آیت الله میرزا مهدی آشتیانی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
حکیم فرزانه و فیلسوف عالی قدر مرحوم آیت اللّه میرزا مهدی آشتیانی در زمره فیلسوفانی است که عمری را به درس و بحث و تحقیق و تدریس سپری کرد و زندگی پاکیزه اش و صفای باطن و خلوص نیّتش الگوی فرهیختگان قرار گرفت.
پدر و نیاکان میرزا مهدی همه از علمای بزرگ اسلام بوده اند.
در رأس این خاندان آیت اللّه العظمی حاج میرزا حسن آشتیانی ره معروف به میرزای آشتیانی است.
در چنین خانواده‌ای ارجمند و از چنان پدر و مادری پرهیزگار در ذیقعده سال ۱۳۰۶ قمری میرزا مهدی پا به عرصه‌ی وجود گذاشت و بعد از سپری کردن دوران خردسالی و طفولیّت، فراگیری مقدمات علوم را آغاز کرد.
از همان اوان کودکی آثار هوش و استعداد در وی آشکار بود، طوری که درسن پنج سالگی به تلاوت کامل قرآن مجید موفق گردید.
آیت الله میرزا مهدی آشتیانی در سال ۱۲۵۵ ق، در مشهد مقدس پا به عرصه وجود گذاشت، در سن ۲۲ سالگی برای ادامه تحصیل به تهران رفت و در سال ۱۳۲۷ ق، برای اولین بار به عتبات عالیات سفر کرد و مدت کوتاهی در حوزه نجف اشرف اقامت گزید ولی اندکی بعد به جهت بیماری و ضعف شدید جسمانی به ایران بازگشت و مجدداً در سال ۱۳۲۹ ق به عراق رفت و سالیانی طولانی به تکمیل مبانی فقه و اصول پرداخت. از مدرسین معروف و موفق به شمار می‌رفت طوری که در محفل گرم درسش حدود هزار و دویست نفر شرکت می‌کردند. او طی سفری به بخارا مدت یک سال در آن‌جا اقامت گزید و به تدریس حکمت و فلسفه اسلامی مبادرت ورزید.بعد از آن به مصر، اسکندریه، برلین، پاریس، رم، هند، بلژیک و دیگر نقاط اروپا مسافرت کرد و با فلاسفه و اندیشمندان آن دیار مباحثاتی را انجام داد.
ملاقات های ایشان که در واقع نماینده فلسفه و عرفان اسلامی بود - در آشنایی فلاسفه غرب با مبانی بلند و ژرف فلسفه اسلام و ایران تأثیر مطلوبی داشت.
آن بزرگوار از نوادر روزگار و مفاخر حوزه های علمیه به شمار می‌رود.
در بسیاری از علوم تبحر داشت و البته بیشترین مهارتش در فلسفه و عرفان بود.
بی گمان ایشان از شارحان و مدرسان چربدست و با مهارت فلسفه متعالی صدرایی و آثار ابن سیناست.
دقت، ظرافت و تسلط او در تدریس، به اعتراف شاگردان و نزدیکانش منحصر به فرد بود.
آقا منوچهر صدوقی سها از استاد حاج شیخ علی محمد جولستانی که از شاگردان نزدیک میرزامهدی است، نقل می‌کند:
میرزا مهدی در اوائل شباب تدریس منظومه می‌کرد.
شیخ المشایخ آقا میرزا هاشم اشکوری با استماع غافلانه آن به ایشان فرموده بود، اگر شخص حاجی هم زنده بود بدین نحو درس نمی‌فرمود.
و نوشته‌اند که دیباچه منظومه را به شش ماه می‌گفت و گاهی دفتر اول مثنوی معنوی را به پانزده سال تدریس می‌فرمود.
او نه تنها یک عالم دینی متبحر و فیلسوفی بلند و آشنا به دانش های نظری بود، بلکه انسانی متعبد و عالمی اهل سیر و سلوک بود و ذوق عرفانیش بر مشرب عقل غلبه داشت. از شاگردان مبرّز میرزای آشتیانی، برادرزاده اش، مرحوم آیت اللّه حاج میرزا جعفر آشتیانی بود که افتخار دامادی استاد را نیز داشته است. او پدر فیلسوف عالی مقام میرزا مهدی آشتیانی می‌باشد.
به عنوان رئیس علمای تهران در جنبش شکوهمند تحریم تنباکو نقش فوق العاده ای را ایفا می‌کرد. نماینده میرزای بزرگ شیرزای بود و در انجام رساندن هدف قیام و رهبری مردم دخالت مستقیم داشت.
میرزا مهدی علوم ادبی مانند صرف، نحو، معانی، بیای، بدیع و همچنین منطق و مقدمات فلسفه را نزد پدر دانشمند خود فرا گرفت. فقه و اصول، نزد بزرگانی همچون آقا شیخ مسیح طالقانی، آخوند ملا عبدالرسول مازندرانی، آقا سید عبدالکریم لاهیجی و شهید حاج شیخ فضل اللّه نوری زانو زد و نیز ریاضی را نزد آقا شیخ عبدالحسین سیبویه، میرز اغفار خان نجم الدوله، میرزا جهانبخش منجم بروجردی و آقا شیخ محمد حسین ریاضی فرا گرفت.
ایشان همچنین طب قدیم را از محضر میرزا محمد حسین حکیم و آقا میرزا ابوالقاسم نائینی و طب جدید را از میرزا علی اکبر خان ناظم الاطباء و میرزا ابوالحسن خان رئیس الاطباء آموخت.
میرزا مهدی با جدیت تمام همه علوم و معارف فوق را نزد دانشمندان و بزرگان عصر آموخت و از بسیاری اساتید خود به اخذ اجازه و گواهی نامه علمی نائل شد.
ایشان در فقه و اصول و ریاضی و طب صاحب نظر و دارای مقامی ارجمند بود.
ایشان از شاگردان برجسته علامه شیخ مرتضی انصاری ره، سید الحکماء آقا میرزا ابوالحسن جلوه، مرحوم آقا میرزا حسن کرمانشاهی، آقا میر شهاب نیریزی، حکیم آقا میرزا هاشم اشکوری، آیت اللّه آخوند خراسانی، سید محمد کاظم یزدی، سید محمد فیروز آبادی، میرزا حسین نائینی، آقا ضیاء الدین عراقی، آقا سید ابوالحسن اصفهانی، می باشد. وی طی سال‌ها تلاش مستمر و کوشش مداوم در حوزه سالخورده نجف و در جوار آستان قدس علوی، مضجع حضرت امیرالمؤمنین (ع) موفق به اخذ اجازه اجتهاد از همه اساتید خود شد.
او را اولین کسی می‌دانند که نظرات و آرای شیخ انصاری را در ایران گسترش داده است.
آنچه بیش‌تر برای او جاذبه داشت گام نهادن در وادی علوم عقلی و فلسفی بود.
ذهن نقاد اندیشه ژرف و جستجوگر او لحظه ای نمی‌آرمید و در تکاپوی درک معارف بلند عقلی و برای رسیدن به زلال دانش به درس خداوندان حکمت و فلسفه اسلامی عصر شتافت. از ویژگی های برجسته آشتیانی این بودکه در یک محدوده جغرافیایی نمی‌ماند و مسافرت های متعددی را به مراکز علم و دانش جهان داشت.
:
آقا شیخ محمد رازی صاحب گنجینه دانشمندان، در جلد چهارم این مجموعه مکاشفه ای را از آن بزرگوار نقل کرده است بدین شرح:
در ماه ذیحجه سال ۱۳۶۸ ه. ق در منزل مرحوم آیت اللّه حجت (ره) بودم و مرحوم میرزا مهدی آشتیانی در آن‌جا وارد بودند.
مرحوم آیت اللّه العظمی بروجردی و آیت اللّه سید محمد تقی خوانساری برای دیدن ایشان آمدند و بعد از تعارفات و تشریفات، آیت اللّه حجت به آیت اللّه بروجردی گفتند که آقای میرزا مهدی آشتیانی مکاشفه عجیبی دارند و مناسب است خودشان نقل کنند.
مرحوم آشتیانی فرمودند:
من مبتلا به یرقان هستم و برای همین مسافرت به خارج هم نموده ام ولی علاج نشده است.
در سال ۱۳۶۵ ق که توده ای ها - نهایت تسلط را در شمال و غرب ایران داشتند - به مشهد مشرف می‌شدم.
در اتوبوس حالم منقلب شد به طوری که مسافرین و راننده خیال کردند من سکته کرده ام.
ماشین را متوقف کردند و مرا بیرون آوردند و در آن حال دیدم که در عرفات هستم و انوار بسیاری از آسمان به زمین می‌آید و دیدم که مردم به یک طرف متوجه هستند.
پرسیدم چه خبر است؟ گفتند: حضرت رسول (ص) تشریف آورده اند.
من به آن طرف رفتم و دیدم چهارده خیمه در کنار یکدیگر نصب است.
خیمه بزرگی بود که متعلق به حضرت رسول (ص) بود من در آن خیمه مشرف شدم و حضرت را زیارت کردم.
خواستم از کسالت خود و حوائج دیگرم بگویم.
گفتند: چون زائر فرزندم رضا (ع) هستی برو به خیمه ایکه متعلق به اوست.
پس من به خیمه آن حضرت شرفیاب شدم و سه حاجت خود را اظهار کردم.
اول راجع به کسالتم، فرمودند مقدر شده که این کسالت با تو باشد تا از دنیا بروی، دوم راجع به فتنه توده ای ها، فرمودند به همین زودی شر آن‌ها مرتفع خواهد شد و تا شما با قبور و مجالس سوگواری ما ارتباط دارید در امان هستید و سوم راجع به حاجت شخصی بودکه فرمودند: این حاجت هم رواست.» (محمد شریف رازی، گنجینه دانشمندان، ج ۴، ص ۳۶۹)
علامه سید جلال الدین آشتیانی در مورد خلقیات آن بزرگوار نوشته اند
آقا میرزا مهدی (ره) شخصی آرام و مؤدب و بی ادعا و دارای خلق ملکوتی بود و در عمر خود هرگز با کسی معارض یا تعارض در علمیات نداشت و خویشتن را از احدی برتر نشان نمی‌داد. از عادات آن مرحوم این بود که از دیگران صحبت نمی‌کرد و اگر صحبت به میان می‌آمد به جرح کسی نمی‌پرداخت.»
آیت اللّه آشتیانی حدود ۳۰ سال در مدرسه سپهسالار و مدرسه میرزا محمدخان قزوینی تدریس داشت.
معمولاً روزی سه ساعت و گاهی چهار ساعت تدریس می‌کردند.
علامه سید جلال الدین آشتیانی نوشته اند:
دوازده دوره الهیات شفا و چهار دوره طبیعیات این کتاب عظیم را تدریس نموده اند.
تمهید القواعد را پنج بار و شرح فصوص را تا قبل از سال ۱۳۱۶ش در طول هجده سال، شش دوره و مجلدات اسفار را در دوره های متوالی درس داده اند.»
تسلط ایشان به مبانی حکمت و عرفان و تبحر در آثار ملاصدرا باعث می‌شد تا محفل درس او مورد توجه اهل فضل قرار گیرد.
علامه سید جلال الدین آشتیانی باز نوشته اند:
«مرحوم استاد آقا میرزا مهدی سه سال ایام عید را به مقصد زیارت حضرت معصومه (س) در قم به این شهر مسافرت کردند؛ و در سفر اخیر مغفور له، حضرت امام خمینی درس اسفار خود را تعطیل کردند و فرمودند، آقای آشتیانی در رتبه اساتید من هستند...»
محفل علمی وی میعادگاه جوینده گان معرفت بود و تعداد زیادی از بزرگان در این محضر به فیض می‌رسیدند که از آن جمله اند: حضرات آیات عظام حاج میرزا فیض قمی، حاج شیخ محمد علی شاه آبادی، حاج شیخ محمد علی حائری قمی، حاج شیخ محمد کبیر قمی، و برخی مانند
۱ - آیت اللّه سید علی سیستانی.
۲ - آیت اللّه میرزا ابوالحسن شعرانی.
۳ - آیت اللّه علامه سید جلال الدّین آشتیانی.
۴ - آیت اللّه دکتر مهدی حائری یزدی.
۵ - آیت اللّه علامه محمد تقی جعفری.
۶ - آیت اللّه آخوند ملا علی همدانی.
۷ - آیت اللّه شیخ ابوطالب تجلیل تبریزی.
۸ - آیت اللّه شهید مرتضی مطهری.
۹ - پرفسور عبدالجواد فلاطوری.
۱۰ - استاد بدیع الزمان فروزان فر.
۱۱ - دکتر محمد تقی دانش پژوه.
۱۲ - دکتر مهدی محقق.
۱۳ - دکتر ابراهیم آیتی.
۱۴ - دکتر محمد صادقی.
۱۵ - دکتر محمد جعفر لنگرودی.
۱۶ - دکتر موسی جوان.
۱۷ - دکتر سید صادق گوهرین.
۱۸ - حکیم حاج شیخ علی محمد جولستانی.
۱۹ - حکیم شیخ محمدرضا ربانی تربتی.
۲۰ - شیخ عبدالکریم روشنا تهرانی.
۲۱ - آقا شیخ جعفر خندق آبادی.
۲۲ - آقا میرزا محمد علی ادیب تهرانی.
۲۳ - آقا شیخ علی محقق کاشمری.
۲۴ - آقا سید مهدی لاجوردی کاشانی.
۲۵ - آقا سید هوشنگ میرمطهری.
۲۶ - آقا سید محمد تقی نقوی.
۲۷ - آقا سید محمد حسین آل طیب شوشتری و بسیاری دیگر
سرانجام مرغ روح آن عارف فرزانه و فیلسوف و حکیم عالی قدر، پس از یک بیماری طولانی در حوالی ساعت ده صبح روز پنجشنبه، سوم اردیبهشت ۱۳۳۲ ش، برابر با نهم شعبان ۱۳۷۲ ق در تهران و در حالی که مشغول افاضه مطالبی در مسئله «شق القمر» بود و گاه گاه بلند می‌فرمود: یا رحمن و یا رحیم یا ارحم الراحمین»، به عالم قدس پرکشید و خطه خاک را از انوار آن وجود تابناک محروم ساخت.
پیکر مطهر آیت الله آشتیانی پس از تشییع با شکوهی، در جوار کریمه اهل بیت (ع)، حضرت فاطمه معصومه (س)، نزدیک مرقد مرحوم آیت اللّه حاج شیخ عبدالکریم حائری (ره) در مسجد بالاسر مبارک به خاک سپرده شد.
آثار متعددی در فقه و اصول و فلسفه و حکمت و عرفان از خود به یادگار گذاشته است که بسیاری از آن‌ها هنوز به چاپ نرسیده است.
مناسب است اهل فن به این مهم اقدام ورزند و آثار با ارزش آن حکیم فرزانه را که از ذخائر با ارزش معارف اسلامی است احیاء کنند.
۱ - حاشیه بر مکاسب شیخ انصاری (ره)
۲ - حاشیه بر کفایة الاصول
۳ - حاشیه بر فرائد الاصول
۴ - تعلیقه بر حکمت منظومه سبزواری، طهران، ۱۳۵۲.
۵ - تعلیقه بر منطق منظومه سبزواری، سید جلال الدین آشتیانی نوشته اند: «تعلیقات آن بزرگوار، بهترین تعلیقه بر شرح منظومه است.»
۶ - تعلیقه بر اسفار اربعه
۷ - تعلیقه بر اشارات بوعلی
۸ - تعلیقه بر فصوص فارابی
۹ - تعلیقه بر شفاء بوعلی
۱۰ - تعلیقه بر فصوص ابن عربی
۱۱ - تعلیقه بر مصباح الانس
۱۲ - اساس التوحید، ط تهران، دانشگاه تهران.
این کتاب که قبلاً با مقدمه آقای منوچهر صدوقی سُها چاپ شده بود اخیراً با مقدمه و تصحیح آیت اللّه سید جلال الدین آشتیانی مجدداً به چاپ رسیده است.
۱۳ - رساله ای در علم اجمالی و طلب و اراده
۱۴ - رساله در اثبات معراج جسمانی
۱۵ - رساله ای در اثبات معاد جسمانی
۱۶ - رساله ای در شق القمر
۱۷ - شرح حدیث عمران صابی
۱۸ - شرح بر مشکلات حافظ
۱۹ - ترجمه ای بر اشارات بوعلی
۲۰ - ترجمه اسفار اربعه
۲۱ - رساله ای در حقیقت کتاب و میزان به مذاق عرفا، ط تهران، ۱۳۵۲
۲۳ - رساله ای در جبر و تفویض
(۱) اثر آفرینان، زندگینامه نام آوران فرهنگی ایران از آغاز تا سال ۱۳۰۰ ه ق، زیر نظر سید کمال حاج سید جوادی، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، ۱۳۷۷.
(۲) شیخ محمد شریف رازی، اختران فروزان ری و تهران.
(۳) علامه آغابزرگ تهرانی، الذریعه الی تصانیف الشیعه.
(۴) سید علی رضا ریحان یزدی، آئینه دانشوران، با حواشی و اضافات ناصر باقری بیدهندی، چاپ کتابخانه آیت اللّه مرعشی نجفی، قم.
(۵) محمد شریف رازی، آثار الحجة، دار الکتاب، قم.
(۶) رضا استادی، چهارده رساله فارسی.
(۷) رضا استادی، فهرست نسخ خطی مدرسه مروی تهران.
(۸) احمد گلچین معانی، گلزار معانی.
(۹) شیخ محمد شریف رازی؛ گنجینه دانشمندان؛
(۱۰) میرزا مهدی آشتیانی، اساس التوحید با مقدمه منوچهر صدوقی سُها.
(۱۱) حسن مرسلوند، زندگینامه رجال و مشاهیر.
(۱۲) دایرة المعارف تشیع.
(۱۳) ملا علی واعظ خیابانی تبریزی، علماء معاصرین.
(۱۴) عقیقی بخشایشی، فقهای نامدار شیعه،، کتابخانه آیت اللّه مرعشی نجفی، قم.
(۱۵) فرهنگ بزرگان اسلام و ایران، آذر تفضلی و مهین فضائلی جوان، آستان قدس رضوی.
(۱۶) مجله کلک، به سردبیری علی دهباشی، شماره ۸۳ - ۸۰، سال ۱۳۷۵.
(۱۷) امام سید محسن امین، اعیان الشیعه.
(۱۸) حسن امین، مستدرکات اعیان الشیعه،.
(۱۹) علامه آقابزرگ تهرانی، نقباء البشر.
(۲۰) شیخ حسن کربلائی، تاریخ دخانیه.
(۲۱) ناظم الاسلام کرمانی، تاریخ بیداری ایرانیان.
(۲۲) محمد شریف رازی، گنجینه دانشمندان، ج ۴، ص ۳۶۹
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «»، شماره.
