تحریر متن خام
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تحریر ، عنوانی برای متن بازنویسی شده دسته‌ای از کتاب‌های ریاضی و نجومی می‌باشد. اضافه شدن واژه تحریر به اسم کتاب یا رساله ، مثلاً تحریر اصول اقلیدس یا تحریر مجسطی ، به این معنی است که آن کتاب یا رساله تهذیب و بازنویسی شده است . یکی از معانی لغوی تحریر نیز اصلاح و بازنویسی است (ابن منظور، ذیل «حرر»؛ معجم الوسیط ، ذیل «حَرَّرَه »).
تحریرها عموماً بازنویسی آثار ریاضی و نجومی چند دانشمند یونانی هستند، از جمله : اقلیدس (سده چهارم ق م )، ثاوذوسیوس (در نوشته‌های دوره اسلامی = تئودوسیوس بیتونیایی ، سده دوم ق م )، اَبُلونیوس (= آپولونیوسِ پرگایی ، سده سوم ق م )، ارشمیدس (سده سوم ق م )، اُطولوقُس (= آتولوکس ، سده چهارم ق م )، و مانالاوس (= منلائوس ، سده اول میلادی )، که در سده‌های اول و دوم هجری در جریان نهضت ترجمه به عربی ترجمه شدند . نادرستی متن‌های ترجمه شده و آشنا نبودن بعضی مترجمان با علوم مختلف ، از زمان شروع نهضت ترجمه افرادی را بر آن داشت تا این ترجمه‌ها را بازنویسی و اصلاح کنند، از جمله ثابت بن قُرّه که ترجمه اصول اقلیدس اسحاق بن حنین را اصلاح کرد (ابن ندیم ، ص۳۲۵) و محمد بن موسی که ترجمه ثابت بن قرّه از کتاب مخروطات آپولونیوس را تصحیح نمود. افراد مختلف این بازنویسی‌ها را در ادوار گوناگون تکرار می‌کردند . گاهی نیز آثار تألیفی را تحریر (بازنویسی ) می‌کردند، از جمله خواجه نصیرالدین طوسی کتاب معرفه مساحة الاشکال البسیطه و الکریه تألیف بنوموسی را تحریر کرد و محمد بن عمر بن احمد هبة اللّه ابی جراده (متوفی ۶۹۱) مقاله ثابت بن قرّه به نام فی القطوع الاسطوانه را تحریر نمود . بازنویسی آثار علمیِ ترجمه‌ای و تألیفی با عناوین دیگری چون «اصلاح » و «شرح » نیز صورت می‌گرفت ، مانند اصلاح لکتاب الاصول (اقلیدس ) از عباس بن سعید جوهری ، اصلاح کتاب مانالاوس فی الاشکال الکُریه از ابونصر عراق و شرح الاَشکال الکریه لِمنالاوس از محمد بن عمر بن احمد بن هبة اللّه بن محمد بن ابی جراده (دانش پژوه ، ۱۳۴۸ش ، ج۱، ص۵۲۱)، ولی اصطلاح تحریر از همه رایجتر بود.
بدرستی معلوم نیست که نخستین بار چه کسی عنوان تحریر را به کار برده است . مشهورترین تحریرها از آنِ نصیرالدین طوسی است . وی بعضی نوشته‌های ریاضیدانان یونانی و چند کتاب ریاضی دانشمندان مسلمان را تحریر کرده است . بجز تحریر اصول اقلیدس و تحریر مجسطی بطلمیوس ، بقیه تحریرهای او «متوسطات » خوانده می‌شدند، از آن جهت که در ترتیب آموزش ، بین دو کتاب مذکور قرار داشتند (نصیرالدین طوسی ، کتاب مانالاوس ، ص۲؛ خیراندیش ، ص۹۱ـ۹۲). «متوسطات » و تحریر اصول و تحریر مجسطی ، مجموعه‌ای متشکل از هجده رساله‌اند که طوسی آنها را از ۶۴۴ (زمان نگارش تحریر مجسطی ) تا ۶۶۳ (زمان تحریر اُکَر مانالاوس ) نوشته است (مدرس رضوی ، ص۳۳۳ـ ۳۷۲؛ قربانی ، ص۴۹۴ـ ۵۰۵ ؛ آقابزرگ طهرانی ، ج۳، ص۳۷۹ـ۳۹۳). مجموعه تحریرهای طوسی از همان زمان تألیف مورد توجه قرار گرفت و این امر از ذکر نام این تحریرها در کتب تراجم قرن هفتم ، از جمله در آثار صفدی (صفدی، ج۱، ص۱۷۹ـ۱۸۱) و ابن شاکر کتبی (ابن شاکر کتبی، ج۳، ص۲۴۸ـ۲۴۹)، پیداست ؛ اگرچه صفدی و ابن شاکر به اشتباه ، متوسطات را نه به عنوان دسته‌ای از کتاب‌های طوسی ، بلکه کتابی مستقل دانسته‌اند. هدف طوسی از نگارش این تحریرها تهیه کردن متنی عاری از اشتباه و قابل فهم بوده و این کار را عموماً با مقابله کارهای پیشینیان در باره یک اثر واحد انجام داده است ، از جمله در نگارش تحریر اکر مانالاوس اساس کار را بر بازنویسی ابونصر عراق از این کتاب قرار داده (نصیرالدین طوسی ، کتاب مانالاوس ، ص۲) و در نوشتن تحریر کتاب فی الکرة و الاسطوانه ارشمیدس از اصلاح ثابت بن قرّه و ترجمه اسحاق بن حنین و شرح اوطوقیوس عسقلانی (سده پنجم میلادی ) بر این کتاب استفاده کرده است (نصیرالدین طوسی ، کتاب الکرة و الاسطوانه ، ص۲ـ۳؛ مدرس رضوی ، ص۳۶۱ـ۳۶۲).
نسخه‌های خطی موجود از مجموعه تحریرهای طوسی در فاصله کوتاهی پس از نگارش استنساخ شده‌اند. یکی از قدیم‌ترین این نسخ ، یک سال پیش از درگذشت او نوشته شده است (خیراندیش ، ص۹۳؛ دانش پژوه ، ۱۳۴۰ش ، ج۹، ص۱۱۰۰ـ۱۱۰۱؛ سیدیونسی ، ج۱، ص۱۹۴ـ ۲۱۰؛ خیراندیش ، ص۹۳). بررسی نسخه‌های خطی تحریرهای استنساخ شده در قرن هفتم موجود در ایران (نسخه خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران ، ش ۲۴۳۲؛ نسخه خطی کتابخانه مدرسه عالی شهید مطهری ــ سپهسالار سابق ــ ، ش ۴۷۲۷ ؛ نسخه خطی کتابخانه ملی تبریز، ش ۳۴۸۴) نشان می‌دهد که نخستین کتاب از مجموعه متوسطات ، تحریر مُعطیات و آخرین آنها تحریر کتاب فی الکرة و الاسطوانه ارشمیدس است و این ترتیب احتمالاً مراتب مطالعه این مجموعه را نشان می‌دهد و این ترتیب در مشهورترین چاپ تحریرهای طوسی ( رجوع کنید به ادامة مقاله ) نیز تقریباً رعایت شده است . در میان نسخه های خطی تحریرهای طوسی نسخة خطی شمارة ۴۷۲۷ کتابخانه مدرسه عالی شهید مطهری ، به سبب همراه داشتن نسخه‌هایی از تحریر اصول ، مجموعه متوسطات ، تحریر مجسطی و دو رساله تألیفی طوسی به نام‌های التذکرة فی العلم الهیئه و الرسالة الشافیه و در دسترس نهادن مواد آموزشی دوره کاملی از ریاضیات و نجوم دوره اسلامی و نیز به جهت قدمت و نفاست آن ، اهمیت بسزایی دارد (دانش پژوه و منزوی ، بخش ۳، ص۳۲۸ـ۳۵۰؛ خیراندیش ، ص۹۳؛ خیراندیش ، ص۹۶ـ ۹۷؛ فکرت ، ص۱۰۶ـ).
تحریرهای طوسی ، بجز چاپ‌های تحریر اصول ، نخستین بار در ۱۳۰۴ به کتابت عبدالکریم شریف شیرازی و با حاشیه‌هایی به خط میرزا طاهر تنکابنی در تهران چاپ سنگی شد. این کتاب تنها دارای پنج رساله از مجموعه تحریرهاست و بین رسایل مشترک آن با چاپ سربی حیدرآباد تفاوت‌های اندکی وجود دارد، مثلاً چاپ حیدرآباد فاقد مقدمه بسیار کوتاه تحریر الاُکَر ثاوذوسیوس است . این چاپ با عنوان تحریر الاکرات و المتوسطات (آقابزرگ طهرانی ، ج۳، ص۳۹۱؛ مشار، ج۵، ستون ۷۳۶؛ خیراندیش ، ص۹۵) معرفی شده است ، اما نسخه‌هایی از آن با عنوان اُکَر در بعضی کتابخانه‌های ایران وجود دارد. تحریر تربیع الدایره ، از تحریرهای طوسی نیز در ۱۳۰۹ در استانبول به چاپ رسید (مشار، ج۵، ستون ۷۳۶).
مشهورترین چاپ تحریرهای طوسی ، مجموعه‌ای دو جلدی است که در ۱۳۰۹ـ۱۳۱۰ ش در حیدرآباد هند چاپ سربی شده است . این چاپ شامل پانزده تحریر از مجموعه متوسطات است که به همراه الرسالة الشافیه عن الشک فی الخطوط المتوازیه طوسی ، مجموعه رسائل او را تشکیل می‌دهد. این مجموعه بر اساس نسخه‌های خطی برخی کتابخانه‌های هند، چاپ شده است ( بهادر، حصه ۱، ص۶۵۱ـ ۶۵۴).
عباس محمدحسن سلیمان تحریر ظاهرات الفلک ، از مجموعه متوسطات ، را در ۱۳۷۵ش / ۱۹۹۶ در بیروت چاپ کرد که جدیدترین متن چاپی این مجموعه است .
یحیی بن ابی الشکر مغربی معروف به محیی الدین مغربی (متوفی ۶۸۲) چند تحریر نوشت ، بویژه تحریر آثار ریاضیدانان یونانی که طوسی نیز آنها را بازنویسی کرده بود. مجموعه مغربی مدت کوتاهی پس از مجموعه تحریرهای طوسی پدید آمد، از جمله آن‌هاست : تحریر مخروطات ابلونیوس (عرفانیان ، ج۱۰، ص۲۵)، تحریر اکر ثاوذوسیوس (گلچین معانی ، ج۸، ص۳۷۵؛ فاضل ، ج۱، ص۴۸۱ـ۴۸۲)، تحریر اکر مانالاوس (حائری ، ج۲۲، ص۳۴۹) و تحریر کرة المتحرکه اطولوقس (گلچین معانی ، ج۸، ص۳۷۵). تحریرهای مغربی ، پس از مجموعه تحریرهای طوسی ، بزرگ‌ترین و مهم‌ترین مجموعه تحریر است .
کمال الدین فارسی (متوفی ۷۱۸) نیز رساله‌های فی الکرة المحرکه و مقاله فی صورة الکسوف ابن هیثم را تحریر کرد . همچنین حاجی خلیفه (حاجی خلیفه، ج۱، ستون ۱۴۲) از تحریر کتاب الاکر ثاوذوسیوس تقی الدین راصد (متوفی ۹۹۳) یاد کرده است . کتابی به نام تحریر مناظر اقلیدس نیز به بدرالدین محمد بن اسعد استانبولی ، ریاضیدان قرن دوازدهم ، نسبت داده شده است (طاهربیگ ، ج۳، ص۲۵۷).
تعدادی از تحریرهای طوسی به فارسی ترجمه شده است . بجز تحریر اصول اقلیدس که چندین بار به فارسی ترجمه شده و ترجمه تحریر مجسطی ، تحریر اکر ثاوذوسیوس بیش از همه مورد توجه مترجمان قرار گرفته و سه بار به فارسی ترجمه شده است : نخستین ترجمه از فردی ناشناس است ( دانش پژوه ، ۱۳۴۰ـ۱۳۶۳ش ، ص۳۲۵)، دومین ترجمه تحت عنوان رایض النفوس کار شخصی به نام غلام حسین طوسی است ( منزوی ، ۱۳۷۴ش ، ج۴، ص۲۶۸۵) و سومین بار ملامهدی نراقی (متوفی ۱۲۰۹) آن را ترجمه کرده است (منزوی ، ۱۳۷۴ ش ، ج۴، ص۲۶۰۶). تحریر مناظر اقلیدس را نیز فردی ناشناس به فارسی برگردانده است (دانش پژوه ، ۱۳۴۰ـ۱۳۶۳ ش ، ص۳۲۷). علاوه بر این ترجمه ها، کتاب‌ها و رساله‌های دیگری نیز در باره تحریرهای طوسی به فارسی و عموماً توسط علما و ریاضیدانان شبه قاره هند تألیف شده که از جمله آن‌هاست : شرح مخروطات ابلونیوس از تفضل حسین خان کشمیری ( منزوی ، ۱۳۷۴ ش ، ج۴، ص۲۷۰۴) و تحریر الاشکال ، کتابی در ریاضی ، نوشته محمدزمان دهلوی که در آن به بسیاری از تحریرهای طوسی اشاره شده است (منزوی ، ۱۳۶۲ـ۱۳۷۰ ش ، ج۱، ص۱۸۲). علاوه بر استفاده از عنوان تحریر در بازنویسی آثار ریاضی و نجومی ، در علوم مختلفی چون فقه و اصول و منطق و کلام نیز کتاب‌هایی را تحریر نامیده‌اند. در مواردی نیز تحریر، جزئی از نام کتاب بوده است ، مانند التحریر فی الفقه از یحیی بن هارون بن حسین هارونی معروف به الناطق بالحق (متوفی ۴۲۴) و تحریر الاحکام الشرعیة علی مذهب الامامیه در فقه از علامه حلّی (متوفی ۷۲۶) (آقابزرگ طهرانی ، ج۳، ص۳۷۸ـ۳۷۹؛ فکرت ، ص۱۰۶). یکی از تحریرها در علم فقه ، تحریر القواعد الشهیدیه از مقداد بن عبداللّه بن محمد سیوری (متوفی ۸۲۴) است که عموماً به نام نضد القواعد الفقهیه شهرت دارد (آقابزرگ طهرانی ، ج۳، ص۳۸۷؛ آقابزرگ طهرانی ،ج ۲۴، ص۱۸۷) و بازنویسی کتاب القواعد و الفوائد شهید اول است . سایر کتاب‌هایی که در حوزه علوم عقلی تألیف و عنوان تحریر نیز به آنها اضافه شده ، عبارت‌اند از: تحریرالقواعد المنطقیة فی شرح الشمسیه از قطب الدین محمدبن محمد رازی ، که شرح کتاب الشمسیة نجم الدین کاتبی قزوینی در منطق است (همان ، ج۳، ص۳۸۸؛ فکرت ، ص۱۰۷)؛ تحریرالقواعد الکلامیة از عبدالرزاق رانکویی در کلام که شرحی بر القواعد الکلامیة طوسی است (آقابزرگ طهرانی ، ج۳، ص۳۸۷)، التحریر فی شرح الفرائض النصیر از ملاابوالحسن بن ملااحمد شریف قاینی در بحث ارث ، که شرحی بر الفرائض النصیریة طوسی است (آقابزرگ طهرانی ، ج۳، ص۳۷۶) و تحریر الطاووسی از ابومنصور حسن بن زین الدین (متوفی ۱۰۱۱) در رجال (آقابزرگ طهرانی ، ج۳، ص۳۸۵) که بازنویسی بخشی از کتاب حل الاشکال فی معرفة الرجالِ جمال الدین احمدبن موسی بن طاووس (متوفی ۶۷۳) است . بخشی از صحیح بخاری نیز به نام تحریر علی کتاب العلم من صحیح الامام البخاری بازنویسی شده است . تحریر وسائل الشیعه و تحبیر مسائل الشریعه از شیخ محمد بن حسن حرّ عاملی (متوفی ۱۱۰۴) در اخبار نیز شرحی بر وسائل الشیعه خود مؤلف است (آقابزرگ طهرانی ، ج۳، ص۳۹۳ـ۳۹۴). در حوزه علوم ادبی نیز می‌توان به تحریر التحبیر از ابن ابی الاصبع (حاجی خلیفه ، ج۱، ستون ۳۵۵) اشاره کرد که از نخستین کتاب‌های مفصّل و مبسوط در علم بلاغت و بویژه بدیع است که مؤلف آن را در مقام بازنگاری مضامین آثار مهم ادبی پیشین تدوین کرده است (حاجی خلیفه ، ج۱، ستون ۳۵۵ ـ ۳۵۹؛ آقابزرگ طهرانی ، ج۳، ص۳۷۶ـ۳۷۹؛ آقابزرگ طهرانی ، ج۳، ص۳۸۵ـ۳۹۴).
فهرست منابع :
(۱) آقابزرگ طهرانی ، الذریعه؛
(۲) ابن شاکر کتبی ، فوات الوفیات ، چاپ احسان عباس ، بیروت ۱۹۷۳ـ۱۹۷۴؛
(۳) ابن منظور، لسان العرب ؛
(۴) ابن ندیم ، الفهرست؛
(۵) میرعثمان علی خان بهادر، فهرست مشروح بعض کتب نفیسه قلمیه مخزونه کتب خانه آصفیه سرکار عالی ، حیدرآباد دکن ۱۳۵۷؛
(۶) حاجی خلیفه ؛
(۷) عبدالحسین حائری ، فهرست کتابخانه مجلس شورای اسلامی ، تهران ۱۳۷۴ ش ؛
(۸) الهه خیراندیش ، «گزارشی در باره گنجینه‌های خطی کتب متوسّطات ریاضی در کتابخانه‌های ایران »، در مجموعه مقالات سمینار هفتادمین سال افتتاح رسمی کتابخانه مجلس شورای اسلامی ، اسفند ۱۳۷۴ ، به کوشش غلامرضا فدائی عراقی ، تهران ۱۳۷۵ ش ؛
(۹) محمدتقی دانش پژوه ، «پراکنده‌ها و یادداشت‌ها در باره نسخه‌های بنیادهای فرهنگی کشور شوروی »، در نسخه‌های خطی : نشریه کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران ، زیرنظر محمدتقی دانش پژوه و ایرج افشار، تهران ۱۳۴۰ـ۱۳۶۳ ش ؛
(۱۰) محمدتقی دانش پژوه ، فهرست کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران ، ج۹، تهران ۱۳۴۰ ش ؛
(۱۱) محمدتقی دانش پژوه ، فهرست میکروفیلم‌های کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران ، ج۱، تهران ۱۳۴۸ ش ؛
(۱۲) محمدتقی دانش پژوه و علینقی منزوی ، فهرست کتابخانه سپهسالار ، بخش ۳، تهران ۱۳۴۰ ش ؛
(۱۳) میرودود سیدیونسی ، فهرست کتابخانه ملی تبریز ، ج۱، تبریز ۱۳۴۸ ش ؛
(۱۴) صفدی ؛
(۱۵) بروسه لی محمدطاهر بیگ ، عثمانلی مؤلفلری ، استانبول ۱۳۳۳ـ۱۳۴۲؛
(۱۶) غلامعلی عرفانیان ، فهرست کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی ، ج۱۰، مشهد ۱۳۶۲ ش ؛
(۱۷) محمود فاضل ، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه دانشکده الهیات و معارف اسلامی مشهد ، تهران ۱۳۵۵ـ۱۳۶۱ ش ؛
(۱۸) محمد آصف فکرت ، فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی ، مشهد ۱۳۶۹ ش ؛
(۱۹) ابوالقاسم قربانی ، زندگینامه ریاضیدانان دوره اسلامی : از سده سوم تا سده یازدهم هجری ، تهران ۱۳۶۵ ش ؛
(۲۰) احمد گلچین معانی ، فهرست کتب خطی کتابخانه آستان قدس رضوی ، ج۸ ، مشهد ۱۳۵۰ ش ؛
(۲۱) محمدتقی مدرس رضوی ، احوال و آثار خواجه نصیرالدین طوسی ، تهران ۱۳۷۰ ش ؛
(۲۲) خانبابا مشار، مؤلّفین کتب چاپی فارسی و عربی ، تهران ۱۳۴۰ـ۱۳۴۴ ش ؛
(۲۳)ابراهیم انیس و دیگران ،المعجم الوسیط ، تهران : دفتر نشر فرهنگ اسلامی ، ۱۳۶۷ ش ؛
(۲۴) احمد منزوی ، فهرست مشترک نسخه‌های خطی فارسی پاکستان ، اسلام آباد ۱۳۶۲ـ۱۳۷۰ ش ؛
(۲۵) احمد منزوی ، فهرست‌واره کتاب‌های فارسی ، تهران ۱۳۷۴ ش ـ ؛
(۲۶) محمد بن محمد نصیرالدین طوسی ، مجموع الرسائل ، ج۲، حیدرآباد دکن ۱۳۵۹؛
