تحریر متن
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تحریر، عنوانی برای متن بازنویسی شده دسته‌ای از کتاب‌های
ریاضی و
نجومی می‌باشد.
اضافه شدن واژه تحریر به اسم
کتاب یا
رساله ، مثلاً تحریر
اصول اقلیدس یا تحریر مجسطی، به این معنی است که آن کتاب یا رساله تهذیب و بازنویسی شده است.
یکی از معانی لغوی تحریر نیز اصلاح و بازنویسی است .
تحریرها عموماً بازنویسی آثار ریاضی و نجومی چند
دانشمند یونانی هستند، از جمله:
اقلیدس (سده چهارم ق م)،
ثاوذوسیوس (در نوشته‌های دوره
اسلامی = تئودوسیوس بیتونیایی، سده دوم ق م)،
اَبُلونیوس (= آپولونیوسِ پرگایی، سده سوم ق م)،
ارشمیدس (سده سوم ق م)، اُطولوقُس (= آتولوکس، سده چهارم ق م)، و مانالاوس (= منلائوس، سده اول میلادی)، که در سده‌های اول و دوم هجری در جریان نهضت ترجمه به عربی ترجمه شدند.
نادرستی متن‌های ترجمه شده و آشنا نبودن بعضی مترجمان با
علوم مختلف، از زمان شروع نهضت
ترجمه افرادی را بر آن داشت تا این ترجمه‌ها را بازنویسی و اصلاح کنند، از جمله ثابت بن قُرّه که ترجمه اصول اقلیدس اسحاق بن حنین را اصلاح کرد
و محمد بن موسی که ترجمه ثابت بن قرّه از کتاب مخروطات آپولونیوس را تصحیح نمود.
افراد مختلف این بازنویسی‌ها را در ادوار گوناگون تکرار می‌کردند.
گاهی نیز آثار تألیفی را تحریر (بازنویسی) می‌کردند، از جمله
خواجه نصیرالدین طوسی کتاب معرفه مساحة الاشکال البسیطه و الکریه تألیف بنوموسی را تحریر کرد و محمد بن عمر بن احمد هبة اللّه ابی جراده (متوفی ۶۹۱) مقاله ثابت بن قرّه به نام فی القطوع الاسطوانه را تحریر نمود.
بازنویسی آثار علمیِ ترجمه‌ای و تألیفی با عناوین دیگری چون «اصلاح» و «شرح» نیز صورت می‌گرفت، مانند اصلاح لکتاب الاصول (اقلیدس) از
عباس بن سعید جوهری ، اصلاح کتاب مانالاوس فی الاشکال الکُریه از ابونصر عراق و شرح الاَشکال الکریه لِمنالاوس از محمد بن عمر بن احمد بن هبة اللّه بن محمد بن ابی جراده،
ولی اصطلاح تحریر از همه رایج‌تر بود.
بدرستی معلوم نیست که نخستین بار چه کسی عنوان تحریر را به کار برده است.
مشهورترین تحریرها از آنِ نصیرالدین طوسی است.
وی بعضی نوشته‌های ریاضیدانان یونانی و چند کتاب ریاضی دانشمندان
مسلمان را تحریر کرده است.
بجز تحریر اصول اقلیدس و تحریر مجسطی بطلمیوس، بقیه تحریرهای او «متوسطات» خوانده می‌شدند، از آن جهت که در ترتیب
آموزش ، بین دو
کتاب مذکور قرار داشتند.
«متوسطات» و تحریر اصول و تحریر مجسطی، مجموعه‌ای متشکل از هجده رساله‌اند که طوسی آن‌ها را از ۶۴۴ (زمان نگارش تحریر مجسطی) تا ۶۶۳ (زمان تحریر اُکَر مانالاوس) نوشته است.
مجموعه تحریرهای طوسی از همان زمان
تألیف مورد توجه قرار گرفت و این امر از ذکر نام این تحریرها در
کتب تراجم قرن هفتم، از جمله در آثار صفدی
و ابن شاکر کتبی،
پیداست؛ اگرچه صفدی و ابن شاکر به اشتباه، متوسطات را نه به عنوان دسته‌ای از کتاب‌های طوسی، بلکه کتابی مستقل دانسته‌اند.
هدف طوسی از نگارش این تحریرها تهیه کردن متنی عاری از اشتباه و قابل فهم بوده و این کار را عموماً با مقابله کارهای پیشینیان درباره یک اثر واحد انجام داده است، از جمله در نگارش
تحریر اکر مانالاوس اساس کار را بر بازنویسی ابونصر عراق از این کتاب قرار داده
و در نوشتن تحریر کتاب فی الکرة و الاسطوانه ارشمیدس از اصلاح ثابت بن قرّه و ترجمه اسحاق بن حنین و شرح اوطوقیوس عسقلانی (سده پنجم میلادی) بر این
کتاب استفاده کرده است.
نسخه‌های خطی موجود از مجموعه تحریرهای طوسی در فاصله کوتاهی پس از نگارش
استنساخ شده‌اند.
یکی از قدیم‌ترین این نسخ، یک
سال پیش از درگذشت او نوشته شده است.
بررسی نسخه‌های خطی تحریرهای استنساخ شده در
قرن هفتم موجود در
ایران (نسخه خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه
تهران ، ش ۲۴۳۲، نسخه خطی کتابخانه
مدرسه عالی شهید مطهری ــ سپهسالار سابق ــ، ش ۴۷۲۷، نسخه خطی کتابخانه ملی
تبریز ، ش ۳۴۸۴) نشان می‌دهد که نخستین کتاب از مجموعه متوسطات، تحریر مُعطیات و آخرین آن‌ها تحریر کتاب فی الکرة و الاسطوانه ارشمیدس است و این ترتیب احتمالاً مراتب مطالعه این مجموعه را نشان می‌دهد و این ترتیب در مشهورترین چاپ تحریرهای طوسی نیز تقریباً رعایت شده است.
مهمترین در میان نسخه‌های خطی تحریرهای طوسی نسخه خطی شماره ۴۷۲۷ کتابخانه مدرسه عالی شهید مطهری، به سبب همراه داشتن نسخه‌هایی از تحریر اصول، مجموعه متوسطات، تحریر مجسطی و دو رساله تألیفی طوسی به نام‌های التذکرة فی العلم الهیئه و الرسالة الشافیه و در دسترس نهادن مواد آموزشی دوره کاملی از ریاضیات و نجوم دوره
اسلامی و نیز به جهت قدمت و نفاست آن، اهمیت بسزایی دارد.
تحریرهای طوسی، بجز چاپ‌های تحریر
اصول ، نخستین بار در ۱۳۰۴ به کتابت عبدالکریم شریف شیرازی و با حاشیه‌هایی به خط میرزا طاهر تنکابنی در
تهران چاپ سنگی شد.
این کتاب تنها دارای پنج رساله از مجموعه تحریرهاست و بین رسایل مشترک آن با چاپ سربی حیدرآباد تفاوت‌های اندکی وجود دارد، مثلاً چاپ حیدرآباد فاقد مقدمه بسیار کوتاه تحریر الاُکَر ثاوذوسیوس است.
این چاپ با عنوان تحریر الاکرات و المتوسطات
معرفی شده است، اما نسخه‌هایی از آن با عنوان اُکَر در بعضی کتابخانه‌های
ایران وجود دارد.
تحریر تربیع الدایره، از تحریرهای طوسی نیز در ۱۳۰۹ در
استانبول به چاپ رسید.
مشهورترین چاپ تحریرهای طوسی، مجموعه‌ای دو جلدی است که در ۱۳۰۹ـ۱۳۱۰ ش در حیدرآباد
هند چاپ سربی شده است.
این چاپ شامل پانزده تحریر از مجموعه متوسطات است که به همراه الرسالة الشافیه عن الشک فی الخطوط المتوازیه طوسی، مجموعه رسائل او را تشکیل می‌دهد.
این مجموعه بر اساس نسخه‌های خطی برخی کتابخانه‌های هند، چاپ شده است.
عباس محمدحسن سلیمان تحریر ظاهرات الفلک، از مجموعه متوسطات، را در ۱۳۷۵ش/ ۱۹۹۶ در
بیروت چاپ کرد که جدیدترین متن چاپی این مجموعه است.
یحیی بن ابی الشکر مغربی معروف به محیی الدین مغربی (متوفی ۶۸۲) چند تحریر نوشت، بویژه تحریر آثار ریاضیدانان یونانی که طوسی نیز آن‌ها را بازنویسی کرده بود.
مجموعه مغربی مدت کوتاهی پس از مجموعه تحریرهای طوسی پدید آمد، از جمله آن‌هاست: تحریر مخروطات ابلونیوس،
تحریر اکر ثاوذوسیوس،
تحریر اکر مانالاوس
و تحریر کرة المتحرکه اطولوقس.
تحریرهای مغربی، پس از مجموعه تحریرهای طوسی، بزرگ‌ترین و مهمترین مجموعه تحریر است.
کمال الدین فارسی (متوفی ۷۱۸) نیز رساله‌های فی الکرة المحرکه و مقاله فی صورة الکسوف
ابن هیثم را تحریر کرد.
همچنین
حاجی خلیفه از تحریر کتاب الاکر ثاوذوسیوس تقی الدین راصد (متوفی ۹۹۳) یاد کرده است.
کتابی به نام تحریر مناظر اقلیدس نیز به بدرالدین محمد بن اسعد استانبولی، ریاضیدان
قرن دوازدهم، نسبت داده شده است
تعدادی از تحریرهای طوسی به فارسی
ترجمه شده است.
بجز تحریر
اصول اقلیدس که چندین بار به فارسی ترجمه شده و ترجمه تحریر مجسطی، تحریر اکر ثاوذوسیوس بیش از همه مورد توجه مترجمان قرار گرفته و سه بار به فارسی ترجمه شده است: نخستین ترجمه از فردی ناشناس است
، دومین ترجمه تحت عنوان رایض النفوس کار شخصی به نام غلام حسین طوسی است
و سومین بار
ملامهدی نراقی (متوفی ۱۲۰۹) آن را ترجمه کرده است.
تحریر مناظر اقلیدس را نیز فردی ناشناس به فارسی برگردانده است.
علاوه بر این ترجمه ها، کتاب‌ها و رساله‌های دیگری نیز درباره تحریرهای طوسی به فارسی و عموماً توسط علما و ریاضیدانان
شبه قاره هند تألیف شده که از جمله آن‌هاست: شرح مخروطات ابلونیوس از تفضل حسین خان کشمیری
و تحریر الاشکال، کتابی در ریاضی، نوشته محمدزمان دهلوی که در آن به بسیاری از تحریرهای طوسی اشاره شده است.
علاوه بر استفاده از عنوان تحریر در بازنویسی آثار
ریاضی و
نجومی ، در علوم مختلفی چون
فقه و
اصول و
منطق و
کلام نیز کتاب‌هایی را تحریر نامیده‌اند.
در مواردی نیز تحریر، جزئی از نام کتاب بوده است، مانند التحریر فی الفقه از یحیی بن هارون بن حسین هارونی معروف به الناطق بالحق (متوفی ۴۲۴) و تحریر الاحکام الشرعیة علی مذهب الامامیه در فقه از
علامه حلّی (متوفی ۷۲۶).
یکی از تحریرها در
علم فقه ، تحریر القواعد الشهیدیه از مقداد بن عبداللّه بن محمد سیوری (متوفی ۸۲۴) است که عموماً به نام نضد القواعد الفقهیه
شهرت دارد
و بازنویسی کتاب القواعد و الفوائد
شهید اول است.
سایر کتاب‌هایی که در حوزه
علوم عقلی تألیف و عنوان تحریر نیز به آن‌ها اضافه شده، عبارت‌اند از: تحریرالقواعد المنطقیه فی شرح الشمسیه از
قطب الدین محمد بن محمد رازی ، که شرح کتاب الشمسیه نجم الدین کاتبی قزوینی در منطق است
تحریرالقواعد الکلامیه از عبدالرزاق رانکویی در
کلام که شرحی بر القواعد الکلامیه طوسی است،
التحریر فی شرح الفرائض النصیر از ملاابوالحسن بن ملااحمد شریف قاینی در بحث
ارث ، که شرحی بر الفرائض النصیریه طوسی است
و تحریر الطاووسی از ابومنصور حسن بن زین الدین (متوفی ۱۰۱۱) در رجال
که بازنویسی بخشی از
کتاب حل الاشکال فی معرفة الرجالِ جمال الدین احمد بن موسی بن طاووس (متوفی ۶۷۳) است.
بخشی از
صحیح بخاری نیز به نام تحریر علی کتاب العلم من صحیح الامام البخاری بازنویسی شده است.
تحریر
وسائل الشیعه و تحبیر مسائل الشریعه از
شیخ محمد بن حسن حرّ عاملی (متوفی ۱۱۰۴) در اخبار نیز شرحی بر وسائل الشیعه خود مؤلف است.
در حوزه
علوم ادبی نیز می‌توان به تحریر التحبیر از ابن ابی الاصبع
اشاره کرد که از نخستین کتاب‌های مفصّل و مبسوط در
علم بلاغت و بویژه بدیع است که مؤلف آن را در مقام بازنگاری مضامین آثار مهم ادبی پیشین تدوین کرده است.
(۱) آقابزرگ طهرانی، الذریعه.
(۲) ابن شاکر کتبی، فوات الوفیات، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۷۳ـ۱۹۷۴.
(۳) ابن منظور، لسان العرب.
(۴) ابن ندیم، الفهرست.
(۵) میرعثمان علی خان بهادر، فهرست مشروح بعض کتب نفیسه قلمیه مخزونه کتب خانه آصفیه سرکار عالی، حیدرآباد دکن ۱۳۵۷.
(۶) حاجی خلیفه.
(۷) عبدالحسین حائری، فهرست کتابخانه مجلس شورای اسلامی، تهران ۱۳۷۴ ش.
(۸) الهه خیراندیش، «گزارشی در باره گنجینه‌های خطی کتب متوسّطات ریاضی در کتابخانه‌های ایران»، در مجموعه مقالات سمینار هفتادمین سال افتتاح رسمی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، اسفند ۱۳۷۴، به کوشش غلامرضا فدائی عراقی، تهران ۱۳۷۵ ش.
(۹) محمدتقی دانش پژوه، «پراکنده‌ها و یادداشت‌ها در باره نسخه‌های بنیادهای فرهنگی کشور شوروی»، در نسخه‌های خطی: نشریه کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، زیرنظر محمدتقی دانش پژوه و ایرج افشار، تهران ۱۳۴۰ـ۱۳۶۳ ش.
(۱۰) محمدتقی دانش پژوه، فهرست کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ج۹، تهران ۱۳۴۰ ش.
(۱۱) محمدتقی دانش پژوه، فهرست میکروفیلم‌های کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ج۱، تهران ۱۳۴۸ ش.
(۱۲) محمدتقی دانش پژوه و علینقی منزوی، فهرست کتابخانه سپهسالار، بخش ۳، تهران ۱۳۴۰ ش.
(۱۳) میرودود سیدیونسی، فهرست کتابخانه ملی تبریز، ج۱، تبریز ۱۳۴۸ ش.
(۱۴) صفدی.
(۱۵) بروسه لی محمدطاهر بیگ، عثمانلی مؤلفلری، استانبول ۱۳۳۳ـ۱۳۴۲.
(۱۶) غلامعلی عرفانیان، فهرست کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، ج۱۰، مشهد ۱۳۶۲ ش.
(۱۷) محمود فاضل، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه دانشکده الهیات و معارف اسلامی مشهد، تهران ۱۳۵۵ـ۱۳۶۱ ش.
(۱۸) محمد آصف فکرت، فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، مشهد ۱۳۶۹ ش.
(۱۹) ابوالقاسم قربانی، زندگینامه ریاضیدانان دوره اسلامی: از سده سوم تا سده یازدهم هجری، تهران ۱۳۶۵ ش.
(۲۰) احمد گلچین معانی، فهرست کتب خطی کتابخانه آستان قدس رضوی، ج۸، مشهد ۱۳۵۰ ش.
(۲۱) محمدتقی مدرس رضوی، احوال و آثار خواجه نصیرالدین طوسی، تهران ۱۳۷۰ ش.
(۲۲) خانبابا مشار، مؤلّفین کتب چاپی فارسی و عربی، تهران ۱۳۴۰ـ۱۳۴۴ ش.
(۲۳) ابراهیم انیس و دیگران، المعجم الوسیط، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۶۷ ش.
(۲۴) احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه‌های خطی فارسی پاکستان، اسلام آباد ۱۳۶۲ـ۱۳۷۰ ش.
(۲۵) احمد منزوی، فهرست‌واره کتاب‌های فارسی، تهران ۱۳۷۴ ش ـ.
(۲۶) محمد بن محمد نصیرالدین طوسی، مجموع الرسائل، ج۲، حیدرآباد دکن ۱۳۵۹.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تحریر متن»، شماره۳۳۲۰.
