• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

ابوبکر محمد بن محمد بلخی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف





ابوبکر محمد بن محمد بلخی (۴۸۰ ـ ۵۷۳ هـ.ق) ادیب، شاعر و نویسنده برجسته قرن ششم (هجری قمری) بود.
لقب عمری به سبب انتسابش به خلیفه دوم، عمر بن خطاب و لقب وطواط به‌دلیل چالاکی و جثه کوچک اوست.
وی از نوادر ادب فارسی و عربی به‌شمار می‌رود.
ایشان در نظم و نثر، و علوم بلاغت و نحو عربی چیره‌دست بود.
او سال‌ها در خدمت پادشاهان خوارزم چون آتسز، ارسلان و تکش‌خان قرار داشت.
وی مدتی نیز در مدرسه نظامیه بغداد به تدریس پرداخت.
از ایشان آثار متعددی در زمینه‌های ادبی، بلاغی، عرفانی و دینی به زبان‌های فارسی و عربی به‌جا مانده است.
مهم‌ترین آثارش حدائق السحر و دقائق الشعر و '''غرر الاقوال و درر الامثال'" است.
او در حدود سال ۵۷۳ (هجری قمری) و در سن بیش از نود سالگی در خوارزم درگذشت.



ابوبکر محمد بن محمد بن عبدالجلیل بن عبدالملک بلخی عُمَری مشهور به رشیدالدین وطواط گفته شده چون از نوادگان خلیفه دوم عمر بن خطاب بود، عُمَری لقب یافته است. در وجه تسمیه وی به وطواط نیز گفته‌اند چون همانند پرستو از جثه‌ای کوچک برخوردار بود و بسیار چالاک و سریع حرکت می‌کرد، به این نام شهرت یافت. وی اهل بلخ بود. در تاریخ ولادتش اختلاف است و گفته شده میان سال‌های ۴۸۰ (هجری قمری) تا ۴۸۷ (هجری قمری) در همان‌جا به دنیا آمد.

ابوبکر بر پایه گزارش یاقوت حموی، از نوادر زمان و از برجسته‌ترین افراد روزگار خویش در نظم و نثر بود.
او آگاه‌ترین افراد به دقایق ادبیات عرب بود و به خوبی اسرار نحو و کلام عرب را می دانست.
به‌ همین دلیل بود که آوازه و شهرت وی جهانی شده و اشعار و نوشته‌هایش از اعتبار خاصی برخوردار بود. به‌ گفته او در سرودن شعر چندان مهارت داشت که در آنِ واحد بیتی از قصیده را به عربی و بیتی را به زبان فارسی می‌سرود، در عین این‌که ارتباط تمام با یکدیگر داشت. یاقوت بعضی از اشعار و قطعه‌هایی از مکتوبات و انشائات وی را ذکر کرده است.

عُمَری به سبب امتیازات و نبوغی که در ادبیات، نظم و نثر داشت، به خدمت پادشاهان خوارزم از جمله آتسز پسر محمد (۵۲۱ ـ ۵۵۱ هـ.ق)، ارسلان پسر آتسز (۵۵۱ ـ ۵۶۸ هـ.ق) و تکش خان پسر ارسلان (۵۶۸ ـ ۵۹۶ هـ.ق) درآمد.
[۴۰] شبستری، عبدالحسین، مشاهیر شعراء الشیعه، ج۴، ص۲۳۶.
به‌ گفته نفیسی وی مدت سی سال در خدمت علاء‌الدین آتسز بود و مسئولیت دیوان انشای پادشاه را بر عهده داشت.
[۴۶] نفیسی، سعید، تاریخ نظم و نثر در ایران، ج۱، صص۹۲ ـ ۹۳.
او به بغداد نیز مسافرت کرده و در آن‌جا اقامت گزید و در مدرسه نظامیه به تعلیم و تعلم اشتغال ورزید.
[۴۷] شبستری، عبدالحسین، مشاهیر شعراء الشیعه، ج۴، ص۲۳۶.


محمد علاوه بر حدود هشت هزار بیت شعری که از وی بر جای مانده و در دیوانی گردآوری شده است، آثار دیگری نیز داشته که بعضی از آن‌ها موجود می‌باشد. کتاب‌هایی تالیف کرده عبارت‌اند از:
• ابکار الابکار فی الرسائل و الاشعار؛ • حمد و ثنا فی اللغه؛ که به صورت نظم فارسی است.
• عرائس الخواطر و نفائس النوادر؛ • عمدة البلغاء و عدّة الفصحاء؛ • غرر الاقوال و درر الأمثال؛ • منیة المتکلمین وغنیة المتعلمین؛ • جواهر القلائد و زواهر الفرائد فی التصوف و الاخلاق؛ • حدائق السحر و دقائق الشعر؛ • دیوان رسائل، به زبان عربی؛ • دیوان رسائل، به زبان فارسی؛ • تحفة الصدیق من کلام ابی‌بکر الصدیق؛ • فصل الخطاب من کلام عمر بن الخطاب؛ • أُنَس اللهفان من کلام عثمان بن عفان؛ • مطلوب کل طالب من کلام علی بن ابی‌طالب؛ • نقود الزواهر و عقود الجواهر؛
• غرائب الکلم فی رغایب الحکم؛
• عقود اللئالی و سعود اللیالی؛
• الکلم الناصحة و الحکم الصالحه؛
• مفاتیح الکلم و مصابیح الظلم؛
• الفوائد العلائیه؛
• رسالة فی التصحیفات؛
[۸۱] نفیسی، سعید، تاریخ نظم و نثر در ایران، ج۱، صص۹۲ ـ ۹۳.
• جواهر القلائد؛
• لغات قرآن؛
• منظومة العروفی؛
[۸۲] شبستری، عبدالحسین، مشاهیر شعراء الشیعه، ج۴، ص۲۳۶.
• رسالة فیما جری بینه و بین الزمخشری.

بلخی پس از عمری طولانی که بیش از نود سال داشت، در سال ۵۷۳ (هجری قمری) در خوارزم از دنیا رفت. البته در تاریخ وفاتش اختلاف است.
۱. حموی، یاقوت بن عبدالله، معجم الادباء، ج۶، ص۲۶۳۱.    
۲. مدرس تبریزی، محمدعلی، ریحانة الادب، ج۲، ص۳۱۰.    
۳. آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۹، ص۱۲۷۰.    
۴. حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله، کشف الظنون، ج۱، ص۱۷۷.    
۵. بغدادی، اسماعیل بن محمد، هدیة العارفین، ج۲، ص۹۹.    
۶. سرکیس، یوسف الیان، معجم المطبوعات العربیة والمعربه، ج۲، ص۱۹۲۱.    
۷. سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، بغیة الوعاة، ج۱، ص۲۲۶.    
۸. حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله، کشف الظنون، ج۲، ص۱۲۴۳.    
۹. آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۱۶، ص۱۴۳.    
۱۰. آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۶، ص۲۸۶.    
۱۱. زرکلی، خیرالدین، الاعلام، ج۷، ص۲۵.    
۱۲. کحاله، عمررضا، معجم المولفین، ج۱۱، ص۲۲۹.    
۱۳. آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۹، ص۱۲۷۰.    
۱۴. حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله، کشف الظنون، ج۱، ص۱۷۷.    
۱۵. بغدادی، اسماعیل بن محمد، هدیة العارفین، ج۲، ص۹۹.    
۱۶. سرکیس، یوسف الیان، معجم المطبوعات العربیة والمعربه، ج۲، ص۱۹۲۱.    
۱۷. زرکلی، خیرالدین، الاعلام، ج۷، ص۲۵.    
۱۸. کحاله، عمررضا، معجم المولفین، ج۱۱، ص۲۲۹.    
۱۹. کحاله، عمررضا، معجم المولفین، ج۱۱، ص۲۲۹.    
۲۰. زرکلی، خیرالدین، الاعلام، ج۷، ص۲۵.    
۲۱. سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، بغیة الوعاة، ج۱، ص۲۲۶.    
۲۲. حموی، یاقوت بن عبدالله، معجم الادباء، ج۶، ص۲۶۳۱.    
۲۳. کحاله، عمررضا، معجم المولفین، ج۱۱، ص۲۲۹.    
۲۴. زرکلی، خیرالدین، الاعلام، ج۷، ص۲۵.    
۲۵. آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۶، ص۲۸۶.    
۲۶. حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله، کشف الظنون، ج۲، ص۱۲۴۳.    
۲۷. سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، بغیة الوعاة، ج۱، ص۲۲۶.    
۲۸. مدرس تبریزی، محمدعلی، ریحانة الادب، ج۲، ص۳۱۰.    
۲۹. آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۱۶، ص۱۴۳.    
۳۰. زرکلی، خیرالدین، الاعلام، ج۷، ص۲۵.    
۳۱. آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۶، ص۲۸۶.    
۳۲. سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، بغیة الوعاة، ج۱، ص۲۲۶.    
۳۳. آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۶، ص۲۸۶.    
۳۴. سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، بغیة الوعاة، ج۱، ص۲۲۶.    
۳۵. کحاله، عمررضا، معجم المولفین، ج۱۱، ص۲۲۹.    
۳۶. سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، بغیة الوعاة، ج۱، ص۲۲۶.    
۳۷. آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۶، ص۲۸۶.    
۳۸. زرکلی، خیرالدین، الاعلام، ج۷، ص۲۵.    
۳۹. حموی، یاقوت بن عبدالله، معجم الادباء، ج۶، ص۲۶۳۴.    
۴۰. شبستری، عبدالحسین، مشاهیر شعراء الشیعه، ج۴، ص۲۳۶.
۴۱. سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، بغیة الوعاة، ج۱، ص۲۲۶.    
۴۲. آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۶، ص۲۸۶.    
۴۳. زرکلی، خیرالدین، الاعلام، ج۷، ص۲۵.    
۴۴. آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۶، ص۲۸۷.    
۴۵. کحاله، عمررضا، معجم المولفین، ج۱۱، ص۲۲۹.    
۴۶. نفیسی، سعید، تاریخ نظم و نثر در ایران، ج۱، صص۹۲ ـ ۹۳.
۴۷. شبستری، عبدالحسین، مشاهیر شعراء الشیعه، ج۴، ص۲۳۶.
۴۸. سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، بغیة الوعاة، ج۱، ص۲۲۶.    
۴۹. زرکلی، خیرالدین، الاعلام، ج۷، ص۲۵.    
۵۰. بغدادی، اسماعیل بن محمد، هدیة العارفین، ج۲، ص۱۰۰.    
۵۱. بغدادی، اسماعیل بن محمد، هدیة العارفین، ج۲، ص۱۰۰.    
۵۲. بغدادی، اسماعیل بن محمد، هدیة العارفین، ج۲، ص۱۰۰.    
۵۳. بغدادی، اسماعیل بن محمد، هدیة العارفین، ج۲، ص۱۰۰.    
۵۴. بغدادی، اسماعیل بن محمد، هدیة العارفین، ج۲، ص۱۰۰.    
۵۵. بغدادی، اسماعیل بن محمد، هدیة العارفین، ج۲، ص۱۰۰.    
۵۶. آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۱۶، ص۱۴۳.    
۵۷. حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله، کشف الظنون، ج۲، ص۱۲۴۳.    
۵۸. آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۶، ص۲۸۶.    
۵۹. زرکلی، خیرالدین، الاعلام، ج۷، ص۲۵.    
۶۰. سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، بغیة الوعاة، ج۱، ص۲۲۶.    
۶۱. بغدادی، اسماعیل بن محمد، هدیة العارفین، ج۲، ص۱۰۰.    
۶۲. کحاله، عمررضا، معجم المولفین، ج۱۱، ص۲۲۹.    
۶۳. زرکلی، خیرالدین، الاعلام، ج۷، ص۲۵.    
۶۴. حموی، یاقوت بن عبدالله، معجم الادباء، ج۶، ص۲۶۳۲.    
۶۵. سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، بغیة الوعاة، ج۱، ص۲۲۶.    
۶۶. کحاله، عمررضا، معجم المولفین، ج۱۱، ص۲۲۹.    
۶۷. زرکلی، خیرالدین، الاعلام، ج۷، ص۲۵.    
۶۸. حموی، یاقوت بن عبدالله، معجم الادباء، ج۶، ص۲۶۳۲.    
۶۹. سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، بغیة الوعاة، ج۱، ص۲۲۶.    
۷۰. کحاله، عمررضا، معجم المولفین، ج۱۱، ص۲۲۹.    
۷۱. زرکلی، خیرالدین، الاعلام، ج۷، ص۲۵.    
۷۲. حموی، یاقوت بن عبدالله، معجم الادباء، ج۶، ص۲۶۳۲.    
۷۳. کحاله، عمررضا، معجم المولفین، ج۱۱، ص۲۲۹.    
۷۴. زرکلی، خیرالدین، الاعلام، ج۷، ص۲۵.    
۷۵. حموی، یاقوت بن عبدالله، معجم الادباء، ج۶، ص۲۶۳۲.    
۷۶. کحاله، عمررضا، معجم المولفین، ج۱۱، ص۲۲۹.    
۷۷. زرکلی، خیرالدین، الاعلام، ج۷، ص۲۵.    
۷۸. حموی، یاقوت بن عبدالله، معجم الادباء، ج۶، ص۲۶۳۲.    
۷۹. زرکلی، خیرالدین، الاعلام، ج۷، ص۲۵.    
۸۰. حموی، یاقوت بن عبدالله، معجم الادباء، ج۶، ص۲۶۳۲.    
۸۱. نفیسی، سعید، تاریخ نظم و نثر در ایران، ج۱، صص۹۲ ـ ۹۳.
۸۲. شبستری، عبدالحسین، مشاهیر شعراء الشیعه، ج۴، ص۲۳۶.
۸۳. سرکیس، یوسف الیان، معجم المطبوعات العربیة والمعربه، ج۲، ص۱۹۲۱.    
۸۴. سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، بغیة الوعاة، ج۱، ص۲۲۶.    
۸۵. حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله، کشف الظنون، ج۲، ص۱۲۴۳.    
۸۶. آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۶، ص۲۸۶.    
۸۷. زرکلی، خیرالدین، الاعلام، ج۷، ص۲۵.    
۸۸. کحاله، عمررضا، معجم المولفین، ج۱۱، ص۲۲۹.    
۸۹. حموی، یاقوت بن عبدالله، معجم الادباء، ج۶، ص۲۶۳۲.    
۹۰. حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله، کشف الظنون، ج۱، ص۱۷۷.    
۹۱. آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۹، ص۱۲۷۱.    
۹۲. سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، بغیة الوعاة، ج۱، ص۲۲۶.    
۹۳. حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله، کشف الظنون، ج۲، ص۱۲۴۳.    
۹۴. آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۱۶، ص۱۴۳.    
۹۵. آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۶، ص۲۸۶.    
۹۶. زرکلی، خیرالدین، الاعلام، ج۷، ص۲۵.    
۹۷. کحاله، عمررضا، معجم المولفین، ج۱۱، ص۲۲۹.    
۹۸. خیام‌پور، عبدالرسول، فرهنگ سخنوران، ص۲۲۹.
۹۹. خواندمیر، غیاث‌الدین بن همام‌الدین، حبیب السیر، ج۲، ص۶۳۰.



• پژوهشگاه فرهنگ و معارف اسلامی، دائرة المعارف مؤلفان اسلامی، برگرفته از مقاله «ابوبکر محمد بن محمد بلخی»، ج۴، ص۲۹۸.






جعبه ابزار