امام‌زاده اسحاق خام
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اِسْحاق، اِمام‌ْزاده، آرامگاه اسحاق بن موسى بن جعفر(ع) معروف به مشهد نور، از بناهای دوره سلجوقى در شهرستان گرگان می‌باشد. اين بنا در مركز شهر گرگان، درگذر سرچشمه از محله سبزه مشهد قرار دارد و منابع جغرافيايى و تاريخى نيز تنها به ذكر نام آن اكتفا كرده، اطلاعاتى درباره ويژگی‌های معماری بنا به دست نداده‌اند (قورخانچى، ج۲، ص۲۵؛ ستوده، ج۵، ص۱۹۶؛ ملگونف، ص۶۴؛ ميرزاابراهيم، ص۴۹؛ رابينو، ص۲۴۴).
آراء محققان درباره اين بنا تا حدودی متناقض است، چه برخى به استناد كتيبه حك شده بر چارچوب در قديمى ساختمان، آن را مربوط به سده ۹ق (مشكوتى، ص۱۹۱) و برخى بدون ارائه ادله كافى آن را متعلق به بناهای سده ۸ق و شماری با توجه به تزيينات آجری بنا، مربوط به سده ۶ق و يا اواخر سده ۶ و اوايل سده ۷ق دانسته‌اند. اما با توجه به تاريخ ۵۲۵ق كه بر صندوق چوبى مرقد امام زاده حك شده است (ستوده، ج۵، ص۱۹۶-۱۹۷)، به نظر مى‌رسد كه بنا در اين تاريخ ساخته شده باشد.
ويژگی‌های معماری: اين بنا با طرحى ۱۲ ضلعى و مقطع داخلى چهارگوش منظم به ابعاد ۷۴۰و۷۲۵ سانتى‌متر ساخته شده است. مصالح بنا از آجر است و لبه‌های هر ضلع بنا از ارتفاع ۵۰ سانتى‌متری كف موجود بر جداره ديوار شروع شده، تا زير سقف ادامه مى‌يابد. بنا از نظر نقشه شبيه آرامگاه خواجه اتابك كرمان مربوط به سده ۶ق/۱۲م و برج مهماندوست دامغان است، بنا دارای ۳ ورودی است. ورودی كنونى ساختمان در جنوب شرقى و رو به محوطه حياط و فضای باز امام‌زاده قرار دارد. در طرحى كه دهِل در ۱۲۶۴ق/۱۸۴۸م از بنا تهيه كرده، اين ورودی وجود نداشته است؛ به نظر مى‌رسد كه اين مدخل بعدها در نتيجه تغييرات در بنا، ايجاد شده باشد. ورودی ديگر در جهت شمال غربى قرار داشته، و به‌نظر هيلن‌براند مدخل اصلى آرامگاه بوده است . سومين مدخل در شمال شرق بنا قرار دارد و درِ قديمى ساختمان در اين ورودی نصب شده است. در بخش داخلى بنا ضريحى فلزی مشبك به طول ۳۲۶ و عرض ۲۳۰ و ارتفاع ۲۸۰ سانتى‌متر قرار دارد كه محافظ صندوق چوبى مرقد است (ستوده، ج۵، ص۱۹۶).
از نوع پوشش اصلى بام اين بنا اطلاعى در دست نيست . احتمالاً بام اصلى را بالاتر از سطح كنونى آن ساخته بوده‌اند. به نظر هيلن براند قرنيزهای موجود در بنا امكان دارا بودن پوشش گنبدی چند وجهى يا مخروطى شكل را برای آن مطرح مى‌سازد. پوشش كنونى بام، شيروانى است.
تزيينات بنا:
نمای بيرونى: بخش پايينى بنا تا حدود ۲ متر بالاتر از كف كنونى حياط فاقد تزيينات، و تنها شامل آجرچينى ساده است. بدنه بيرونى بنا را نيز قاب‌بندی‌های آجری همراه با تزييناتى از همين جنس در مركز و بخش‌های بالايى بدنه مزين ساخته است. درون قاب‌بندی‌های آجری فرورفتگی‌هايى به عمق يك آجر وجود دارد و بزرگى اين قاب‌بندی‌ها سبب شده است كه نقوش پيچيده آجركاری كه غالباً در هيچ يك از بدنه‌ها تكراری نيست، به آسانى در زمينه ساده آجری، جای گيرد. هر بدنه به طور كامل دارای طرح تزيينى آجری است كه حاشيه آن نيز با زنجيره‌هايى تزيينى از جنس سفال بى‌لعاب و با اشكالى چون ستاره‌ها و لوزی‌ها استادانه كار شده است. پيچيدگى طرح‌های آجركاری بنای امام زاده اسحاق چنان است كه به نظر برخى نوعى خطاطى و يا خط كوفى در شكل آجرهای مربع شكل در قاب‌بندی‌های هر يك از بدنه‌ها به چشم مى‌خورد. اما به نظر مى‌رسد كه اين طرح‌ها، طرح‌های آجری هندسى است كه مى‌توان مشابه آن را بر روی بخشى از مناره مسجد جامع استراباد، مشاهده كرد. در بالای قاب‌بندی‌های بزرگ هر بدنه - بجز ورودی شمال غربى - و در امتداد همان قاب و ادامه تزيينات آجری، با فاصله ۳ تا ۴ رديف، رگچين‌آجری مشبك‌كاری تا زير قرنيز ديده مى‌شود . به نظر هيلن براند، معمار آگاهانه قاب‌بندی‌های بزرگ را برای بهتر نماياندن اثر خود برگزيده است، اما مشبك‌كاری‌های آجری بالای آن، جلوه قاب‌های بزرگ بدنه با نقش‌های پيچيده آجركاری را ندارد.
ورودي‌ها: بخش اعظم تزيينات آجری سردر ورودی اكنون از ميان رفته، و به هنگام بازديد هيلن براند از بنا، جای آن را پنجره مشبكى گرفته بوده است، حال آنكه اكنون دو دستگاه تهويه به جای آن تعبيه كرده‌اند. ورودی شمال شرقى، درون بدنه‌ای فاقد قاب‌بندی آجری، چون ديگر بدنه‌ها قرار دارد. درون طاق نمای بالای ورودی، ۴ رديف مقرنس و در قسمت ميانى آن، نقوشى با طرح ستاره به چشم مى‌خورد. بر لبه درونى طاق طرح‌های گل و گياه همراه با كاشى فيروزه‌ای رنگ ديده مى‌شود. در دو گوشه مثلث شكل پيشانى طاق نما با استفاده از كاشى فيروزه‌ای، ستاره‌های سه گوش و شش گوش پديد آورده‌اند. هيلن براند تزيينات كاشی‌های كار شده را مربوط به دوره سلجوقى ، و سوسك تاريخ آن را پس از، آجركاری عصر سلجوقى و حداقل يك سده پس از آن مى‌داند . بر سر در ورودی شمال غربى نيز طاق نمايى شكل گرفته از دالبرهای پى در پى قرار دارد كه با مجموعه‌ای از مقرنس تزيين شده است و به رغم استفاده از آجر در آن، طرحى شبيه به گچ‌كاری را نشان مى‌دهد. در نمای درونى و بيرونى مقرنس و حتى در ميان لبه چندگانه دالبرها تزيينات آجری مشبك به شكل مربع، چند ضلعى و ستاره‌ای ديده مى‌شود. بالاتر از بخش مقرنس، تزيينات آجری مشبك كاری درون يك قاب بندی آجری تا زير قرنيز سقف ادامه يافته است و اين بخش از نظر ارتفاع و سبك كار با تزيينات ديگر بدنه‌ها تفاوت دارد.
ضريح و مرقد: ضريح فلزی دارای كتيبه‌هايى از آياتى از سوره های ۹۱ و ۹۳ قرآن مجيد در ۴ جانب خود و نيز اشعاری در وصف امام زاده است. در ضلع شرقى نام خطاط، احمد نجفى زنجانى و تاريخ ۱۳۸۴ق حك شده است (ستوده، ج۵، ص۱۹۸- ۱۹۹). مرقد نيز در وسط محوطه درونى بنا كار گرفته از گچ است و بر روی ۴ بدنه آن آياتى از قرآن مجيد به خط كوفى ممتاز باقى مانده (مشكوتى، ص۱۹۱) كه به نظر مى‌رسد تاكنون به درستى قرائت نشده است. بر روی مرقد، صندوق چوبى مشبكى نهاده‌اند و آيت الكرسى (بقره:۲۵۵) (بقره:۲۵۶)(بقره:۲۵۷)به خط كوفى قديم بر حاشيه بالای صندوق و بسيار گود كنده شده است (ستوده، ج۵، ص۱۹۶-۱۹۷). اين كتيبه از بخش بالای ضلع غربى صندوق آغاز شده، و در ضلع شمالى تا ضلع شرقى امتداد يافته است و در ضلع جنوبى با تاريخ ۵۲۵ق خاتمه مى‌يابد (ستوده، ج۵، ص۱۹۶-۱۹۷).
محراب: در ضلع جنوب غربى بنا محرابى با گچ بری بسيار زيبا و پركار وجود دارد (ستوده، ج۵، ص۱۹۶) كه به صورت گود و برجسته و بدون استفاده از رنگ در تزيينات، كار شده است. احتمالاً بخش‌های ديگر محراب نيز دارای تزيينات گچ بری بوده، و اكنون تنها لچكی‌های طرفين قوس محراب و تا اندازه‌ای حاشيه آن باقى مانده است. در زاويه درونى طاق محراب دو ستون باريك گچى ديده مى‌شود كه تزيينات گچ كاری درون طاقچه، ميان آن قرار دارد. تزيينات اين بخش شامل چند قطعه مشبك و چند پيچك زنجيره‌ای است. به گفته هيلن براند اين نوع قاب‌بندی‌ها برگرفته از گچ‌بری‌های سامره است و نمونه تزيينات آن نيز در مسجد جامع نايين وجود دارد. در هر يك از لچكی‌های محراب، شمسه‌ای با حاشيه گل‌دار وجود دارد كه در مركز شمسه كلمه «الله» به خط نسخ كنده شده است. فضای باقى مانده درون هر لچكى و طاق محراب با تزييناتى چون بته جقه‌های مشبك و پيچك پر شده است. روی هر يك از نقوش ياد شده با سوراخ‌هایی متعدد اشكال هندسى بديعى پديد آمده كه قابل مقايسه با گچ‌بری‌های سامره است. در حاشيه گچ‌بری شده قوس جناغى محراب، كتيبه‌ای به خط كوفى مزين وجود دارد كه با قراين موجود بخشى از آن تخريب شده است. كتيبه از سمت راست محراب از آيه ۱۶ سوره آل عمران(آل عمران:۱۶) آغاز، و ادامه آن يعنى بخشى از آيه ۱۷ (آل عمران:۱۷)به صورت معكوس در زير همان كتيبه كنده‌كاری شده است. الفبای كوفى كتيبه دارای تزيينات پيچيده‌ای است. همچنين معكوس نوشتن بخشى از آن نيز سبب درهم تنيدگى خطوط و دشواری در قرائت آن شده است.
درِ قديمى: تزيينات اين در به شيوه كنده‌كاری و نقوش گل و برگ و طرح ترنجى در وسط است. بر چهارچوبه اين در كتيبه‌ای كنده‌كاری شده كه نخستين بار توسط رابينو قرائت شده است (رابينو، ص۲۴۴). از قرائت جديد چنين برمى‌آيد كه رابينو در خواندن برخى اسامى و كلمات به خطا رفته است (ستوده، ج۵، ص۱۹۷- ۱۹۸). به نوشته كتيبه موجود، اين در به فرمان امير بهادر فرزند امير جلال‌الدين بايزيد و توسط فردی به نام حاجى محمد در تاريخ ۸۵۷ق (مشكوتى، ص۱۹۱) ساخته شده، و وقف بنای معروف به مشهدنور گرديده است (ستوده، ج۵، ص۱۹۷- ۱۹۸).
حفاظت و نگهداری بنا: به‌سبب نوسازی و تغييراتى كه در دوره‌های مختلف بر روی بنا انجام گرفته، به تزيينات آجری برخى از نقاط بدنه آسيب رسيده است. به نظر مى‌رسد كه بيشترين مرمت‌های بنا در دوره قاجار انجام گرفته باشد. بنابر اسناد موجود در مركز ميراث فرهنگى استان مازندران، تمهيدات حفاظتى چون مرمت در قديمى امام زاده، محوطه‌سازی بنا و تعويض آجرهای فرسوده داخل آن در طى سال‌های ۱۳۵۰ تا ۱۳۵۸ش انجام گرفته است.
فهرست منابع:
(۱) رابينو،ه. ل.، سفرنامه مازندران و استراباد، ترجمه غلامحسين وحيد مازندرانى، تهران، ۱۳۶۶ش؛
(۲) ستوده، منوچهر، از آستارا تا استراباد، تهران، زير چاپ؛
(۳) قورخانچى، محمدعلى، نخبه سيفيه، به كوشش منصوره اتحاديه و سيروس سعدونديان، تهران، ۱۳۶۰ش؛
(۴) مشكوتى، نصرت‌الله، فهرست بناهای تاريخى و اماكن باستانى ايران، تهران، ۱۳۴۹ش؛
(۵) ملگونف، سفرنامه، ترجمه مسعود گلزاری، تهران، ۱۳۶۴ش؛
(۶) ميرزا ابراهيم، سفرنامه استراباد و مازندران و گيلان...، به كوشش مسعود گلزاری، تهران، ۱۳۵۵ش؛
(۷) نقشه (پلان امام‌زاده نور)، سازمان ملى حفاظت آثار باستانى ايران، دفتر فنى مازندران، ۱۳۵۹ش؛
