ادات مفاجأه(خام)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
"مفاجأه" مصدر باب "مفاعله" از ماده‌ی "فجأ" و در لغت به معنای رسیدن و وارد شدن ناگهانی است.(فاجأَه يُفاجئُه مفاجأة و فِجاءً: هَجَم عليه من غير أَن يَشْعُر به و هَجَم على القوم: انتهى إِليهم بَغْتة.)(ابن منظور،ج۲، ص ۲۹۷۸ـ ۲۹۷۹، ماده‌ی "فجأَ" ؛ابن منظور، ج۲، ص ۴۰۹۳، ماده "هجم") "مفاجأه" در اصطلاح نحو عبارت است از رسیدن و وارد شدن ناگهانی آنچه بعد از ادات مخصوص آمده هنگام تحقق معنای کلام سابق.(حسن،ج۳، ص۸۷، پ۲) این ادات مخصوص که در میان کلام واقع می‌شوند عبارتند از: "إذ" و "إذا".(صفائی بوشهری،ص ۳۱۶) به عنوان مثال "إذا" در عبارت «إشتدت الریحُ فإذا البحرُ هائج» از ادات مفاجأه بوده و بر وقوع طوفان و متلاطم شدن ناگهانی دریا هنگام وزیدن شدید باد دلالت دارد.
وجه نامگذاری
[۱] معنای لغوی مفاجأه (رسیدن و وارد شدن ناگهانی) در معنای اصطلاحی آن لحاظ شده است به این بیان که ذکر ادات مخصوص مفاجأه در کلام بر وارد شدن و رسیدن ناگهانی آنچه بعد از آن ادات آمده به هنگام تحقق کلام سابق، دلالت دارد. البته باید دقت داشت که با توجه به قید "ادات مخصوص" در تعریف اصطلاحی، معنای لغوی اعمّ از معنای اصطلاحی بوده و شامل رسیدن و وارد شدن ناگهانی به غیر ادات مخصوص(همچون جمله فعلیه "فاجأت") نیز می‌شود.
جایگاه "ادات مفاجأه"
در میان عالمان نحو در تبیین مباحث "ادات مفاجأه" سه رویکرد مشاهده
می‌شود؛ بعضی(همچون رضی و جامی در شرح "الکافیة") در ضمن بررسی اسمهای مبنی، با عنوان ظروف مبنی به بررسی ادات مفاجأه پرداخته و بعضی دیگر(همچون عباس حسن در"النحو الوافي")در مباحث پایانی عنوان کلی "ظرف زمان و مکان" با بررسی بعضی از ظروف مبنی به "ادات مفاجأه" اشاره کرده‌اند و در مقابل بعضی(همچون صاحب بداءة النحو) "ادات مفاجأه" را در ضمن عنوان کلی "ادات" در کنار سایر ادات، مورد بررسی قرار داده‌اند.
ذکر این نکته قابل توجه است که ابن هشام در "مغنی اللبیب" در ضمن بررسی مفردات، هر یک از ادات مفاجأه را به صورت جداگانه بیان کرده و به کاربرد آنها در مفاجأه اشاره می‌کند.
نحوه‌ی کاربرد و جایگاه "ادات مفاجأه" در کلام
در این بخش با توجه به نوع "ادات مفاجأه"، به بررسی نحوه‌ی کاربرد و جایگاه آنها در کلام اشاره می‌شود:
۱. "إذا"
این لفظ از ادات مفاجأه بوده که در این صورت به جمله اسمیه، اختصاص دارد؛(الرضی،ج۳، ص۱۶۰ ـ ۱۶۱؛لجنة تنظیم الکتب الدراسیة،ص۲۱)(اگر چه بعضی کاربرد جمله فعلیه مقرون به "قد" را بعد از "اذا"ی فجائیه جایز می‌دانند.)(حسن،ج۲ ص ۲۶۳) مانند: «فَلَمَّا نَجَّاهُمْ إِلَى الْبَرِّ إذا هُمْ يُشْرِكُونَ»؛ «اما هنگامی که خدا آنان را به خشکی رساند و نجات داد، باز مشرک می‌شوند»(عنکبوت:۶۵) در این آیه شریفه "إذا" از ادات مفاجاه بوده(صافی،ج۱۱، ص ۱۷) و بر جمله‌ی اسمیه (هُمْ يُشْرِكُونَ) وارد شده است.
"اذا"ی فجائیه نیاز به جواب نداشته و در ابتدای کلام واقع نمی‌شود.(لجنة تنظیم الکتب الدراسیةباب اول، ص۲۱)
۲. "إذ"
این لفظ از ادات مفاجأه بوده که در این صورت قبل از آن لفظ "بَيْنَا" یا "َبَيْنَمَا"(حسن،ج ۲، ص ۲۶۰)و بعد از آن فعل ماضی به کار می‌رود؛(الرضی،ج۳،ص۱۶۱)مانند: «بَيْنَا أَنَا مُنْطَلِقٌ إذْ جَاءني زید»؛ در این مثال "إذْ" از ادات مفاجاه است که قبل از آن لفظ "بَيْنَا" آمده و بعد از آن فعل ماضی (جَاء) به کار رفته است.
ذکر این نکته قابل توجه است که لفظ "بین" در "بینا" و "بینما"، اسم و ظرف زمان بوده و "الف" و "ما"ی متصل به آخر آن حرف زائد هستند. این ظرف به جمله بعد خود اضافه شده(بعضی "ما" و "الف" را زائده کافّه دانسته که در این صورت "بین" را از عمل (اضافه) باز می‌دارد.)(الرضی،ج۳، ص۱۶۳؛صفائی بوشهری،ص۳۱۶، پ۱ ؛حسن،ج۲، ص ۲۶۸، پ۳) و کلام بعدی مترتب بر آن جمله و به منزله جواب است.(حسن،ج۲، ص ۲۶۸)
نکته
در میان عالمان نحو در بیان نوع کلمه "إذا" و "إذ" فجائیه دو رویکرد مشاهده می‌شود؛ بعضی آن دو را حرف(صاحب "النحو الوافی" حرف بودن آن دو را بهتر دانسته و "اذ" فجائیه را حرف به معنای مفاجأه و یا حرفی زائد برای تاکید معنای کل جمله معرفی می‌کند.)(حسن،ج۲، ص۲۶۰؛حسن،ج۲،ص۲۶۳؛حسن،ج۳، ص۸۷) و بعضی دیگر ظرف دانسته‌اند.(صفائی بوشهری،ص۳۱۶، پ۶)
"ادات مفاجأه" در قرآن و حدیث
۱. آیه «فَلَمَّا كَشَفْنا عَنْهُمُ الرِّجْزَ إِلى أَجَلٍ هُمْ بالِغُوهُ إِذا هُمْ يَنْكُثُونَ»،(اعراف:۱۳۵) (اما هنگامی که بلا را پس از مدت معینی که به آنها می‌رسیدند از آنها بر می‌داشتیم پیمان خویش را می‌شکستند)؛ در این آیه شریفه "إذا" از ادات مفاجأه بوده و بر جمله اسمیه (هُمْ يَنْكُثُونَ) وارد شده است.(صافی،ج ۱۱، ص ۶۰)
۲. حدیث «إِنَّ أَهْلَ اَلدُّنْيَا كرَكْبٍ بَيْنَا هُمْ حَلُّوا إِذْ صَاحَ بِهِمْ سَائِقُهُمْ فَارْتَحَلُوا»،(دشتی،حکمت ۴۱۵،ص ۷۲۸)(و همانا مردم دنيا چون كاروانی باشند، که هنوز بارانداز نکرده کاروانسالار بانگ كوچ سر دهد تا بار بندند و برانند!)؛ در این حدیث شریف "إذ" از ادات مفاجأه بوده و بر فعل ماضی (صَاحَ) وارد شده است.
نکته
در پایان ذکر این نکته قابل توجه است که ادات مذکور ممکن است در غیر مفاجأه نیز به‌کار روند؛ از این رو در بخش مفردات هر یک از آنها با عنوان مستقلی مطرح شده و کاربردهای دیگر آن مورد بررسی قرار می‌گیرند.
منابع:
(۱)قرآن کریم.
(۲)ابن منظور، جمال الدین محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، موسسة الاعلمي، ۱۴۲۶ هـ ق، چاپ اول.
(۳)حسن، عباس؛لنحو الوافي، تهران، ناصر خسرو.
(۴)صفائی بوشهری، غلامعلی،بداءة النحو، قم، مدیریت حوزه علمیه قم، ۱۳۸۶ هـ ش، چاپ دوم.
(۵)الرضی، محمد بن الحسن الاسترآبادي،شرح الرضي علی کافیة ابن الحاجب، قم، دارالمجتبی، ۱۳۸۹ هـ.ش، چاپ اول.
(۶)لجنة تنظیم الکتب الدراسیة للحوزات العلمیة، هذیب المغنی، المجمع العلمي الإسلامی، ۱۴۱۳هـ.ق، چاپ دوم.
(۷)صافی، محمود بن عبدالرحیم،الجدول فی اعراب القرآن، بیروت، دارالرشید، مؤسسه الإیمان، ۱۴۱۱ هـ.ق، چاپ اول.
(۸)دشتی، محمد، ترجمه نهج البلاغة، قم، انتشارات پارسایان، چاپ دوم، ۱۳۷۹ ش.
