ابن‌ابی‌خیثمه
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اِبْن‌ِ اَبی خَیْثَمه، ابوبکر احمد بن زهیر (ابی خیثمه) بن حرب بن شداد (۱۸۵-۲۷۹ق/۸۰۱ -۸۹۲م)، فقیه، محدّث، عالم انساب، مورخ، شاعر و ادیب ایرانی می‌باشد.
در اصل از اهالی نَسا از نواحی
خراسان بود، ولی در
بغداد نشو و نما یافت و همان‌جا درگذشت.
وی از
منصور بن سلمه خزاعی ،
محمد بن سابق ،
ابونعیم فضل بن دکین ،
هوذة بن خلیفه ،... و بسیاری دیگر
حدیث شنید و
علم انساب را از
مُصْعَب بن عبدالله زبیری ،
علم حدیث را از
یحیی بن نَعین و امام
احمد بن حنبل ،
تاریخ را از
ابوالحسن مداینی و ادبیات را از
محمد بن سَلاّم جُمَحی فرا گرفت.
منابع متأخر پدرش ابن خیثمه (د ۲۴۳ق/۸۵۷م) نویسنده کتاب المسند و کتاب‌العلم
را نیز جزو استادان وی ذکر کرده‌اند.
یاقوت به نقل از فرغانی می‌نویسد: ابن ابی خیثمه مذهبی خاص داشت که مردم او را به
قَدَریّه نسبت می‌دادند.
ابن ابی خیثمه از کسان بسیار نقل روایت و حدیث کرده است که از آن جمله‌اند: هوذة بن خلیفه،
قُطْبة بن العلاء ،
مسلم بن ابراهیم ،
موسی بن اسماعیل .
کسانی نیز از او حدیث نقل کرده‌اند چون
ابن صاعد ،
محمد بن مخلد ،
اسماعیل صفار ،
ابوسهل قطان .
همچنین مورخانی چون ابوالقاسم بَغَوی
در نقل روایات تاریخی به او استناد کرده‌اند.
اثر مهم ابن ابی خیثمه در علم تاریخ
التاریخ الکبیر است که به شیوه محدثان و با جرح و تعدیل روات تألیف یافته و مورخانی مشهور چون
مسعودی به آن استناد کرده‌اند.
نظریه
خطیب بغدادی مبنی بر اینکه کتابی چنان سرشار از فوائد نمی‌شناسد، توسط مؤلفان قرن‌های بعد نقل شده است (مثلاً: یاقوت،
ذهبی ،
ابن کثیر و
ابن تغری بردی ). اهمیت این کتاب تا آنجاست که در
اندلس نیز معروف بوده است. نسخه‌ای بسیار کهن از التاریخ الکبیر در کتابخانه جامع القرویین فاس موجود است.
این کتاب که بنابر اطلاعات موجود در تاریخ عالم تألیف یافته، در برنامه انتشارات حیدرآباد (۱۳۵۴ق/۱۹۳۵م) قرار داشته است.
دیگر آثار ابن ابی خیثمه اینهاست: ۱. تاریخ رواة الحدیث که همانند تاریخ
ابو عبدالله بخاری و در حد خود کتابی بزرگ است
۲. اخبار الشعرا،
سزگین می‌افزاید که این اثر از مهم‌ترین منابع مرزبانی در تألیف الموشح بوده و
ابوالفرج اصفهانی بخشهایی از آن را در اغانی نقل کرده است
۳. کتاب الاعراب
۴. کتاب البر
۵. المنتمین
۶. وصایای العلماء عندالموت، که تنها بغدادی
از آن نام برده است.
(۱) ابن تغری بردی، النجوم.
(۲) ابن جزری، محمد، غایة النهایة فی طبقات القراء، به کوشش ج برگشترسر، قاهره، ۱۳۵۱ق/۱۹۳۲م.
(۳) ابن جوزی، عبدالرحمان، المنتظم، حیدرآباد دکن، ۱۳۵۷- ۱۳۵۸ق.
(۴) ابن حجر، احمد، لسان المیزان، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۹-۱۳۳۱ق.
(۵) ابن کثیر، البدایة، قاهره، ۱۳۵۱- ۱۳۵۸ق.
(۶) ابن ندیم، الفهرست، بیروت، ۱۳۹۸ق.
(۷) بروکلمان، کارل، تاریخ الادب العربی، ترجمة عبدالحلیم نجار، قاهره، ۱۹۷۴م.
(۸) بغدادی، اسماعیل پاشا، هدیة العارفین، استانبول، ۱۹۵۱م.
(۹) تذکرةالنوادر من المخطوطات العربیة، حیدرآباد دکن، ۱۳۵۰ق.
(۱۰) حاجی خلیفه، کشف الظنون، استانبول، ۱۹۴۱م.
(۱۱) خطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، قاهره، ۱۳۴۹ق.
(۱۲) ذهبی، شمس‌الدین محمد، تذکرة الحفاظ، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۳-۱۳۳۴ق، ۱۳۹۰۰.
(۱۳) ذهبی، شمس‌الدین محمد، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط، بیروت، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م، ۱۳۹۰۱.
(۱۴) سزگین، فؤاد، تاریخ التراث العربی، ترجمة محمود فهمی حجازی، ریاض، ۱۹۸۳م.
(۱۵) مسعودی، علی، مروج الذهب، بیروت، دارالاندلس.
(۱۶) یاقوت، ادبا.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن ابی خثیمه»، ج۲، ص۸۰۰.
