تذکره نصرآبادی خام
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تذکره نصرآبادی ، تذکره شاعران فارسیگوی دوره صفوی ، تألیف محمدطاهر نصرآبادی می باشد.
نصرآبادی تذکره خود را با جملاتی به نثر مصنوع در حمد باری تعالی آغاز، و سپس با نثری ساده از فضیلت سخن منظوم بحث می کند و ضمن ذکر تذکره های پیشین و معاصر خود که به نظر می رسد در تألیف تذکره اش از برخی آنها بویژه تحفه سامی متأثر بوده است ، سبب تألیف کتاب (در۱۰۸۳) را ذکر می کند. او در پایان دیباچه و پیش از بیان فصول کتاب ، شاه سلیمان صفوی (تذکره نصرآبادی ،۱۰۷۷ـ ۱۱۰۵) را مدح می گوید.
فصلهای کتاب عبارت اند از: ۱) مقدمه ، در باره شاهان و شاهزادگان صفوی که شعر سروده اند؛ ۲) فصل اول ، در باره امیران و ملازمان دربار صفوی و تیموریان هند که شاعر بوده اند، مشتمل بر سه «فرقه »: امیران ایران ، امیران هندوستان ، وزیران و مستوفیان ؛ ۳) فصل دوم ، در ذکر سادات و نجبا و اشعار آنان ؛ ۴) فصل سوم ، در باره دانشمندان و خوش نویسان و متصوّفه که شعر نیز سروده اند، مشتمل بر سه فرقه : علما و فضلا، خوش نویسان ، درویشان ؛ ۵) فصل چهارم ، در شرح احوال شاعران ، مشتمل بر سه فرقه : شاعران عراق و خراسان ، شاعران ماوراءالنهر، شاعران هندوستان ؛ ۶) فصل پنجم ، در باره خویشان مؤلف و زندگینامه و اشعار خود مؤلف ؛ ۷) خاتمه ، در ذکر مادّه تاریخ و لغز و معماهای متقدمان و معاصرانِ مؤلف ، مشتمل بر دو «دفعه »: دفعه اول ، آنهایی که سراینده مشخص دارند؛ دفعه دوم ، آنهایی که سراینده نامعلوم دارند. هر دفعه خود به سه «حرف » تقسیم شده است : حرف اول در باره مادّه تاریخ ، دوم در باره لغز و سوم در باره معما.
تاریخ اتمام تذکره نصرآبادی معلوم نیست . نصرآبادی در یکی از نسخه های خطی کتاب که در ۱۰۹۱ کتابت شده ، یادداشتی با تاریخ غره رجب ۱۰۹۱ از خود باقی گذاشته و توصیه کرده است که دیگران اگر نکته ای به نظرشان رسید، به تذکره او اضافه کنند (احمد گلچین معانی ، ص ۱۹۶۲). بعداً برخی از وقایع تا ۱۱۱۵ نیز به تذکره نصرآبادی اضافه شده است ؛ نظیر سال فوت طاهر قزوینی (تذکره نصرآبادی ،ص ۲۶) و مسیحای معنی (تذکره نصرآبادی ،ص ۲۵۲، پانویس ۶). شاید کسی غیر از او به تذکره اش چیزی افزوده و شاید هم او خود بعداً تذکره اش را تکمیل کرده باشد. (احمد گلچین معانی ، ص ۱۹۵۹)
شرح احوال شاعران در این تذکره موجز و مختصر است . مؤلف بیشتر به خلق وخوی و رفتار و نیز هیئت ظاهری افراد توجه کرده است ؛ آثار، شغل ، منصب ، خویشان و دوستان و استادان آنان و گاه حادثه مهمی را که در زندگیشان روی داده ، مانند فوت فرزند یا عشق و جنون آنان ، ذکر کرده و از هر شاعر یک یا چند بیت نقل کرده و گاه نیز با عباراتی در حد تمجید یا تقبیح به نقد اشعار آنان پرداخته است .
تذکره نصرآبادی گذشته از آنکه در بررسی شعر و شاعریِ عهد صفوی سودمند است ، مرجعی بسیار مهم برای آشنایی با تاریخ اجتماعی و فرهنگ و ادب عامه ایران در آن دوران است . در صف اول و دوم کتاب ، ضمن آنکه برخی از خاندانهای اشراف و سادات و نجیب زادگان عهد صفوی که در اداره کشور دست داشته اند معرفی شده اند، بسیاری از منصبها و عنوانهای اداری و حکومتی آن دوره نیز ذکر شده است ؛ نظیر آبدارباشی گری (تذکره نصرآبادی ،ص ۴۹)، احتساب (تذکره نصرآبادی ،ص ۱۴۱)، ایشک ( =ایشیک ) آقاسی باشی دیوان (تذکره نصرآبادی ،ص ۳۱، ۳۷)، بیگلربیگی (تذکره نصرآبادی ،ص ۱۰۷)، تحویلداری (تذکره نصرآبادی ،ص ۶۶)، توپچی (تذکره نصرآبادی ،ص ۶۹)، جارچی باشی (تذکره نصرآبادی ،ص ۵۷)، داروغگی (تذکره نصرآبادی ،ص ۳۶)، دیوان بیگی (تذکره نصرآبادی ،ص ۳۷)، شیخ الاسلامی (تذکره نصرآبادی ،ص ۱۵۲)، قورچی گری شمشیر (تذکره نصرآبادی ،ص ۳۶)، کتابداری (تذکره نصرآبادی ،ص ۵۵، ۱۰۹)، کلانتری (تذکره نصرآبادی ،ص ۱۱۱؛ تذکره نصرآبادی ،ص۱۲۵)، میرجملگی (تذکره نصرآبادی ،ص ۸۲)، نقابت (تذکره نصرآبادی ،ص ۱۴۷) و یوزباشی گری (تذکره نصرآبادی ،ص ۷۴) این مناصب نزدیک به یکصدوبیست منصب است که برخی از آنها در کتابهای دیگر نیست (ایرج افشار، ص ۴۴۸)
تذکره نصرآبادی نشان می دهد که بسیاری از شاعران دوره صفوی یا برای تجارت و یا برای پیوستن به دربار پادشاهان هند، به آن سرزمین آمدوشد داشته اند و شماری از آنان مدتی از عمر خود را در آنجا گذرانده اند (جاهای متعدد). چون بیشتر شاعران آن دوران از پیشه وران بوده اند، با ذکر پیشه آنان ، شماری شایان توجه از اصناف دوره صفوی در این کتاب ثبت شده است ؛ نظیر پیراهن و زیرجامه فروش (تذکره نصرآبادی ،ص ۲۱۰)، ترکشدوز (تذکره نصرآبادی ،ص ۶۵۲)، شَعرباف (تذکره نصرآبادی ،ص ۲۰۱)، قَمچی (تازیانه )باف (تذکره نصرآبادی ،ص ۳۸۸) و لَندَره (نوعی جامه )دوز (تذکره نصرآبادی ،ص ۲۰۹). ذکر قهوه خانه های مشهور مانند قهوه خانه عرب در اصفهان (تذکره نصرآبادی ،ص ۳۵۷)، ذکر نام برخی از امامزاده ها مانند امامزاده زین العابدین در اصفهان (تذکره نصرآبادی ،ص ۱۵۰- ۱۷۹) و امامزاده سهل علی در همدان (تذکره نصرآبادی ،ص ۱۴۲)، مدرسه ها نظیر مدرسه جدة شاه عباس دوم (تذکره نصرآبادی ،ص ۲۲۱) و مدرسه شیخ لطف اللّه (تذکره نصرآبادی ،ص ۲۲۳)، مسجدها نظیر مسجد امام حسن عسکری علیه السلام در قم ، مشهور به مسجد عتیق (تذکره نصرآبادی ،ص ۱۱۲)، تکیه ها، بازارها، بیمارستانها و محله ها از دیگر ویژگیهای سودمند تذکره نصرآبادی برای مطالعات جغرافیای تاریخی و شهری است (ایرج افشار، ص ۴۵۲ـ۴۵۳).
اشاره به قلندران و درویشان که یکی از مناصب آنها «باباییِ» تکیه ها و حیدری خانه ها بوده است (تذکره نصرآبادی ،ص ۲۰۶؛ تذکره نصرآبادی ،ص ۴۳۰)، مداحی درویشان (تذکره نصرآبادی ،ص ۶۵۸)، مراسمی نظیر شاهنامه خوانی (تذکره نصرآبادی ،ص ۲۱۰؛ تذکره نصرآبادی ،ص۴۶۵)، رواج تصنیف و آهنگ سازی و آوازخوانی و ذکر نغمه ها و مقامهای موسیقی (تذکره نصرآبادی ،ص ۷۴؛ تذکره نصرآبادی ،ص ۲۱۶؛ تذکره نصرآبادی ،ص۳۹۱؛ تذکره نصرآبادی ،ص۴۶۴) و اینکه خوش نویسان در پیری عینک به چشم می زدند (تذکره نصرآبادی ،ص ۲۰۹) و برای چشمان ناقص ، چشمی از مینا (شیشه ) می ساختند (تذکره نصرآبادی ،ص ۹۳)، اشاره به مراکز لهو و لعب مانند شرابخانه (تذکره نصرآبادی ،ص ۲۱۶) و قمارخانه (تذکره نصرآبادی ،ص ۶۱۶)، توضیح در باره قهوه خانه که کانون شاعران برای عرضه اشعارشان بوده (ص ۷۰۷ـ ۷۰۸)، اشاره به نام برخی زنان بدکار که شهرت داشتند (تذکره نصرآبادی ،ص ۴۴)، نام برخی از قهوه چیان که برخی از شاعران به آنان دلباخته بودند (تذکره نصرآبادی ،ص ۱۵۹؛ تذکره نصرآبادی ،ص۱۶۱)، اشاره به اینکه بعضی شاعران به کوکنار و افیون معتاد بودند (تذکره نصرآبادی ، ص ۴۲۲؛ تذکره نصرآبادی ،ص۵۸۰) و ذکر اشعاری به گویش قدیم تهرانی (تذکره نصرآبادی ،ص ۶۲۷ـ ۶۲۸) از جمله مواردی است که در بررسی فرهنگ و ادب عامه و تاریخ اجتماعی ایران در عهد صفوی شایان توجه است . مادّه تاریخهای پایان کتاب نیز بر ارزش تاریخی آن افزوده است . این همه تذکره نصرآبادی را از تذکره های دیگر متمایز کرده است .
تذکره نصرآبادی در ۱۳۱۷ ش به اهتمام حسن وحید دستگردی به طبع رسید و در ۱۳۵۲ ش تجدید طبع شد. تصحیح جدیدی از این کتاب نیز به کوشش احمد مدقّق یزدی در ۱۳۷۸ش منتشر شده است که فهرستهای ممتّعی دارد.
منابع :
(۱) ایرج افشار، «تاریخ نصرآبادی »، در یاد بهار: یادنامه دکتر مهرداد بهار ، تهران ۱۳۷۶ش ؛
(۲) احمد گلچین معانی ، «نظری به تذکره نصرآبادی »، در نامواره دکتر محمود افشار ، ج ۴، چاپ ایرج افشار و کریم اصفهانیان ، تهران ۱۳۶۷ش ؛
(۳) محمدطاهر نصرآبادی ، تذکره نصرآبادی ، چاپ احمد مدقّق یزدی ، یزد ۱۳۷۸ ش ؛
