• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

حَوامیم (خام)

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



حَواميم، نام گروهي سوره هاي چهلم تا چهل وششم قرآن كريم در ترتيب مصحف شریف می باشد كه با حروف مقطّعه «حم» (حاء،ميم) آغاز مي شوند.
اين سوره ها به ترتيب عبارت اند از: غافِر (مؤمن)، فُصِّلَت، شوري، زُخرُف، دُخان، جاثيه و احقاف.
به مجموع اين سوره ها ذوات حم يا آل حم نيز گفته اند (طبرسي، ج ۸، ص ۷۹۷؛ قرطبي، ج ۱۵، ص ۲۸۸). اين هفت سوره مكي اند و به همان ترتيب مصحف نازل شده اند (مقدمتان في علوم القرآن، ص ۹؛ مقدمتان في علوم القرآن، ص ۱۵؛ زركشي، ج ۱، ص ۱۹۳؛ سيوطي، ۱۴۰۸، ص ۱۱۸ـ ۱۱۹؛ سيوطي، ۱۳۶۳ش، ج ۱، ص ۴۱) و حتي نزول آنها را يك جا دانسته اند (سيوطي، ۱۴۰۸، ص ۱۱۸).
گفته اند كه جمع بستن حم به حواميم از كلام عرب نيست، بلكه از كلام كودكان است كه مي گويند: «تَعَلَّمنا الْحَواميم» و بهتر آن است كه حم به ذوات حم يا آل حم جمع بسته شود (جوهري، ذيل «حمم»؛ زَبيدي، ذيل «حمم»؛ شرتوني، ذيل «حمم»).

در همه اين سوره ها، بلافاصله پس از حروف مقطّعه، از وحي و قرآن و نزول آن سخن به ميان مي آيد. به عقيده برخي مفسران، اين ويژگي مشترك، به علاوه همگوني اين سوره ها از حيث بافت و نظم سخن و همساني آنها از حيث حجم، موجب شباهت و پيوستگي آنها شده است و در نتيجه، اين سوره ها در پي هم قرار گرفته اند (طبرسي، ذيل فصّلت: ۱؛ سيوطي، ۱۴۰۸، ص ۱۱۸ـ۱۱۹).
به گفته سيوطي (سيوطي، ۱۴۰۸، ص ۱۱۸)، سوره زمر هم كه پيش از حواميم قرار گرفته و از نظر آغاز شدن با عبارتِ «تَنزيلُ الْكِتاب» به آنها شباهت دارد، در مصحف اُبي بن كَعْب «حم» داشته است. سيوطي در جاي ديگر (سيوطي، ۱۳۶۳ش، ج ۱، ص ۲۱۹)، از توالي سوره هاي حواميم و در عين حال متوالي نبودن سوره هاي مُسَبِّحات نتيجه گرفته كه ترتيب سُوَر قرآن يا دست كم ترتيب بسياري از آنها توقيفي است، زيرا اگر ترتيب سوره ها اجتهادي بود، بايد سوره هاي مسبحّات نيز در مصحف پي در پي قرار مي گرفتند.
گفتني است روايت هايي كه در فضيلت اين مجموعه سوره ها بيان شده تا اندازه اي نشان مي دهد كه اين مجموعه ها در زمان پيامبر صلي اللّه عليه و آله وسلم شناخته شده بوده اند.
از سوي ديگر، سيوطي (سيوطي، ۱۴۰۸، ص ۱۱۸) معتقد است ميان حواميم و شش سورهایي كه داراي حرف مقطّعه «راء» هستند، يعني يونس، هود، يوسف، رعد، ابراهيم و حِجْر، شباهت وجود دارد، چنانكه در آغاز دومين سوره از حواميم (فصّلت)، همانند ابتداي دومين سوره از سور داراي «الر» (هود)، اسلوب توصيف كتاب وحياني تغيير مي كند و قرآن به عنوان كتابي كه آيات آن تفصيل يافته است (فُصِّلَتْ اياتُه)، معرفي مي شود.
چون در باره معناي حروف مقطّعه رأي قاطع وجود ندارد، در تفسير «حم» نيز تشتت آرا و اقوال به چشم مي خورد، از جمله آن را نامي از نام هاي خدا، نام سوره، نام قرآن و سوگند خدا به حلم و مُلك خويش دانسته اند. همچنين گفته اند از كنار هم گذاشتن «الر» و «حم» و «ن»، واژه «الرحمن» به دست مي آيد (ابن قتيبه، ص ۳۶؛ ميبدي، ج ۸، ص ۴۴۷ـ ۴۴۸؛ ابوالفتوح رازي، ذيل غافر: ۱؛ قرطبي، ذيل غافر: ۱).
بعضي هم گفته اند منظور از «حم» شخص پيامبر اكرم صلی الله عليه وآله و سلم است (سيوطي، ۱۳۶۳ش، ج ۳، ص۳۳)، كه به نظر مي رسد اين رأي باعنوان آل حم براي اين سوره ها بي ارتباط نباشد.
برخي از مفسران نيز «حم» را جزو افعال دانسته و گفته اند «حُمَّ» يعني «قُدِّر» يا «قُضِي ماهوكائن» (طبرسي، ذيل غافر: ۱؛ ابوالفتوح رازي، ذيل غافر: ۱؛ قرطبي، ذيل غافر: ۱)، البته اين رأي، شاذ و مخالف با نظر رايج است و با قرائات مشهور و معتبر نيز سازگار نيست.
از سويي، براساس نظريه اي مشهور درباره حروف مقطّعه، كه اين حروف را نشانه هاي اختصاري نام ها و اوصاف خدا مي داند، برخي حرف «ح» را نشانه اوصافي چون حليم و حكيم و حميد و حي و حنّان، و حرف «م» را نشانه اوصافي چون مَلِك و مجيد و مُبدِء (خالق) و منّان دانسته اند (طبرسي، ذيل غافر: ۱؛ قرطبي، ذيل غافر: ۱) يا گفته اند «ح» از الرحمن و «م» از الرحيم گرفته شده است (سيوطي، ۱۳۶۳ش، ج ۳، ص ۲۶).
بنابر روايتي از امام صادق عليه السلام در پاسخ به پرسش سفيان ثوري درباره حروف مقطّعه، معناي «حم»، الحميد المجيد است (ابن بابويه، ص ۲۲؛ طباطبائي، ذيل شوري: ۱).
نظريه نشانه اختصاري بودن حروف مقطّعه، باعث شده است كه مفسران، به تناسب ذوق و سليقه خود، فرضيه هاي مختلفي عرضه كنند. از جمله ميبدي در تفسير «حم» آراي متفاوتي دارد. مثلا، در جايي «ح» را اشاره به محبت و «م» را اشاره به منّت (ميبدي، ج ۸ ص ۴۵۶)، در جايي ديگر «ح» را اشاره به حيات خدا و «م» را اشاره به مُلك او (ميبدي، ج ۹، ص ۵۹) و در موضعي ديگر «ح» را مفتاح حي و «م» را مفتاح مَلِك (ميبدي، ج ۹، ص ۱۵۳) دانسته است (ميبدي، ج ۹، ص ۱۴ـ۱۵؛ ميبدي، ج ۹، ص ۱۲۶؛ ابوالفتوح رازي، ذيل شوري: ۱).
بر پايه همين نظريه، خاورشناسان نيز آرايي مطرح كرده اند. مثلا، هانس بوئر كه آغاز هر سوره را نشانه محتواي آن ميداند «حم» را ملخص واژه «جهنم» دانسته است، زيرا بنابه گفته او، حرف «ح» در كتابت عربي گاهي با حرف «ج» اشتباه مي شود. هرچند خود او نيز به اين قبيل تفسيرها به ديده شك نگريسته است (بلاشر، ص ۱۴۹، پانويس ۲۰۱).
درباره فضيلت حواميم و آثار و پاداش هاي تلاوت اين سوره ها، احاديثي در منابع روايي و تفاسير آمده است. از جمله اينكه از حواميم با اوصافي نظير ميوه قرآن، عروس هاي قرآن و باغي از باغ هاي بهشت ياد شده است (طبرسي، ج ۸، ص ۷۹۷ـ۷۹۸؛ ابوالفتوح رازي، ج ۱۷، ص ۱ـ۲؛ سيوطي، ۱۴۲۱، ج ۷، ص ۲۳۲ـ۲۳۳؛ مجلسي، ج ۸۹، ص ۳۰۱ـ ۳۰۲؛ آقانجفي، ص ۱۱۳).
---------------------------------------

فهرست مندرجات

۱ - فهرست‌منابع


(۱) محمدتقي بن محمدباقر آقانجفي، خواصّ الآيات و خواصّ تمامي سوره هاي قرآن كريم، بمبئي ۱۲۹۹، چاپ افست تهران ۱۳۴۵ش؛
(۲) ابن بابويه، معاني الاخبار، چاپ علي اكبر غفاري، قم ۱۳۶۱ش؛
(۳) ابن قتيبه، تفسير غريب القرآن، چاپ احمد صقر، قاهره ۱۳۷۸/۱۹۵۸؛
(۴) ابوالفتوح رازي، روض الجِنان و روح الجَنان في تفسيرالقرآن، چاپ محمدجعفر ياحقي و محمدمهدي ناصح، مشهد ۱۳۶۵ـ۱۳۷۶ش؛
(۵) اسماعيل بن حماد جوهري، الصحاح: تاج اللغة و صحاح العربية، چاپ احمد عبدالغفور عطا، قاهره ۱۳۷۶، چاپ افست بيروت ۱۴۰۷؛
(۶) محمدبن محمد زَبيدي، تاج العروس من جواهرالقاموس، چاپ علي شيري، بيروت ۱۴۱۴/۱۹۹۴؛
(۷) محمدبن بهادر زركشي، البرهان في علوم القرآن، چاپ محمد ابوالفضل ابراهيم، بيروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸؛
(۸) عبدالرحمان بن ابي بكر سيوطي، الاتقان في علوم القرآن، چاپ محمد ابوالفضل ابراهيم، (قاهره ۱۹۶۷)، چاپ افست قم ۱۳۶۳ش؛
(۹) عبدالرحمان بن ابي بكر سيوطي، تناسق الدرر في تناسب السور، چاپ عبداللّه محمد درويش، بيروت ۱۴۰۸/۱۹۸۷؛
(۱۰) عبدالرحمان بن ابي بكر سيوطي، الدر المنثور في التفسير بالمأثور، چاپ نجدت نجيب، بيروت ۱۴۲۱/۲۰۰۱؛
(۱۱) عبدالرحمان بن ابي بكر سيوطي، سعيد شرتوني، اقرب الموارد في فُصح العربية و الشوارد، قم ۱۴۰۳؛
(۱۲) طباطبائي، المیزان فی تفسیر القرآن؛
(۱۳) طبرسي، مجمع البیان فی تفسیرالقرآن؛
(۱۴) محمدبن احمد قرطبي، الجامع لاحكام القرآن، بيروت: دارالفكر؛
(۱۵) مجلسي، بحار الانوار؛
(۱۶) مقدمتان في علوم القرآن، چاپ آرتور جفري و عبداللّه اسماعيل صاوي، قاهره: مكتبة الخانجي، ۱۳۹۲/۱۹۷۲؛
(۱۷) احمدبن محمد ميبدي، كشف الاسرار و عدةالابرار، چاپ علي اصغر حكمت، تهران ۱۳۶۱ش؛
(۱۸) رژی بلاشر، آشنايي با قرآن، پاريس ۱۹۷۷؛



جعبه ابزار