ابوبکر محمد بن محمد بلخی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
ابوبکر محمد بن محمد بلخی (
۴۸۰ ـ
۵۷۳ هـ.ق) ادیب، شاعر و نویسنده برجسته قرن
ششم (هجری قمری) بود.
لقب
عمری به سبب انتسابش به خلیفه دوم، عمر بن خطاب و لقب
وطواط بهدلیل چالاکی و جثه کوچک اوست.
وی از نوادر ادب فارسی و عربی بهشمار میرود.
ایشان در نظم و نثر، و علوم بلاغت و نحو عربی چیرهدست بود.
او سالها در خدمت پادشاهان خوارزم چون آتسز، ارسلان و تکشخان قرار داشت.
وی مدتی نیز در مدرسه نظامیه بغداد به تدریس پرداخت.
از ایشان آثار متعددی در زمینههای ادبی، بلاغی، عرفانی و دینی به زبانهای فارسی و عربی بهجا مانده است.
مهمترین آثارش
حدائق السحر و دقائق الشعر و '''غرر الاقوال و درر الامثال'" است.
او در حدود سال ۵۷۳ (هجری قمری) و در سن بیش از نود سالگی در خوارزم درگذشت.
ابوبکر محمد بن محمد بن عبدالجلیل بن عبدالملک بلخی عُمَری مشهور به
رشیدالدین وطواط گفته شده چون از نوادگان خلیفه دوم
عمر بن خطاب بود،
عُمَری لقب یافته است.
در وجه تسمیه وی به
وطواط نیز گفتهاند چون همانند پرستو از جثهای کوچک برخوردار بود و بسیار چالاک و سریع حرکت میکرد، به این نام شهرت یافت.
وی اهل
بلخ بود.
در تاریخ ولادتش اختلاف است و گفته شده میان سالهای ۴۸۰ (هجری قمری) تا
۴۸۷ (هجری قمری) در همانجا به دنیا آمد.
ابوبکر بر پایه گزارش
یاقوت حموی، از نوادر زمان و از برجستهترین افراد روزگار خویش در نظم و نثر بود.
او آگاهترین افراد به دقایق ادبیات عرب بود و به خوبی اسرار نحو و کلام عرب را می دانست.
به همین دلیل بود که آوازه و شهرت وی جهانی شده و اشعار و نوشتههایش از اعتبار خاصی برخوردار بود.
به گفته او در سرودن شعر چندان مهارت داشت که در آنِ واحد بیتی از قصیده را به عربی و بیتی را به زبان فارسی میسرود، در عین اینکه ارتباط تمام با یکدیگر داشت.
یاقوت بعضی از اشعار و قطعههایی از مکتوبات و انشائات وی را ذکر کرده است.
عُمَری به سبب امتیازات و نبوغی که در ادبیات، نظم و نثر داشت، به خدمت پادشاهان خوارزم از جمله آتسز پسر محمد (
۵۲۱ ـ
۵۵۱ هـ.ق)، ارسلان پسر آتسز (
۵۵۱ ـ
۵۶۸ هـ.ق) و تکش خان پسر ارسلان (
۵۶۸ ـ
۵۹۶ هـ.ق) درآمد.
به گفته نفیسی وی مدت سی سال در خدمت علاءالدین آتسز بود و مسئولیت دیوان انشای پادشاه را بر عهده داشت.
او به
بغداد نیز مسافرت کرده و در آنجا اقامت گزید و در مدرسه نظامیه به تعلیم و تعلم اشتغال ورزید.
محمد علاوه بر حدود هشت هزار بیت شعری که از وی بر جای مانده و در دیوانی گردآوری شده است، آثار دیگری نیز داشته که بعضی از آنها موجود میباشد.
کتابهایی تالیف کرده عبارتاند از:
• ابکار الابکار فی الرسائل و الاشعار؛
• حمد و ثنا فی اللغه؛ که به صورت نظم فارسی است.
• عرائس الخواطر و نفائس النوادر؛
• عمدة البلغاء و عدّة الفصحاء؛
• غرر الاقوال و درر الأمثال؛
• منیة المتکلمین وغنیة المتعلمین؛
• جواهر القلائد و زواهر الفرائد فی التصوف و الاخلاق؛
• حدائق السحر و دقائق الشعر؛
• دیوان رسائل، به زبان عربی؛
• دیوان رسائل، به زبان فارسی؛
• تحفة الصدیق من کلام ابیبکر الصدیق؛
• فصل الخطاب من کلام عمر بن الخطاب؛
• أُنَس اللهفان من کلام عثمان بن عفان؛
• مطلوب کل طالب من کلام علی بن ابیطالب؛
• نقود الزواهر و عقود الجواهر؛
• غرائب الکلم فی رغایب الحکم؛
• عقود اللئالی و سعود اللیالی؛
• الکلم الناصحة و الحکم الصالحه؛
• مفاتیح الکلم و مصابیح الظلم؛
• الفوائد العلائیه؛
• رسالة فی التصحیفات؛
• جواهر القلائد؛
• لغات قرآن؛
• منظومة العروفی؛
• رسالة فیما جری بینه و بین الزمخشری.
بلخی پس از عمری طولانی که بیش از نود سال داشت، در سال ۵۷۳ (هجری قمری) در خوارزم از دنیا رفت.
البته در تاریخ وفاتش اختلاف است.
• پژوهشگاه فرهنگ و معارف اسلامی، دائرة المعارف مؤلفان اسلامی، برگرفته از مقاله «ابوبکر محمد بن محمد بلخی»، ج۴، ص۲۹۸.