• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

ابومحمد عبدالملک ابن‌هشام

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


اِبْنِ هِشام، ابومحمد عبدالملک بن هشام بن ایوب حِمَیری (د ۲۱۳ یا ۲۱۸ق/ ۸۲۸ یا ۸۳۳م)، محدث، مورخ، ادیب، نسب‌شناس و تدوین کنندۀ مشهور‌ترین کتاب دربارۀ سیرۀ پیامبر است.
از زندگی وی آگاهیهای ناچیزی در دست است. نخستین‌بار در سدۀ ۶ق/ ۱۲م سهیلی
[۱] عبدالرحمن سهیلی، الروض الانف، ج۱، ص۳۳، به کوشش عبدالرحمن وکیل، قاهره، ۱۳۸۷ق.
[۲] عبدالرحمن سهیلی، الروض الانف، ج۱، ص۴۳، به کوشش عبدالرحمن وکیل، قاهره، ۱۳۸۷ق.
در شرح خود بر سیره و پس از او قفطی
[۳] علی بن یوسف قفطی، انباه الرواه، ج۲، ص۲۱۱-۲۱۲، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۷۱ق/ ۱۹۵۲م.
اشاره‌های کوتاهی به زندگی او کرده‌اند. برخی آگاهی‌ها نیز از طریق ذهبی
[۴] محمد بن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۱۰، ص۴۲۹، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۵ق/ ۱۹۸۵م.
به دست می‌آید. قدیم‌ترین منبع، ابن هشام را به حمیریان یمن نسبت می‌دهد،
[۵] عبدالرحمن سهیلی، الروض الانف، ج۱، ص۴۳، به کوشش عبدالرحمن وکیل، قاهره، ۱۳۸۷ق.
اما قفطی
[۶] علی بن یوسف قفطی، انباه الرواه، ج۲، ص۲۱۱-۲۱۲، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۷۱ق/ ۱۹۵۲م.
این نظر را مبتنی بر حدس و گمان می‌داند و با استناد به گفتۀ تاریخ‌نگار مصری، ابوسعید عبدالرحمن بن یونس، او را ذُهْلی، منسوب به ذهل ابن معاویه بن...، تیره‌ای از کِنده، می‌شمارد.
[۷] محمد ابوالفضل ابراهیم، حاشیه بر انباه الرواه (نک‌: قفطی در همین مآخذ)، ج۲، ص۲۱۲.
ذهبی
[۸] محمد بن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۱۰، ص۴۲۹، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۵ق/ ۱۹۸۵م.
ذهلی بودن ابن هشام را صحیح‌تر می‌داند و برخی نیز او را مَعافِری و سَدوسی دانسته‌اند.
[۹] عبدالرحمن سهیلی، الروض الانف، ج۱، ص۴۳، به کوشش عبدالرحمن وکیل، قاهره، ۱۳۸۷ق.
[۱۰] محمد بن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۱۰، ص۴۲۹، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۵ق/ ۱۹۸۵م.
[۱۱] ابوذر بن محمد خشنی، شرح السیره النبویه، ج۱، ص۳، قاهره، ۱۳۲۹ق.
به هر حال دلایل روشنی برای تعیین دقیق نسب او در دست نیست.
[۱۲] مصطفی سقا، مقدمه بر السیره (نک‌: ابن هشام در همین مآخذ).
تنها نکتۀ قابل ذکر این است که نمی‌توان علاقۀ ابن هشام را به حمیریان نادیده گرفت، زیرا او اثری دربارۀ پادشاهان حمیر تألیف کرده و پدر او نیز به تاریخ این قوم علاقه‌مند بوده و ابن هشام چند بار وقایعی را از طریق او در این اثر نقل کرده است.
[۱۳] عبدالملک ابن هشام، التیجان، ج۱، ص۱۷۳-۱۷۴، به کوشش عبدالعزیز مقالح، صنعا، ۱۹۷۹م.
[۱۴] عبدالملک ابن هشام، التیجان، ج۱، ص۲۱۴، به کوشش عبدالعزیز مقالح، صنعا، ۱۹۷۹م.
[۱۵] عبدالملک ابن هشام، التیجان، ج۱، ص۲۲۲، به کوشش عبدالعزیز مقالح، صنعا، ۱۹۷۹م.

ظاهراً ابن هشام در بصره به دنیا آمده است، اما زمان تولد او به درستی معلوم نیست. تنها می‌دانیم در میان کسانی که او مستقیماً از آنان روایت کرده، کسی نیست که پیش از نیمۀ سدۀ ۲ق درگذشته باشد و نیز او پیش از مرگ بَکّائی، شاگرد برجستۀ ابن اسحاق (۱۸۳ق)، در سنّی بوده است که بتواند متن کامل سیره را از وی اخذ کند.
[۱۶] عبدالملک ابن هشام، السیره النبویه، ج۱، ص۵، به کوشش مصطفی سقا و دیگران، قاهره، ۱۳۵۵ق/ ۱۹۳۶م.
[۱۷] ، ج۲، ص۲۱۱-۲۱۲، علی بن یوسف قفطی، انباه الرواه، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۷۱ق/ ۱۹۵۲م.
[۱۸] ابن خلکان، وفیات، ج۲، ص۳۲۸.
ابن هشام در زادگاه خود پرورش یافت و از آن‌جا که اکثر رجال سند او در سیره از مردمِ کوفه و بصره‌اند،
[۱۹] اصغر مهدوی، مقدمه بر خلاصۀ سیرت رسول‌اللـه، ج۱، ص۳۳، تلخیص شرف‌الدین محمد بن عبداللـه، تهران، ۱۳۶۸ش.
وی می‌بایست بخش مهمی از زندگی و آموزشهای خود را در این نواحی گذرانده باشد، چنانکه بکائی را نیز در میان همین رجال می‌بینیم.
[۲۰] ابن خلکان، وفیات، ج۲، ص۳۲۸.
[۲۱] اصغر مهدوی، مقدمه بر خلاصۀ سیرت رسول‌اللـه، ج۱، ص۱۴۲-۱۴۴، تلخیص شرف‌الدین محمد بن عبداللـه، تهران، ۱۳۶۸ش.
از استادان و رجال حدیث او می‌توان ابوعبیده معمر بن مثنی
[۲۲] عبدالملک ابن هشام، السیره النبویه، ج۱، ص۴۲، به کوشش مصطفی سقا و دیگران، قاهره، ۱۳۵۵ق/ ۱۹۳۶م.
[۲۳] عبدالملک ابن هشام، السیره النبویه، ج۱، ص۴۹، به کوشش مصطفی سقا و دیگران، قاهره، ۱۳۵۵ق/ ۱۹۳۶م.
[۲۴] عبدالملک ابن هشام، السیره النبویه، ج۱، ص۱۹۶، به کوشش مصطفی سقا و دیگران، قاهره، ۱۳۵۵ق/ ۱۹۳۶م.
ابوزید انصاری
[۲۵] عبدالملک ابن هشام، السیره النبویه، ج۱، ص۱۳، به کوشش مصطفی سقا و دیگران، قاهره، ۱۳۵۵ق/ ۱۹۳۶م.
[۲۶] عبدالملک ابن هشام، السیره النبویه، ج۱، ص۵۷، به کوشش مصطفی سقا و دیگران، قاهره، ۱۳۵۵ق/ ۱۹۳۶م.
[۲۷] عبدالملک ابن هشام، السیره النبویه، ج۱، ص۷۰، به کوشش مصطفی سقا و دیگران، قاهره، ۱۳۵۵ق/ ۱۹۳۶م.
خلف احمر
[۲۸] عبدالملک ابن هشام، السیره النبویه، ج۱، ص۹، به کوشش مصطفی سقا و دیگران، قاهره، ۱۳۵۵ق/ ۱۹۳۶م.
[۲۹] عبدالملک ابن هشام، السیره النبویه، ج۱، ص۹۱، به کوشش مصطفی سقا و دیگران، قاهره، ۱۳۵۵ق/ ۱۹۳۶م.
[۳۰] عبدالملک ابن هشام، السیره النبویه، ج۳، ص۳۸، به کوشش مصطفی سقا و دیگران، قاهره، ۱۳۵۵ق/ ۱۹۳۶م.
و هیثم بن عدی
[۳۱] عبدالملک ابن هشام، التیجان، ج۱، ص۲۶۱، به کوشش عبدالعزیز مقالح، صنعا، ۱۹۷۹م.
را نام برد. همچنین اسد بن موسی اموی را نیز باید از استادان معتبر او به شمار آورد، زیرا ابن هشام التیجان را بیش‌تر از طریق وی نقل کرده است.
[۳۲] عبدالملک ابن هشام، التیجان، ج۱، ص۹، به کوشش عبدالعزیز مقالح، صنعا، ۱۹۷۹م.
[۳۳] التیجان، ص۹۷ ابن هشام، ج۱، ص۷۳ ابن هشام، التیجان، ص۱۱۸، عبدالعزیز مقالح، مقدمه بر التیجان (نک‌: ابن هشام در همین مآخذ).

تاریخ ورود ابن هشام به مصر معلوم نیست، اما می‌دانیم که وی در اینجا که آخرین منزل سفرهای علمی او بود،
[۳۴] مصطفی سقا، مقدمه بر السیره (نک‌: ابن هشام در همین مآخذ).
مقیم شد و تا پایان عمر در مصر زیست.
[۳۵] علی بن یوسف قفطی، انباه الرواه، ج۲، ص۲۱۱-۲۱۲، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۷۱ق/ ۱۹۵۲م.
[۳۶] محمد بن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۱۰، ص۴۲۹، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۵ق/ ۱۹۸۵م.
ابن هشام می‌بایست پیش از ورود به مصر از بکائی استماع کرده باشد، زیرا وی در مصر سیره را روایت می‌کرد. از گروه بسیاری که در مجلس حدیث ابن هشام حضور می‌یافتند، تنها نام برخی به جا مانده است
[۳۷] قاضی عیاض، ترتیب المدارک، ج۳، ص۱۳۴، به کوشش احمد بکیر محمود، بیروت/ طرابلس، ۱۳۸۷ق/ ۱۹۶۷م.
[۳۸] قاضی عیاض، ترتیب المدارک، ج۳، ص۱۳۶، به کوشش احمد بکیر محمود، بیروت/ طرابلس، ۱۳۸۷ق/ ۱۹۶۷م.
که برجسته‌ترین آنان عبدالرحیم بن برقی راوی سیره در مصر است.
[۳۹] قاضی عیاض، ترتیب المدارک، ج۳، ص۸۴، به کوشش احمد بکیر محمود، بیروت/ طرابلس، ۱۳۸۷ق/ ۱۹۶۷م.
[۴۰] محمد ابن خیر، فهرسه، ج۱، ص۲۳۳-۲۳۶، به کوشش فرانسیسکو کودرا، بغداد، ۱۹۶۳م.
[۴۱] یاقوت حموی، معجم البلدان، ج۱، ص۵۷۴.
[۴۲] محمد بن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۱۳، ص۴۸، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۵ق/ ۱۹۸۵م.

ابن هشام در ادب و ش [[]] عر نیز دستی توانا داشت و در این زمینه پیشوای بلامنازع مصر به شمار می‌آمد. شاید به همین سبب بود که هنگام ورود شافعی در ۱۹۸ق/ ۸۱۴م به مصر،
[۴۳] عبدالرحیم اسنوی، طبقات الشافعیه، ج۱، ص۱۲، به کوشش عبداللـه جبوری، بغداد، ۱۳۹۰ق/ ۱۹۷۰م.
[۴۴] قاضی عیاض، ترتیب المدارک، ج۱، ص۳۸۲، به کوشش احمد بکیر محمود، بیروت/ طرابلس، ۱۳۸۷ق/ ۱۹۶۷م.
ابن هشام در دیدار از او درنگ کرد، اما چون یکدیگر را ملاقات کردند، به انشاد شعر برای هم پرداختند و ابن هشام پس از این دیدار شافعی را ستود.
[۴۵] محمد بن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۱۰، ص۴۲۹، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۵ق/ ۱۹۸۵م.
[۴۶] ابن کثیر، البدایه، ج۱۰، ص۲۹۴.
توجه ابن هشام را به نسب، ادب، لغت و فصاحت می‌توان در آنچه او از امتیازات شافعی دانسته، ملاحظه کرد.
[۴۷] قاضی عیاض، ترتیب المدارک، ج۱، ص۳۸۸، به کوشش احمد بکیر محمود، بیروت/ طرابلس، ۱۳۸۷ق/ ۱۹۶۷م.
[۴۸] احمد بن علی ابن حجر عسقلانی، توالی التأسیس، ج۱، ص۹۶، به کوشش ابوالفداء عبداللـه قاضی، بیروت، ۱۴۰۶ق/ ۱۹۸۶م.
جز لغت آنچه از دانش او در سیره بازتاب یافته، عموماً به احاطۀ وی در نسب‌شناسی و شناخت گویندگان اشعار باز می‌گردد. با اینهمه، به نظر مصححان سیره، وی اشعاری از ابن اسحاق نقل کرده که آشکارا مجعول و سست است و نتوانسته دربارۀ آن‌ها نظری قطعی ابراز کند،
[۴۹] مصطفی سقا، مقدمه بر السیره (نک‌: ابن هشام در همین مآخذ)، ج۱، ص «ف ـ ص».
گرچه ابن هشام خود به تأکید گفته که از آوردن چنین اشعاری خودداری کرده است.
[۵۰] عبدالملک ابن هشام، السیره النبویه، ج۱، ص۴، به کوشش مصطفی سقا و دیگران، قاهره، ۱۳۵۵ق/ ۱۹۳۶م.
وی بنابر گفتۀ سهیلی
[۵۱] عبدالرحمن سهیلی، الروض الانف، ج۱، ص۴۳، به کوشش عبدالرحمن وکیل، قاهره، ۱۳۸۷ق.
در ۲۱۳ق درگذشت، اما قفطی و ذهبی
[۵۲] علی بن یوسف قفطی، انباه الرواه، ج۲، ص۲۱۱-۲۱۲، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۷۱ق/ ۱۹۵۲م.
[۵۳] محمد بن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۱۰، ص۴۲۹، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۵ق/ ۱۹۸۵م.
نظر سهیلی را مردود دانسته و ۲۱۸ق را اختیار کرده‌اند. قمی
[۵۴] عباس قمی، الکنی و الالقاب، ج۱، ص۴۵۲، تهران، ۱۳۹۷ق.
مرثیۀ ابن نباته در مرگ جمال‌الدین عبداللـه ابن هشام
[۵۵] ابن نباته، محمد بن محمد، ج۱، ص۴۶۶، دیوان، قاهره، ۱۳۲۳ق/ ۱۹۰۵م.
را به خطا رثای شاعر در حق ابن ابی هشام دانسته است.
آثار:
۱. السیره النبویه (ﻫ م) که معمولاً سیره ابن هشام نیز خوانده می‌شود.
[۵۶] ص۲۱۲، علی بن یوسف قفطی، ج۱، ص۲، انباه الرواه، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۷۱ق/ ۱۹۵۲م.
[۵۷] ابن خلکان، وفیات، ج۳، ص۱۷۷.
[۵۸] ابن کثیر، البدایه، ج۱۰، ص۲۹۴.
متن سیره به صورتی که در چاپهای مختلف مشاهده می‌شود، به ابواب و فصول تقسیم نشده است و عنوانهایی هم که بعد‌ها به بخشهای مختلف آن داده‌اند، تنها بازگو کنندۀ وقایع بخشهاست و آن‌ها را به یکدیگر پیوند نمی‌دهد. این کتاب همواره مورد توجه و استفادۀ مسلمانان بوده است؛
۲. التیجان فی ملوک حمیر که از آن با نام التیجان لمعرفه ملوک الزمان فی اخبار قحطان، یا شرح انساب حمیر و ملوک‌ها
[۵۹] علی بن یوسف قفطی، انباه الرواه، ج۲، ص۱۷۷، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۷۱ق/ ۱۹۵۲م.
نیز یاد می‌شود. بخشی از اخبار این کتاب هم از طریق بکائی و ابن اسحاق روایت شده است،
[۶۰] عبدالملک ابن هشام، التیجان، ج۱، ص۷۵، به کوشش عبدالعزیز مقالح، صنعا، ۱۹۷۹م.
[۶۱] عبدالملک ابن هشام، التیجان، ج۱، ص۸۴، به کوشش عبدالعزیز مقالح، صنعا، ۱۹۷۹م.
[۶۲] عبدالملک ابن هشام، التیجان، ج۱، ص۱۳۷، به کوشش عبدالعزیز مقالح، صنعا، ۱۹۷۹م.
[۶۳] عبدالملک ابن هشام، التیجان، ج۱، ص۱۸۵، به کوشش عبدالعزیز مقالح، صنعا، ۱۹۷۹م.
[۶۴] عبدالملک ابن هشام، التیجان، ج۱، ص۲۲۲، به کوشش عبدالعزیز مقالح، صنعا، ۱۹۷۹م.
[۶۵] عبدالملک ابن هشام، التیجان، ج۱، ص۳۰۳، به کوشش عبدالعزیز مقالح، صنعا، ۱۹۷۹م.
اما پایۀ روایت آن بر احادیث اسد بن موسی قرار دارد. بنابراین، التیجان را باید حاصل دوران اقامت ابن هشام در مصر دانست.
[۶۶] محمد بن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۱۰، ص۱۶۲-۱۶۳، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۵ق/ ۱۹۸۵م.
این اثر نه از نظر مطالعۀ زندگی ابن هشام ــ مثلاً در رجال حدیث او و نحوۀ نگرش به تاریخ ــ و نه مستقلاً چنانکه باید مورد بررسی قرار نگرفته است. اهمیت و ویژگی التیجان در این است که میان حوادث تاریخی و قصص دینی، خرافه و اسطوره جمع کرده است و از نظر پیدایش و شیوۀ روایت قصۀ عربی درخور توجه است.
[۶۷] عبدالعزیز مقالح، مقدمه بر التیجان (نک‌: ابن هشام در همین مآخذ)، ج۱، ص۷-۸.
التیجان به لحاظ احتوا بر حکایات مربوط به پیدایش زبان عرب و فارسی
[۶۸] عبدالملک ابن هشام، التیجان، ج۱، ص۴۳، به کوشش عبدالعزیز مقالح، صنعا، ۱۹۷۹م.
[۶۹] عبدالملک ابن هشام، التیجان، ج۱، ص۱۰۶، به کوشش عبدالعزیز مقالح، صنعا، ۱۹۷۹م.
[۷۰] عبدالملک ابن هشام، التیجان، ج۱، ص۱۰۷، به کوشش عبدالعزیز مقالح، صنعا، ۱۹۷۹م.
و همچنین شهر‌ها، نژاد‌ها و پادشاهان ایرانی
[۷۱] عبدالملک ابن هشام، التیجان، ج۱، ص۱۱۴، به کوشش عبدالعزیز مقالح، صنعا، ۱۹۷۹م.
[۷۲] عبدالملک ابن هشام، التیجان، ج۱، ص۲۳۲-۲۳۷، به کوشش عبدالعزیز مقالح، صنعا، ۱۹۷۹م.
[۷۳] عبدالملک ابن هشام، التیجان، ج۱، ص۲۴۵-۲۴۶، به کوشش عبدالعزیز مقالح، صنعا، ۱۹۷۹م.
[۷۴] عبدالملک ابن هشام، التیجان، ج۱، ص۲۵۱، به کوشش عبدالعزیز مقالح، صنعا، ۱۹۷۹م.
[۷۵] عبدالملک ابن هشام، التیجان، ج۱، ص۳۱۵-۳۱۷، به کوشش عبدالعزیز مقالح، صنعا، ۱۹۷۹م.
نیز منبع قابل مطالعه‌ای است. این اثر یک بار به کوشش فریتس کرنکو در حیدرآباد (۱۳۴۷ق) و بار دیگر به کوشش عبدالعزیز مقالح در صنعا (۱۹۷۹م) به چاپ رسیده است؛
۳. کتاب فی شرح ما وقع فی اشعار السیر من الغریب،
[۷۶] عبدالرحمن سهیلی، الروض الانف، ج۱، ص۴۳، به کوشش عبدالرحمن وکیل، قاهره، ۱۳۸۷ق.
که در دست نیست.


(۱) محمد ابوالفضل ابراهیم، حاشیه بر انباه الرواه (نک‌: قفطی در همین مآخذ).
(۲) احمد بن علی ابن حجر عسقلانی، توالی التأسیس، به کوشش ابوالفداء عبداللـه قاضی، بیروت، ۱۴۰۶ق/ ۱۹۸۶م.
(۳) ابن خلکان، وفیات.
(۴) محمد ابن خیر، فهرسه، به کوشش فرانسیسکو کودرا، بغداد، ۱۹۶۳م.
(۵) ابن کثیر، البدایه.
(۶) ابن نباته، محمد بن محمد، دیوان، قاهره، ۱۳۲۳ق/ ۱۹۰۵م.
(۷) عبدالملک ابن هشام، التیجان، به کوشش عبدالعزیز مقالح، صنعا، ۱۹۷۹م.
(۸) عبدالملک ابن هشام، السیره النبویه، به کوشش مصطفی سقا و دیگران، قاهره، ۱۳۵۵ق/ ۱۹۳۶م.
(۹) عبدالرحیم اسنوی، طبقات الشافعیه، به کوشش عبداللـه جبوری، بغداد، ۱۳۹۰ق/ ۱۹۷۰م.
(۱۰) ابوذر بن محمد خشنی، شرح السیره النبویه، قاهره، ۱۳۲۹ق.
(۱۱) محمد بن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۵ق/ ۱۹۸۵م.
(۱۲) مصطفی سقا، مقدمه بر السیره (نک‌: ابن هشام در همین مآخذ).
(۱۳) عبدالرحمن سهیلی، الروض الانف، به کوشش عبدالرحمن وکیل، قاهره، ۱۳۸۷ق.
(۱۴) قاضی عیاض، ترتیب المدارک، به کوشش احمد بکیر محمود، بیروت/ طرابلس، ۱۳۸۷ق/ ۱۹۶۷م.
(۱۵) علی بن یوسف قفطی، انباه الرواه، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۷۱ق/ ۱۹۵۲م.
(۱۶) عباس قمی، الکنی و الالقاب، تهران، ۱۳۹۷ق.
(۱۷) عبدالعزیز مقالح، مقدمه بر التیجان (نک‌: ابن هشام در همین مآخذ).
(۱۸) اصغر مهدوی، مقدمه بر خلاصۀ سیرت رسول‌اللـه، تلخیص شرف‌الدین محمد بن عبداللـه، تهران، ۱۳۶۸ش.
(۱۹) یاقوت حموی، معجم البلدان.

۱. ↑ عبدالرحمن سهیلی، الروض الانف، ج۱، ص۳۳، به کوشش عبدالرحمن وکیل، قاهره، ۱۳۸۷ق.
۲. ↑ عبدالرحمن سهیلی، الروض الانف، ج۱، ص۴۳، به کوشش عبدالرحمن وکیل، قاهره، ۱۳۸۷ق.
۳. ↑ علی بن یوسف قفطی، انباه الرواه، ج۲، ص۲۱۱-۲۱۲، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۷۱ق/ ۱۹۵۲م.
۴. ↑ محمد بن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۱۰، ص۴۲۹، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۵ق/ ۱۹۸۵م.
۵. ↑ عبدالرحمن سهیلی، الروض الانف، ج۱، ص۴۳، به کوشش عبدالرحمن وکیل، قاهره، ۱۳۸۷ق.
۶. ↑ علی بن یوسف قفطی، انباه الرواه، ج۲، ص۲۱۱-۲۱۲، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۷۱ق/ ۱۹۵۲م.
۷. ↑ محمد ابوالفضل ابراهیم، حاشیه بر انباه الرواه (نک‌: قفطی در همین مآخذ)، ج۲، ص۲۱۲.
۸. ↑ محمد بن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۱۰، ص۴۲۹، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۵ق/ ۱۹۸۵م.
۹. ↑ عبدالرحمن سهیلی، الروض الانف، ج۱، ص۴۳، به کوشش عبدالرحمن وکیل، قاهره، ۱۳۸۷ق.
۱۰. ↑ محمد بن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۱۰، ص۴۲۹، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۵ق/ ۱۹۸۵م.
۱۱. ↑ ابوذر بن محمد خشنی، شرح السیره النبویه، ج۱، ص۳، قاهره، ۱۳۲۹ق.
۱۲. ↑ مصطفی سقا، مقدمه بر السیره (نک‌: ابن هشام در همین مآخذ).
۱۳. ↑ عبدالملک ابن هشام، التیجان، ج۱، ص۱۷۳-۱۷۴، به کوشش عبدالعزیز مقالح، صنعا، ۱۹۷۹م.
۱۴. ↑ عبدالملک ابن هشام، التیجان، ج۱، ص۲۱۴، به کوشش عبدالعزیز مقالح، صنعا، ۱۹۷۹م.
۱۵. ↑ عبدالملک ابن هشام، التیجان، ج۱، ص۲۲۲، به کوشش عبدالعزیز مقالح، صنعا، ۱۹۷۹م.
۱۶. ↑ عبدالملک ابن هشام، السیره النبویه، ج۱، ص۵، به کوشش مصطفی سقا و دیگران، قاهره، ۱۳۵۵ق/ ۱۹۳۶م.
۱۷. ↑ ، ج۲، ص۲۱۱-۲۱۲، علی بن یوسف قفطی، انباه الرواه، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۷۱ق/ ۱۹۵۲م.
۱۸. ↑ ابن خلکان، وفیات، ج۲، ص۳۲۸.
۱۹. ↑ اصغر مهدوی، مقدمه بر خلاصۀ سیرت رسول‌اللـه، ج۱، ص۳۳، تلخیص شرف‌الدین محمد بن عبداللـه، تهران، ۱۳۶۸ش.
۲۰. ↑ ابن خلکان، وفیات، ج۲، ص۳۲۸.
۲۱. ↑ اصغر مهدوی، مقدمه بر خلاصۀ سیرت رسول‌اللـه، ج۱، ص۱۴۲-۱۴۴، تلخیص شرف‌الدین محمد بن عبداللـه، تهران، ۱۳۶۸ش.
۲۲. ↑ عبدالملک ابن هشام، السیره النبویه، ج۱، ص۴۲، به کوشش مصطفی سقا و دیگران، قاهره، ۱۳۵۵ق/ ۱۹۳۶م.
۲۳. ↑ عبدالملک ابن هشام، السیره النبویه، ج۱، ص۴۹، به کوشش مصطفی سقا و دیگران، قاهره، ۱۳۵۵ق/ ۱۹۳۶م.
۲۴. ↑ عبدالملک ابن هشام، السیره النبویه، ج۱، ص۱۹۶، به کوشش مصطفی سقا و دیگران، قاهره، ۱۳۵۵ق/ ۱۹۳۶م.
۲۵. ↑ عبدالملک ابن هشام، السیره النبویه، ج۱، ص۱۳، به کوشش مصطفی سقا و دیگران، قاهره، ۱۳۵۵ق/ ۱۹۳۶م.
۲۶. ↑ عبدالملک ابن هشام، السیره النبویه، ج۱، ص۵۷، به کوشش مصطفی سقا و دیگران، قاهره، ۱۳۵۵ق/ ۱۹۳۶م.
۲۷. ↑ عبدالملک ابن هشام، السیره النبویه، ج۱، ص۷۰، به کوشش مصطفی سقا و دیگران، قاهره، ۱۳۵۵ق/ ۱۹۳۶م.
۲۸. ↑ عبدالملک ابن هشام، السیره النبویه، ج۱، ص۹، به کوشش مصطفی سقا و دیگران، قاهره، ۱۳۵۵ق/ ۱۹۳۶م.
۲۹. ↑ عبدالملک ابن هشام، السیره النبویه، ج۱، ص۹۱، به کوشش مصطفی سقا و دیگران، قاهره، ۱۳۵۵ق/ ۱۹۳۶م.
۳۰. ↑ عبدالملک ابن هشام، السیره النبویه، ج۳، ص۳۸، به کوشش مصطفی سقا و دیگران، قاهره، ۱۳۵۵ق/ ۱۹۳۶م.
۳۱. ↑ عبدالملک ابن هشام، التیجان، ج۱، ص۲۶۱، به کوشش عبدالعزیز مقالح، صنعا، ۱۹۷۹م.
۳۲. ↑ عبدالملک ابن هشام، التیجان، ج۱، ص۹، به کوشش عبدالعزیز مقالح، صنعا، ۱۹۷۹م.
۳۳. ↑ التیجان، ص۹۷ ابن هشام، ج۱، ص۷۳ ابن هشام، التیجان، ص۱۱۸، عبدالعزیز مقالح، مقدمه بر التیجان (نک‌: ابن هشام در همین مآخذ).
۳۴. ↑ مصطفی سقا، مقدمه بر السیره (نک‌: ابن هشام در همین مآخذ).
۳۵. ↑ علی بن یوسف قفطی، انباه الرواه، ج۲، ص۲۱۱-۲۱۲، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۷۱ق/ ۱۹۵۲م.
۳۶. ↑ محمد بن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۱۰، ص۴۲۹، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۵ق/ ۱۹۸۵م.
۳۷. ↑ قاضی عیاض، ترتیب المدارک، ج۳، ص۱۳۴، به کوشش احمد بکیر محمود، بیروت/ طرابلس، ۱۳۸۷ق/ ۱۹۶۷م.
۳۸. ↑ قاضی عیاض، ترتیب المدارک، ج۳، ص۱۳۶، به کوشش احمد بکیر محمود، بیروت/ طرابلس، ۱۳۸۷ق/ ۱۹۶۷م.
۳۹. ↑ قاضی عیاض، ترتیب المدارک، ج۳، ص۸۴، به کوشش احمد بکیر محمود، بیروت/ طرابلس، ۱۳۸۷ق/ ۱۹۶۷م.
۴۰. ↑ محمد ابن خیر، فهرسه، ج۱، ص۲۳۳-۲۳۶، به کوشش فرانسیسکو کودرا، بغداد، ۱۹۶۳م.
۴۱. ↑ یاقوت حموی، معجم البلدان، ج۱، ص۵۷۴.
۴۲. ↑ محمد بن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۱۳، ص۴۸، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۵ق/ ۱۹۸۵م.
۴۳. ↑ عبدالرحیم اسنوی، طبقات الشافعیه، ج۱، ص۱۲، به کوشش عبداللـه جبوری، بغداد، ۱۳۹۰ق/ ۱۹۷۰م.
۴۴. ↑ قاضی عیاض، ترتیب المدارک، ج۱، ص۳۸۲، به کوشش احمد بکیر محمود، بیروت/ طرابلس، ۱۳۸۷ق/ ۱۹۶۷م.
۴۵. ↑ محمد بن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۱۰، ص۴۲۹، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۵ق/ ۱۹۸۵م.
۴۶. ↑ ابن کثیر، البدایه، ج۱۰، ص۲۹۴.
۴۷. ↑ قاضی عیاض، ترتیب المدارک، ج۱، ص۳۸۸، به کوشش احمد بکیر محمود، بیروت/ طرابلس، ۱۳۸۷ق/ ۱۹۶۷م.
۴۸. ↑ احمد بن علی ابن حجر عسقلانی، توالی التأسیس، ج۱، ص۹۶، به کوشش ابوالفداء عبداللـه قاضی، بیروت، ۱۴۰۶ق/ ۱۹۸۶م.
۴۹. ↑ مصطفی سقا، مقدمه بر السیره (نک‌: ابن هشام در همین مآخذ)، ج۱، ص «ف ـ ص».
۵۰. ↑ عبدالملک ابن هشام، السیره النبویه، ج۱، ص۴، به کوشش مصطفی سقا و دیگران، قاهره، ۱۳۵۵ق/ ۱۹۳۶م.
۵۱. ↑ عبدالرحمن سهیلی، الروض الانف، ج۱، ص۴۳، به کوشش عبدالرحمن وکیل، قاهره، ۱۳۸۷ق.
۵۲. ↑ علی بن یوسف قفطی، انباه الرواه، ج۲، ص۲۱۱-۲۱۲، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۷۱ق/ ۱۹۵۲م.
۵۳. ↑ محمد بن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۱۰، ص۴۲۹، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۵ق/ ۱۹۸۵م.
۵۴. ↑ عباس قمی، الکنی و الالقاب، ج۱، ص۴۵۲، تهران، ۱۳۹۷ق.
۵۵. ↑ ابن نباته، محمد بن محمد، ج۱، ص۴۶۶، دیوان، قاهره، ۱۳۲۳ق/ ۱۹۰۵م.
۵۶. ↑ ص۲۱۲، علی بن یوسف قفطی، ج۱، ص۲، انباه الرواه، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۷۱ق/ ۱۹۵۲م.
۵۷. ↑ ابن خلکان، وفیات، ج۳، ص۱۷۷.
۵۸. ↑ ابن کثیر، البدایه، ج۱۰، ص۲۹۴.
۵۹. ↑ علی بن یوسف قفطی، انباه الرواه، ج۲، ص۱۷۷، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۷۱ق/ ۱۹۵۲م.
۶۰. ↑ عبدالملک ابن هشام، التیجان، ج۱، ص۷۵، به کوشش عبدالعزیز مقالح، صنعا، ۱۹۷۹م.
۶۱. ↑ عبدالملک ابن هشام، التیجان، ج۱، ص۸۴، به کوشش عبدالعزیز مقالح، صنعا، ۱۹۷۹م.
۶۲. ↑ عبدالملک ابن هشام، التیجان، ج۱، ص۱۳۷، به کوشش عبدالعزیز مقالح، صنعا، ۱۹۷۹م.
۶۳. ↑ عبدالملک ابن هشام، التیجان، ج۱، ص۱۸۵، به کوشش عبدالعزیز مقالح، صنعا، ۱۹۷۹م.
۶۴. ↑ عبدالملک ابن هشام، التیجان، ج۱، ص۲۲۲، به کوشش عبدالعزیز مقالح، صنعا، ۱۹۷۹م.
۶۵. ↑ عبدالملک ابن هشام، التیجان، ج۱، ص۳۰۳، به کوشش عبدالعزیز مقالح، صنعا، ۱۹۷۹م.
۶۶. ↑ محمد بن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۱۰، ص۱۶۲-۱۶۳، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۵ق/ ۱۹۸۵م.
۶۷. ↑ عبدالعزیز مقالح، مقدمه بر التیجان (نک‌: ابن هشام در همین مآخذ)، ج۱، ص۷-۸.
۶۸. ↑ عبدالملک ابن هشام، التیجان، ج۱، ص۴۳، به کوشش عبدالعزیز مقالح، صنعا، ۱۹۷۹م.
۶۹. ↑ عبدالملک ابن هشام، التیجان، ج۱، ص۱۰۶، به کوشش عبدالعزیز مقالح، صنعا، ۱۹۷۹م.
۷۰. ↑ عبدالملک ابن هشام، التیجان، ج۱، ص۱۰۷، به کوشش عبدالعزیز مقالح، صنعا، ۱۹۷۹م.
۷۱. ↑ عبدالملک ابن هشام، التیجان، ج۱، ص۱۱۴، به کوشش عبدالعزیز مقالح، صنعا، ۱۹۷۹م.
۷۲. ↑ عبدالملک ابن هشام، التیجان، ج۱، ص۲۳۲-۲۳۷، به کوشش عبدالعزیز مقالح، صنعا، ۱۹۷۹م.
۷۳. ↑ عبدالملک ابن هشام، التیجان، ج۱، ص۲۴۵-۲۴۶، به کوشش عبدالعزیز مقالح، صنعا، ۱۹۷۹م.
۷۴. ↑ عبدالملک ابن هشام، التیجان، ج۱، ص۲۵۱، به کوشش عبدالعزیز مقالح، صنعا، ۱۹۷۹م.
۷۵. ↑ عبدالملک ابن هشام، التیجان، ج۱، ص۳۱۵-۳۱۷، به کوشش عبدالعزیز مقالح، صنعا، ۱۹۷۹م.
۷۶. ↑ عبدالرحمن سهیلی، الروض الانف، ج۱، ص۴۳، به کوشش عبدالرحمن وکیل، قاهره، ۱۳۸۷ق.


دانشنامه بزرگ اسلامی نویسنده:مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابومحمد عبدالملک ابن‌هشام »، ج۵، ص۱۹۱۰.    



جعبه ابزار