آل حرزالدین
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
حِرزُالدین، آل، از خاندانهای علمی
نجف در قرن دوازدهم تا چهاردهم می‌باشد.
این خاندان به
قبیله بنومُسلِم (از قبایل فرات) منسوب‌اند که نسب آن به
شرف‌الدوله مسلم بن قریش عقیلی(از امرای موصل، متوفی ۴۷۸) می‌رسد؛ از این‌رو، به مُسلِمی نیز شهرت دارند.
سرسلسله این خاندان و جد اعلای آنان، محمود ملقب به حرزالدین بود که برای تحصیل علوم دینی به نجف رفت و در آن‌جا اقامت گزید. نوه او،
عبداللّه بن حمداللّه، نیز از عالمان دینی بود.
شیخ عبداللّه سه فرزند به نامهای هیکل، علی و محمد داشت.
وی در منطقه صقلاویه، در اطراف بغداد، دارای نوعی ریاست محلی و صاحب املاک کشاورزی بود و سرپرستی امورمالی برادرش، شیخ علی، را نیز برعهده داشت. وی را شخصی از خاندان
آل‌بُدَیر، که از کارکنان او بود، به قتل رساند.
وی در حدود ۱۱۸۲ در نجف به دنیا آمد.
فقه و
اصول را نزد
موسی کاشف‌الغطاء،
علی کاشف‌الغطاء و صاحب جواهر فراگرفت.
او از نزدیکان و خاصان علی کاشف‌الغطاء به‌شمار می‌رفت.
علی حرزالدین دوبار پیاده به
حج رفت و در آن‌جا از محضر عالمان دیگر بلاد، از جمله علمای افریقا و مغرب عربی، و نیز از کتابخانه‌های مکه بهره برد. وی در طب یونانی، نجوم، هیئت و طلسمات بسیار تبحر داشت. او در ۱۲۷۷ وفات کرد و در مقبره آل حرزالدین، در
وادی‌السلام نجف، به خاک سپرده شد.
برخی از آثار و تألیفات او عبارت‌اند از: قواعدالطب (کتاب‌الطب) که فرزندش، محمد، بخشی از آن را شرح کرده است؛ کتاب الشَّمْسَین، در علوم‌طبیعی، که نگارش آن را در مکه به پایان برده است؛ کتاب‌الخاتمة، شامل سه رساله در علم طب؛ انیس‌الزائرین، در ادعیه و زیارات؛ رساله‌هایی در نجوم، هیئت، طلسمات و ادعیه و کتابهایی در فقه و اصول که تحریرِ تقریرات استادانش بوده است.
به گفته فرزندش محمد،
وی چند ماه قبل از وفات، نوشته‌های خود درباره
علوم غریبه را، به سبب نگرانی از سوء استفاده دیگران از آنها، در رودخانه انداخت. فرزندان او، عبدالحسین، حسن، احمد،
کاظم و محمد بودند.
عبدالحسین، بزرگ‌ترین فرزند شیخ علی، در ۱۲۵۰ در نجف به دنیا آمد. مقدمات را از عمویش محمد و سطوح عالی فقه و اصول را از پدرش،
شیخ مهدی کاشف‌الغطا ء و
ملاعلی تهرانی فراگرفت.
وی در ادبیات و تاریخ و شعر تبحر داشت. دارایی خود را صرف فقرا و طلاب نیازمند می‌کرد و از مقبولیت بسیار، به‌ویژه نزد علما و بزرگان نجف، برخوردار بود.
او در ۱۲۸۱ در نجف وفات کرد.
آثارش عبارت‌اند از: کتاب‌الاَمالی در سه جلد: جلد اول در تاریخ، جلد دوم در
امامت و
جنگهای پیامبر صلی‌اللّه‌علیه‌وآله‌و سلم و جلد سوم در ادعیه و طلسمات؛ کتابی در
علم نحو و رساله‌هایی در فقه، اصول،
منطق،
عروض و
بدیع.
حسن در ۱۲۵۸ در نجف متولد شد. مدت کوتاهی از درس
شیخ مرتضی انصاری بهره برد و سپس در مجلس درس
محمدحسین کاظمی حاضر شد.
وی علاوه بر فقه و اصول، در علم حدیث، به ویژه فهم احادیث منقول، تبحر داشت. او باتقوا و سخاوتمند بود و دارایی خود را صرف فقرا و نیازمندان کرد. وی در ۱۳۰۴ در نجف وفات یافت.
الجامع در
علم حدیث، چندین کتاب فقهیِ استدلالی، کتابی در
اصول عملیه، و رساله‌هایی در
علم اصول، کلام، منطق و عروض از آثار اوست.
احمد در ۱۲۶۵ در نجف به دنیا آمد و نزد پدر و برادرش حسن درس خواند. وی در ادبیات و تاریخ تبحر داشت و خانه‌اش در نجف محفل ادیبان و شاعران بزرگ بود. او در نجف دارای مقبولیت عام و همواره طرف مشورت بزرگان و رؤسای محلی آن شهر بود. وی در ۱۳۴۲ وفات کرد و در صحن حرم
امام علی علیه‌السلام به خاک سپرده شد.
فرزندش مهدی در ۱۲۸۵ در نجف به دنیا آم . وی نوه دختری
شیخ علی خاقانی بود. فقه و اصول را نزد عمویش محمد و دیگر عالمان آن زمان فراگرفت و در علم نحو و منطق و عروض صاحب نظر شد. او شعر نیز می‌سرود. وی به علت ابتلا به
وبا در ۱۳۴۲ در نجف درگذشت.
از
مهدی حرزالدین کتاب‌ها و رساله‌هایی در فقه، اصول، حدیث، رجال و ادعیه برجای مانده است.
فرزند دیگر احمد،
عبدالحسن حرزالدین بود. پس از آن‌که انگلیسی‌ها در ۱۳۳۳ بصره را تصرف کردند، وی برای شرکت در
جهاد به بصره رفت و
شهید شد.
محمدسعید حَبّوبی بر جنازه او
نماز خواند. وی را در مقبره شهدای بصره به خاک سپردند.
کاظم، فرزند دیگر
شیخ علی حرزالدین، ادیب بود. وی که سخت مورد علاقه پدرش بود، در جوانی و پیش از وفات پدرش درگذشت.
محمد، مشهورترین فرد
خاندان حرزالدین، در ۱۲۷۳ در نجف متولد شد. در چهار سالگی پدرش را از دست داد و تحت سرپرستی و تربیت برادرانش، عبدالحسین و حسن، قرار گرفت. وی تحصیل
علوم دینی را از نوجوانی آغاز کرد و به کمک هوش زیاد و حافظه قوی و پشتکار خود در مدتی کوتاه دروس مقدماتی را به پایان رساند.
وی نزد استادان متعددی فقه و اصول و کلام و دیگر علوم را فرا گرفت و از عالمان بسیاری اجازه روایت و گواهی
اجتهاد دریافت کرد، که از آن جمله‌اند:
محمدحسین کاظمی،
فاضل ایروانی،
ابراهیم بن محمد عزّاوی،
میرزا حبیب‌اللّه رشتی،
حسن بن عیسی فَرطوسی،
حاج‌آقا رضا همدانی،
سیدحسین بن مهدی قزوینی،
میرزاحسین خلیلی تهرانی،
محمدطه نجف،
آخوند خراسانی،
سید محمدکاظم طباطبایی یزدی و
عبداللّه مامَقانی.
به گفته
مرعشی نجفی وی
صِحاح سِتّه را نیز از طریق
سیدشکری آلوسی بغدادی روایت می‌کرد.
شیخ محمد حرزالدین در بسیاری از علوم، از جمله فقه، اصول،
حدیث،
رجال و
تراجم، ادبیات، تاریخ و سِیر، قرائت
خط کوفی،
طب،
هیئت و
علوم غریبه، تبحر داشت و شعر نیز می‌سرود.
او حلقه درس مهمی داشت و شاگردان متعددی نزد او تربیت شدند یا از وی اجازه روایت گرفتند، که شماری از آنها عبارت‌اند از:
محمد بن جعفرزاهد،
جعفر بن حسین استرآبادی،
میرزا صادق خلیلی، محمدتقی و محمد فرزندان استادش
میرزاحسین خلیلی تهرانی،
سیدرضا هندی،
سید ابوتراب نهاوندی،
سیدمهدی بن علی غریفی و
سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی
.
صراحت لهجه، بیان شیوا و جذاب،
حسن خلق،
تواضع،
احسان به فقرا و نیازمندان،
ساده‌زیستی و
زهد و
تقوا را از جمله ویژگیهای او در
سلوک علمی و اخلاقی‌اش برشمرده‌اند.
محمد حرزالدین در ۱۳۶۵ وفات کرد و در کنار خانه‌اش و مسجدی که در آن اقامه جماعت می‌کرد، در محله عماره نجف به خاک سپرده شد.
شیخ محمد آثار و تألیفات بسیاری در علوم گوناگون داشت که به گفته نوه‌اش،
محمدحسین حرزالدین بالغ بر هفتاد اثر است. برخی از آنها عبارت‌اند از: کتاب‌المسائل که دوره کامل فقه استدلالی است، در سه جلد؛ الطهارة و انواعها، در دو جلد؛ کتاب الصلاة و الصوم و الزکاة و الخمس؛ احکام المَوْتی؛ مفتاح‌النجاة؛ مفتاح النجاح و مختصرالمفتاح، که رساله عملیه مختصر اوست و در ۱۳۴۳ در نجف به چاپ رسید؛ القواعدالفقهیة و قواعدالاحکام.
آثار اصولیِ مصادرالاصول؛ جامع‌الاصول و حاشیه بر برخی کتابهای اصولی، از جمله معالم‌الاصول
حسن بن زین‌الدین، القوانین
میرزای قمی و الرسائل
شیخ مرتضی انصاری.
آثار کلامیِ الاحتجاج، الاحتجاج علی الکتابیینْ،
الاسلام و الایمان، الامامة، الغیبة که در آن به اثبات زنده بودن
امام دوازدهم
شیعه عجل‌اللّه تعالی فرجه‌الشریف پرداخته است و چند تن از علما بر آن تقریظ نگاشته‌اند.
همچنین حرزالدین درباره طب و هیئت و ریاضی قدیم و نیز علوم غریبه کتاب‌ها و رساله‌هایی نگاشته است، از جمله: الطب و اساس العلاج؛ کتاب‌الفوائد در طب یونانی، به فارسی؛ ایضاح التحریر، در هندسه، که شرحِ کتاب تحریر اصول اقلیدس
خواجه نصیرالدین طوسی است؛ نجاةالداعین و وسیلة الخاطئین، در ادعیه و طلسمات؛ مفاتیح الفوائد؛ شرح الدائرة الهندیة؛ و الاسرار النجفیة
.
وی در ادبیات نیز آثار متعددی دارد، از جمله المصادر الصرفیة، قواعداللغات، و وَشی‌البُرود که دیوان شعر اوست.
همچنین درباره
علم رجال و
تراجم چند اثر مهم نگاشته است: الفوائد الرجالیة؛ قواعدالرجال و فوائد المقال؛ مراقدالمعارف، که تحقیقی است درباره مقابر سادات و علما، که ابتدا در ۱۳۹۱ در نجف و سپس در ۱۴۱۲ در قم چاپ شد؛ و از همه مشهورتر، معارف‌الرجال فی تراجم العلماء و الادباء
.
حزرالدین در معارف‌الرجال زندگی و شرح حال عالمان معاصر خود را، به ترتیب الفبایی، ذکر کرده است. نواده او،
محمدحسین، کتاب را مرتب و منقح کرد و حواشی مفیدی همراه با مقدمه بر آن افزود، که در ۱۳۸۳ در نجف در سه جلد چاپ شد.
معارف‌الرجال از آثار مهم در موضوع تراجم به شمار می‌رود و در آثار نگاشته شده درباره شرح حال عالمان معاصر حزرالدین بسیار بدان استناد می‌شود.
فرزندان محمد حرزالدین، عبدالکریم و علی بودند.
عبدالکریم را ادیب دانسته‌اند.
شیخ علی از عالمان دینی و فردی فاضل و نیکوسیرت وصف شده است. وی که از پدرش اجازه روایت داشت، در ۱۳۷۲ یا ۱۳۷۳ درگذشت.
محمدحسین حرزالدین، فرزندعلی، نیز عالم دینی بود. وی در ۱۳۳۳ متولد شد. علاوه بر پدرش و
سیدمحمدباقر احسائی، نزد
سید محسن حکیم و
سیدابوالقاسم خویی درس خواند.
وی در ۱۴۱۹ در نجف وفات کرد.
النجف فی‌التاریخ اثر اوست. از وی همچنین تقریرات درسهای فقه و اصول استادانش و تحقیق و حاشیه‌نویسی بر معارف‌الرجال جد خود محمد حرزالدین به جامانده است.
محمد، کوچک‌ترین فرزند
عبداللّه حرزالدین، در حدود ۱۱۹۳ در نجف به دنیا آمد. فقه و اصول را نزد
علی کاشف‌الغطاء، صاحب جواهر،
سیدمهدی قزوینی و
محمدحسین کاظمی فراگرفت. وی در فقه، منطق، ادبیات و عروض تبحر داشت.
ابراهیم بن محمد غَرّاوی،
ابراهیم بن عبدالحسین سودانی و برادرزاده‌اش
عبدالحسین حرزالدین از شاگردان او بودند و محمد بن طعمة زریجی از وی اجازه اجتهاد داشت.
شیخ محمد حرزالدین برای زیارت مزار
امام رضا علیه‌السلام به
ایران آمد. در بازگشت، به
اصفهان رفت و در آن‌جا مورد تکریم و احترام دوستش،
سید اسداللّه اصفهانی (فقیه، متوفی ۱۲۹۰،
فرزند حجت‌الاسلام
محمدباقر شفتی)، قرار گرفت، ولی تقاضای وی را برای اقامت و تدریس در آن شهر نپذیرفت. او در مسیر بازگشت به عراق، بیمار شد و در ۱۲۷۷ بر اثر همان بیماری در نجف درگذشت و در مقبره آل حرزالدین به خاک سپرده شد.
از او آثار متعددی برجای مانده است که از آن جمله‌اند: کتاب‌الحج، که اثری مبسوط و استدلالی است؛ کتابهایی در حدیث؛ المصباح، درباره اعمال مساجد چهارگانه و
ادعیه و اوراد؛ حاشیه بر شرح‌الشمسیة، در منطق؛ و آثاری در مراثی، از جمله در
مقتل امام حسین علیه‌السلام.
(۱) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۲) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، مصفی المقال فی مصنفی علم الرجال، چاپ احمد منزوی، تهران ۱۳۳۷ش.
(۳) جعفر بن باقر آل‌محبوبه، ماضی النجف و حاضرها، بیروت ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶.
(۴) ثابت بن دینار ابوحمزه ثمالی، تفسیر القرآن الکریم، چاپ عبدالرزاق
محمدحسین حرزالدین، قم ۱۳۷۸ش.
(۵) محمدهادی امینی، معجم المطبوعات النجفیة: منذ دخول الطباعة الی النجف حتی الآن، نجف ۱۳۸۵/۱۹۶۶.
(۶) محمدهادی امینی، معجم رجال الفکر و الادب فی النجف خلال الف عام، (نجف) ۱۴۱۳/۱۹۹۲.
(۷) مرتضی‌انصاری، زندگانی و شخصیت شیخ‌انصاری قدس‌سره، قم ۱۳۷۳ش.
(۸) محمدمهدی بن مرتضی بحرالعلوم، رجال السید بحرالعلوم، المعروف بالفوائد الرجالیة، چاپ محمدصاق بحرالعلوم و حسین بحرالعلوم، تهران ۱۳۶۳ش.
(۹) محمدعلی جعفر تمیمی، مشهد الامام، او، مدینة النجف، نجف ۱۳۷۴/۱۹۵۵.
(۱۰) محمد حرزالدین، معارف الرجال فی تراجم العلماء و الادباء، قم ۱۴۰۵.
(۱۱) علی خاقانی، شعراء الغری، او، النجفیات، نجف ۱۳۷۳/۱۹۵۴، چاپ افست قم ۱۴۰۸.
(۱۲) کورکیس عواد، معجم المؤلفین العراقیین فی القرنین التاسع عشر و العشرین، بغداد ۱۹۶۹.
(۱۳) شهاب‌الدین مرعشی نجفی، الاجازة الکبیرة، او، الطریق و المَحَجَّة لثمرة المُهْجَة، اعداد و تنظیم محمد سمامی حائری، قم ۱۴۱۴.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «آل حرزالدین»، شماره۶۰۱۹.
