آخرت (خام)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
آخِرَتْ (آخره)، مؤنث «آخِر» بر وزن فاعله از ماده «ا خ ر» به معنی «پایان، پسین یا دیگر»، عبارت از جهانی است كه مردم پس از مردن، به آن در می‌آیند و برای همیشه در آنجا می‌زیند. این واژه در قرآن مجید و سنت و فرهنگ مسلمانان به صورت یك اصطلاح به كار برده شده و منظور از آن «جهان دیگر» است كه در برابر دنیا قرار دارد و در آن همه انسانها پاداش و كیفر كارهای خود را دریافت خواهند كرد و در همه ادیانِ مبتنی بر وحی از آن به گونه‌ای سخن رفته است. واژه آخرت در ۱۰۴ مورد از قرآن بدون هرگونه قید یا اضافه به كار رفته است و در ۹ مورد، صفت الدّار و یا مضاف‌الیه آن است )الدّارُ الآخِرَهُ، دارُالآخِرَه). در یك مورد از قرآن و آخرت به صورت صفت برای «النَّشأّه» استعمال شده: النَّشأهُ الآخِرَهُ. در ۵ مورد در برابر واژه «الأُولی» آمده و در ۸۰ آیه در برابر «الدُّنْیا» به كار رفته است. در یك مورد از قرآن، آخرت در برابر «هذِهِ» (این جهان) و در موارد متعدد دیگری در برابر «الحَیوهُ الدُّنْیا» به كار برده شده است. در موارد بسیاری از قرآن از آخرت به «الیومُ الآخِرُ» نیز تعبیر شده است. در این تعبیر «دنیا» «روز اول» به شمار آمده است و آخرت «روز دیگر». همچنین «دارُالقَرار» یكی دیگر از تعبیراتی است كه قرآن درباره آخرت به كار برده است.
در قرآن از «اجر آخرت»، «عذاب آخرت»، «ثواب آخرت»، «آتش آخرت»، «لعن در آخرت»، «خسران در آخرت» و «حرث (كشت) آخرت» سخن رفته است. همچنین، در احادیث منقول از پیامبر اسلام و ائمه دین واژه‌های «آخره» و «الیوم الآخر» در برابر «الدنیا» به كار برده شده و منظور از آن، عالم آخرت است. پیامبر اسلام گفته است: شیرینی دنیا تلخی آخرت و تلخی دنیا شیرینی آخرت است. (ابن‌حنبل، ج۵، ص۳۴۲) علی (ع) گفته است: آنچه موجب كم شدن بهره‌های دنیا و افزایش بهره‌های آخرت شود بهتر است از آنچه بهره آخرت را بكاهد و بهره دنیا را بیفزاید. (نهج‌البلاغه، ص۲۲۴) در قرآن مجید «ایمان به آخرت» همراه با «ایمان به خدا» و «ایمان به نبوت»، یكی از ۳ ركن اساسی دین اسلام به شمار آمده است. در متجاوز از ۳۰ آیه ایمان به آخرت با ایمان به خدا یكجا یاد شده است. همه فرقه‌های اسلامی ایمان به آخرت را یكی از ضروریات عقاید اسلامی می‌دانند و منكر آن را خارج از اسلام به شمار می‌آورند. در قرآن و حدیث و مؤلفات دانشمندان اسلام اعتقاد به عالم آخرت محور اساسی همه اعتقاداتی است كه به ورای زندگی دنیا و پس از مرگ مربوط می‌شود. برزخ، قیامت، حشر و نشر، صراط، حساب، شفاعت، بهشت و دوزخ واقعیات عالم آخرتند و ایمان به آخرت كه در قرآن از مسلمانان خواسته شده، ایمان به همه این موضوعات را در بر می‌گیرد.
كلیات مربوط به اوصاف عالم آخرت كه در قرآن مجید ذكر شده بدین شرح است: در عالم آخرت نظام اجتماعی و تعاون و مدنیت انسانی در كار نیست. در آن جهان، هر انسانی به گونه انفرادی در پیشگاه خدا حاضر می‌شود و هستی خود را ادامه می‌دهد: همه آنان كه در آسمانها و زمینند... تنها به پیشگاه خدا می‌آیند. (مریم، سوره ۱۹، آیه۹۳ـ ۹۵(
در آن جهان، هر انسانی تنها با نتیجه افكار و اعمال خود كه در زندگی دنیوی داشته است، سر و كار دارد: انسان را جز كوشش وی، چیزی نیست. (نجم، سوره ۵۳، آیه۳۹) از تردیدها و حیرتهایی كه برای تشخیص حقایق جهان هستی در دنیا گریبانگیر آدمی می‌شود، در آن جهان خبری نیست. در آنجا حقیقت ناب بر همه انسانها مكشوف است. نه «نظر» در آنجا معنا دارد و نه اختلاف نظر: تو از این رستاخیز در غفلت بودی، ما پرده را از برابر تو برگرفتیم و چشم تو امروز تیز است. (ق، سوره۵۰، آیه۲۲) چون انسان وارد عالم آخرت می‌شود، بر او آشكار می‌گردد كه در این جهان هیچ‌یك از علل و اسباب، در تأثیر استقلال نداشته‌اند و همیشه مؤثر واقعی فقط خداوند بوده است: در روز رستاخیز خدا پاداش ایشان را بی‌كاستی خواهد داد و ایشان خواهند دانست كه تنها حق آشكار خدا است. (نور، سوره۲۵، آیه۲۴) آنچه در عالم آخرت به انسان می‌رسد، یا «نعمت» است یا «عذاب». نعمتها و عذابهای اخروی از نظر ایجاد لذت و درد برای آدمی با نعمتها و عذابهای دنیا قابل مقایسه نیست و كمیت و كیفیت آنها به حدود شناخته شده در این جهان محدود نیست: در آنجا (در بهشت) است آنچه جانها آرزو كند و چشمها را خوش آید و شما در آن جاودانان خواهید بود؛ (زخرف، سوره۴۳، آیه۷۱) كسی كه روی بگرداند و كافر شود، خدا او را به بزرگترین عذابها معذب خواهد ساخت. (غاشیه، سوره ۸۸، آیه۲۳ـ۲۴) در قرآن مجید «بهشتها» كه به پهنای آسمانها و زمین است و «خشنودی خدا» كه از بهشتها بسی بزرگتر است، دو مظهر اساسی نعمتهای اخروی معرفی شده است: خدا وعده داده است به مردان و زنان مؤمن، بهشتهایی را كه از زیر درختان آنها جویها روان است و اینان در آن جاودانند و جایگاههای نیكو در بهشتهای پاینده، و خشنودی خدا بزرگتر است و این، رستگاری بزرگ است. (توبه، سوره ۹، آیه۷۲) آتش جهنم و «محجوبیت از خداوند» دو مظهر اساسی عذاب اخروی به شمار آمده است: چنین نیست (كه كافران می‌پندارند)، ایشان در آن روز از (رحمت) خداوند خویش باز محجوبند. آنگاه ایشان به دوزخ افكنده خواهند شد. (مطّففین، سوره۸۳، آیه۱۵ـ۱۶) در عین حال همه انسانهایی كه در عالم آخرت به نعمت یا عذاب می‌رسند، در درجات نعمت و یا دركات عذاب مساوی نیستند. این درجات و دركات متناسب با افكار و اعمال انسانها در این جهان، مراتب بسیار متفاوت دارد: درجات و مراتب آخرت برتر و بزرگتر است. (اسراء، سوره ۱۷، آیه۲۱) در عالم دنیا ممكن است عواملی انسان را از رسیدن به نتایج پاره‌ای از كوششهای دنیوی باز دارد، ولی در عالم آخرت، همه نتایج تمام افكار و اعمال آدمی به وی می‌رسد و هیچ عاملی از این وصول ممانعت نمی‌كند: هر كس به اندازه ذره‌ای كار نیك كند (پاداش) آن را خواهد دید و هر كس به اندازه ذره‌ای كار بد كند، به كیفرش خواهد رسید. (زلزله، سوره ۹۹، آیه ۷ـ ۸) در عین حال، در عالم آخرت مغفرت و رحمت الهی، بسیاری از آدمیان را كه شایسته این مغفرت و رحمت باشند، از عذاب اخروی نجات خواهد داد: در آخرت (برای كافران) عذاب سخت و (برای مؤمنان) آمرزش و خشنودی خداوند خواهد بود. (حدید، سوره ۵۷، آیه۲۰(
كارهای نیك آدمی در دنیا چون «بذر» است و در عالم آخرت، نتایج آن چون كشت (حَرْث) بیرون خواهد آمد و به صاحب عمل خواهد رسید. آنان كه همه تلاش خود را فقط برای رسیدن به بهره‌های دنیا به كار برند، در آخرت هیچ بهره‌ای ندارند: هر كس بهره آخرت را بخواهد، بر بهره او خواهیم افزود و هر كس كشت دنیا را بخواهد او را از آن نصیبی خواهیم داد و او را در آخرت نصیبی نخواهد بود. (شوروی، سوره ۴۲، آیه۲۰) از نظر قرآن، عالم آخرت محدود به انسان نیست و همه موجودات در آخرت در پیشگاه خدا محشور خواهند شد. همه آنها كه در آسمانها و زمینند، به حال بندگی به پیشگاه خدا خواهند آمد. (مریم، سوره ۱۹، آیه ۹۳) از قرآن مجید چنین برمی‌آید كه ایمان به عالم آخرت یكی از اركان اساسی دعوت همه پیامبران بوده است، چه انبیای عرب مانند هود پیامبرِ قوم عاد، صالح پیامبر قوم نمود و چه پیامبران اقوام دیگر مانند نوح، ابراهیم، موسی و عیسی. آن دسته از آیات قرآن، كه به وحدت اصول دعوت پیامبران دلالت می‌كند گواه این مطلب است.
مفسران، متكلمان، فلاسفه و عرفای عالم اسلام درباره تفصیلات عالم آخرت آراء و عقاید مشروحی ابراز داشته‌اند كه در مقاله «معاد» بررسی خواهد شد.
فهرست منابع:
(۱)احمد بن محمد ابن‌حنبل، مسند، دارالفكر، بیروت؛
(۲)حسین بن محمد راغب اصفهانی، مفردات القرآن، ذیل آخر؛
(۳)نهج‌البلاغه، به كوشش محمد عبده، مصر، مطبعه الاستقامه.
