، بیروت ۱۹۵۸.
(۳) اروج بیگ بن سلطان علی بیگ، تواریخ آل عثمان، چاپ بابینگر، هانوور ۱۹۲۵، ج ۲، ص ۸۶.
(۴) احمدبن اخی ناطور افلاکی، مناقب العارفین، چاپ تحسین یازیجی، آنکارا ۱۹۵۹-۱۹۶۱.
(۵) حسین حسام الدین، آماسیه تاریخی، استانبول ۱۳۲۷، ج ۱، ص ۱۸۰-۱۸۲، ۲۳۲-۲۴۰.
(۶) سبط ابن جوزی، مرآة الزمان فی تاریخ الاعیان، کتابخانه موزه آثارترکی ـ اسلامی، ش ۲۱۳۸.
(۷) احمدبن مصطفی طاش کبری زاده، شقائق نعمانیه، ترجمه ادرنه لی محمد مجدی، استانبول ۱۲۶۹، ص ۲۳.
(۸) درویش احمد عاشق پاشازاده، تواریخ آل عثمان، چاپ عالی بگ، استانبول ۱۳۳۲.
(۹) فؤاد کوپریلی «آناطولی ده اسلامیت»، دارالفنون ادبیات فاکولته سی مجموعه سی، ش ۵ (۱۳۳۸).
(۱۰) همو، «بکتاشیلیگین منشألری»، تورک یوردی، ش ۸ (۱۳۴۱)؛
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «»، شماره.
