ابوالحکم ابن‌مرحل(خام)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
ابن مرحل جلد: ۴شماره مقاله:۱۷۴۸
اِبْن مُرَحَّل، ابوالحكم مالك بن عبدالرحمان بن على سَبتى مالقى (۶۰۴ -۶۹۹ق /۱۲۰۷-۱۳۰۰م )، فقیه، شاعر و ادیب اندلسى. خاندان او از موالى بنى مخزوم و منتسب به قبیله مصموده از قبایل بربر مغرب بودند (ابن قاضى، جذوة، ج۱، ص۳۲۷). او خود در مالقه زاده شد، اما بیشتر عمر را در سبته گذراند، از این رو نسبت مالقى و نیز سبتى یافت (ابن قاضى، جذوة، ج۱، ص۳۲۷؛ مقری، ج۷، ص۴۵۳). در مالقه قرائات سبع را نزد احمد بن فحّام فراگرفت و چندی به حرفه توثیق (ثبت و تنظیم قراردادها و نامه های رسمى ) پرداخت. سپس به اشبیلیه رفت و از برخى استادان برجسته آن دیار از جمله ابوالقاسم ابن بقى، ابوعلى شلوبین و ابوالحسن ابن دباح، ادب، نحو و قرائت آموخت. مدتى نیز قضای برخى از نواحى غرناطه و جز آن را برعهده داشت. از زندگى او در اندلس بیش از این اطلاعى در دست نیست. وی احتمالاً پس از سقوط اشبیلیه به دست مسیحیان (۶۴۶ق / ۱۲۴۸م )، راهى مغرب شد و دیری در سبته اقامت گزید، سپس به فاس رفت و پس از چندی بار دیگر به سبته بازگشت و به تدریس پرداخت. از جمله شاگردان او در سبته احمد بن عبدالله انصاری معروف به رصافى و ابراهیم غافقى را مى توان نام برد (ابن قاضى، جذوة، ج۱، ص،۳۲۷- ۳۲۸؛ ابن جزری، ج۲، ص۳۶؛ سیوطى، ج۲، ص۲۷۱؛ نباهى، ج۱، ص۱۳۳؛ وزیر سراج، ج۱، ص۸۲۴ – ۸۲۶).
وی به بارگاه سلاطین مرینى نیز كه در آن زمان بر مغرب حكم مى راندند، راه یافت و ابتدا كاتب امیر یعقوب بن عبدالحق (حك ۶۵۶ - ۶۸۵ق ) شد و سپس در زمره شاعران و مدّاحان خاص وی درآمد و این مقام را تا دوران فرزندان یعقوب یوسف (حك ۶۸۵ -۷۰۶ق ) و عبدالواحد حفظ كرد (ابن ابى زرع، الانیس، ج۱، ص۳۰۸؛ ابن ابى زرع، الانیس، ج۱، ص۳۷۶؛ الذخیرة، ج۱، ص۱۲۳؛ سلاوی، ج۳، ص۸۸). وی نیز همچون سایر شاعران دربار در تشویق مردم به حمایت از حاكمان وقت و تحقق بخشیدن به اهداف سیاسى ایشان سهیم بود، چنانكه در اوج كشمكش ها و جنگ های مسلمانان و مسیحیان، به یاری یعقوب كه در كار تدارك سپاهى برای دفاع از اندلس بود، برخاست و با اشعار خود مردم را به جهاد برضد دشمنان و پیوستن به سپاه یعقوب تشویق كرد (ابن ابى زرع، الانیس، ج۱، ص، ۹۸-۱۰۰؛ عنان، ج۱، ص۴۷). بین او و برخى از شعرا و علمای هم روزگارش از جمله ابن رشیق و ابن ابى ربیع رقابتى سخت وجود داشته كه گاه در قالب هجوه ای تلخ و گزنده نمودار شده است (ابن خطیب، ج۱، ص۴۷۲- ۴۷۵؛ سیوطى، ج۲، ص۲۷۱؛ مقری، ج۴، ص۱۴۵). بعید نیست كه نزدیكى بیش از حد وی به امیر، حسادت هم گنانش را نسبت به او برانگیخته و باعث بروز این اختلافات و رقابت ها شده باشد.
ابن مرحل سرانجام در تاریخى كه بر ما روشن نیست، از سبته به فاس رفت و همانجا درگذشت (ابن قاضى، جذوة، ج۱، ص،۳۲۷). وی در علوم مختلفى چون فقه، نحو و روایت شعر و ادب دست داشته (ابن قاضى، جذوة، ج۱، ص، ۳۲۸؛ زركلى، ج۵، ص۲۶۳؛ گنون، «قصة الادب »، ص۳۲)، حال آنكه عمده شهرت وی در منظومه های اوست و در حقیقت او را باید یكى از بزرگ ترین سرایندگان اشعار تعلیمى به شمار آورد. آثاری كه وی به نظم درآورده، عبارتند از:
۱. التیسیر ابوعمرو دانى با نام التبیین و التبصیر، در بیش از ۲۰۰ بیت (ابن جزری، ج۲، ص۳۶؛ ابن قاضى، جذوة، ج۱، ص، ۳۲۸).
۲. فصیح ثعلب به نام الموطأة، در حدود ۳۰۰، ۱بیت كه در عین حال الفاظ و برخى معانى دشوار آن را نیز شرح كرده است. این قصیده در بین علمای مغرب زمین شهرت داشته (گنون، «التعریف »، ص۱۲۹؛ ابن عاشور، ج۱، ص۶۹۵) و محمد بن طیب فاسى آن را در ۲ جلد شرح كرده است (بغدادی، ج۲، ص۵۸۳). نسخه های متعدد الموطأة در مصر، مراكش، عراق و دمشق موجود است (ازهریه، ج۴، ص۱؛ نقشبندی، ج۱، ص۱۱۰؛ سید، ج۳، ص۱۷۰؛ ظاهریه، ج۱، ص۱۹۲-۱۹۳؛ گنون، «المخطوطات »، ص۱۸۲؛ مجلة معهد، ج۱، ص۱۹۴؛ علوش، ج۲، ص۳۶۸؛ حجى، ج۱، ص۳۹۱-۳۹۲).
۳. غریب القرآن ابن عزیز.
۴. اختصار اصلاح المنطق ابن عربى.
۵. ثلث اول از كتاب ادب الكاتب ابن قتیبه.
۶. الحلى و رتب الامثال ابوعبید (ابن قاضى، جذوة، ج۱، ص، ۳۲۸، درة الحجال، ج۳، ص۲۰). از ۴ كتاب اخیر اثری بر جای نمانده است.
ابن مرحل منظومه هایى نیز در موضوعات مختلف سروده است، بدین قرار: ارجوزة فى العروض (ابن قاضى، جذوة، ج۱، ص، ۳۲۸)؛ ارجوزة فى النحو الدوبیت «شم ۲۸۸»؛ سلك المنحل لمالك بن المرحل؛ قصیدة اللؤلؤ و المرجان و القصیدةالواضحة (ابن قاضى، جذوة، ج۱، ص، ۳۲۸). نیز آنچه از اشعار او در مدح رسول اكرم (صلی الله علیه وآله ) «بدیعیات» در دست است، این هاست : القصائد العشرینیات المحمدیات؛ القصیدة الوتریة فى مدح خیر البریة؛ المعشّرات النبویة (برای نسخ خطى هر سه مورد، شم و الوسیلة الكبری المرجوّ نفعها فى الاخری (ابن قاضى، جذوة، ج۱، ص، ۳۲۸؛ مقری، ج۷، ص۴۵۳-۴۵۹). وی كتابى نیز به نام الرمى بالحصى و الضرب بالعصا در پاسخ به اعتراضات نحوی ابن ابى ربیع تألیف كرده بود. این كتاب كه مقری آن را مبتذل و بى ارزش خوانده (مقری، ج۴، ص۱۴۵)، ظاهراً تنها تألیف منثور ابن مرحل بوده كه در سه جزء تألیف شده بود و بخشى از جزء اول آن را عبدالله گنون با تصرف و تلخیص در كتاب النبوغ المغربى (النبوغ المغربى، ج۲، ص۴۰۹- ۴۲۵) آورده است. دیوان شعری نیز به او نسبت داده اند كه برخى آن را الجوالات خوانده اند (ابن قاضى، جذوة، ج۱، ص۳۲۸؛ زركلى، ج۵، ص۲۶۳؛ فروخ، ج۶، ص۳۳۶).
-----------------------------------------------------
(۱) ابن ابى زرع على، الانیس المطرب، رباط، ۱۹۷۲م؛
(۲) ابن ابى زرع على، الذخیرة السنیة، رباط، ۱۹۷۲م؛
(۳) ابن جزری محمد، غایة النهایة، به كوشش برگشترسر، قاهره، ۱۳۵۲ق / ۱۹۳۳م؛
(۴) ابن خطیب محمد، الاحاطة، به كوشش محمد عبدالله عنان، قاهره، ۱۳۹۳ق /۱۹۷۳م؛
(۵) ابن عاشور محمد طاهر، «آراء و انباء»، مجلة المجمع العلمى العربى، دمشق، ۱۳۸۱ق /۱۹۶۲م؛
(۶) گنون عبدالله، «قصة الادب فى المغرب »، شم ۳۷، مجلة المجمع العلمى، دمشق، ۱۳۸۲ق /۱۹۶۳م؛
(۷) ابن قاضى مكناسى احمد، جذوة الاقتباس، رباط، ۱۹۷۳م؛
(۸) ابن قاضى مكناسى احمد، درة الحجال، به كوشش محمد احمدی ابوالنور، تونس / قاهره، ۱۳۹۱ق /۱۹۷۱م؛
(۹) ازهریه، فهرست؛
(۱۰) بغدادی، ایضاح؛
(۱۱) حجى محمد، فهرس الخزانة العلمیة الصبیحیة (سلا)، كویت، ۱۴۰۶ق /۱۹۸۵م؛
(۱۲) زركلى، اعلام؛
(۱۳) سلاوی احمد، الاستقصاء، به كوشش جعفر ناصری و محمد ناصری، دارالبیضاء، ۱۹۵۴م؛
(۱۴) سید، خطى؛
(۱۵) سیوطى، بغیة الوعاة، به كوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۸۴ق / ۱۳۶۵م؛
(۱۶) ظاهریه، خطى (علوم اللغة)؛
(۱۷) علوش و رجراجى عبدالله، فهرس المخطوطات العربیة (رباط الفتح )، مغرب، ۱۹۵۴م؛
(۱۸) عنان محمد عبدالله، نهایة الاندلس، قاهره، ۱۳۸۶ق /۱۹۶۶م؛
(۱۹) فروخ عمر، تاریخ الادب العربى، بیروت، ۱۹۸۳م؛
(۲۰) گنون عبدالله، « التعریف و النقد»، مجلة المجمع العلمى، دمشق، ۱۳۸۱ق /۱۹۶۲م؛
(۲۱) گنون عبدالله، «قصة الادب فى المغرب »، شم ۳۷، مجلة المجمع العلمى، دمشق، ۱۳۸۲ق /۱۹۶۳م؛
(۲۲) گنون عبدالله، «قصة الادب فى المغرب »، شم ۳۷، مجلة المجمع العلمى، دمشق، ۱۳۸۲ق /۱۹۶۳م؛
(۲۳) گنون عبدالله، «المخطوطات العربیة فى تطوان »، شم ۳۸، مجلة المخطوطات العربیة، ۱۳۷۵ق / ۱۹۵۵م؛
(۲۴) گنون عبدالله، «المخطوطات العربیة فى تطوان »، شم ۳۸، مجلة المخطوطات العربیة، ۱۳۷۵ق / ۱۹۵۵م؛
(۲۵) گنون عبدالله، النبوغ المغربى، شم ۱، جزء ۱، بیروت، ۱۹۷۵م؛
(۲۶) گنون عبدالله، النبوغ المغربى، شم ۱، جزء ۱، بیروت، ۱۹۷۵م؛
(۲۷) مجلة معهد المخطوطات العربیة، ۱۳۷۵ق /۱۹۵۵م؛
(۲۸) مجلة معهد المخطوطات العربیة، شم ۵، جزء ۱، ۱۳۷۵ق /۱۹۵۵م؛
(۲۹) مقری، احمد، نفح الطیب، به كوشش احسان عباس، بیروت، ۱۳۸۸ق /۱۹۶۸م؛
(۳۰) نباهى على، تاریخ قضاة الاندلس به كوشش لوی پرووانسال، قاهره، ۱۹۴۸م؛
(۳۱) نقشبندی اسامه ناصر، المخطوطات اللغویة فى مكتبة المتحف العراقى، بغداد، ۱۹۶۹م؛
(۳۲) وزیر سراج محمد، الحلل السندسیة، به كوشش محمد حبیب هیله، تونس، ۱۹۷۰.
