• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

احمد بن ابراهیم حسنی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


حسنی، ابوالعباس‌احمد بن‌ابراهیم ‌بن‌حسن، محدّث، مورخ و فقیه زیدی در قرن سوم و چهارم است.



در کتابهای تراجم، خاصه تراجم زیدیه، درباره وی اطلاعات اندکی وجود دارد. وی احتمالا در فاصله سالهای ۲۸۰ تا ۲۹۰ متولد شده‌است و نسب او با هفت واسطه به حسن مثنّی فرزند امام حسن‌مجتبی علیه‌السلام می‌رسد.
[۱] احمد بن ابراهیم حسنی، المصابیح، ج۱، ص۴۳ـ ۴۸، چاپ عبداللّه حوثی، صنعا ۱۴۲۳/۲۰۰۲.
جد اعلای او، محمد بن سلیمان، در ۱۹۹ هم‌زمان با قیام ابوالسرایا سرّی بن منصور شیبانی در عراق، در مدینه بر ضد حکومت عباسی شورید، ولی سرکوب شد. پدربزرگ حسنی، حسن‌ بن ابراهیم، در حدود ۲۷۰ـ۲۷۵، همراه با الهادی الی الحق یحیی بن حسین رَسّی، به آمل مهاجرت کرد
[۲] د. ایرانیکا، ذیل مادّه
. توفیق‌ نیافتن الهادی الی الحق در تشکیل حکومتی زیدی در نواحی جبال و دعوت گروهی از یمنیان از وی، او را به مهاجرت به یمن ترغیب کرد. احتمالاً حسن‌ بن ابراهیم نیز در این سفر همراه او بوده است؛ ازاین‌رو، شاید پدر حسنی و خود وی در یمن به‌دنیا آمده باشند.
نکته دیگری که بر احتمال تولد حسنی در یمن می‌افزاید، این است که وی کتاب الاحکام فی الحلال و الحرام و کتاب المنتخب، هر دو از الهادی الی الحق، را از عالمان و محدّثان یمنی روایت کرده است.
[۳] مجدالدین حسنی مؤیدی، التُّحَفُ شرح الزُّلَف، ج۱، ص۱۸۹، صنعا ۱۴۱۷/۱۹۹۷.
[۴] یحیی بن حسین ناطق بالحق، تیسیر المطالب فی امالی الامام ابیطالب، ج۱، ص۱۳۱، چاپ یحیی عبدالکریم فضیل، بیروت ۱۳۹۵/۱۹۷۵.
[۵] یحیی بن حسین ناطق بالحق، تیسیر المطالب فی امالی الامام ابیطالب، ج۱، ص۱۳۸ـ ۱۴۰، چاپ یحیی عبدالکریم فضیل، بیروت ۱۳۹۵/۱۹۷۵.
در عین حال، احتمال داده شده است که وی در آمل به دنیا آمده باشد.
[۶] مجدالدین حسنی مؤیدی، التُّحَفُ شرح الزُّلَف، ج۱، ص۱۸۹، صنعا ۱۴۱۷/۱۹۹۷.



حسنی در طلب علم به شهرهای گوناگون سفر کرد.
[۷] احمد بن ابراهیم حسنی، المصابیح، ج۱، ص۵۹ـ۶۰، چاپ عبداللّه حوثی، صنعا ۱۴۲۳/۲۰۰۲.
در عراق و حجاز از عالمان بنامی چون ابواحمد عبداللّه ‌بن ابی قتیبه غَنَوی، و در کوفه از احمدبن سعیدبن عثمان ثقفی و ابن‌عقده و دیگران سماع حدیث نمود.
[۸] احمد بن ابراهیم حسنی، المصابیح، ج۱، ص۴۸ـ ۵۹، چاپ عبداللّه حوثی، صنعا ۱۴۲۳/۲۰۰۲.



مهم‌‌ترین شیخ او در حدیث، عالم زیدی ابوزید عیسی بن محمد بن زید علوی بود. در منابع تصریح شده است که حسنی در ۳۲۲ برای دیدار وی و نیز سماع حدیث از عبدالرحمان‌ بن ابی حاتم‌ رازی، به‌ری سفر کرد.
[۹] مجدالدین حسنی مؤیدی، التُّحَفُ شرح الزُّلَف، ج۱، ص۱۳۲، صنعا ۱۴۱۷/۱۹۹۷.
[۱۰] حُمید بن مُحَلِّی، کتاب الحدائق الوردیة فی مناقب ائمّة الزیدیة، ج۲، ص۱۵، چاپ سنگی (بی جا) ۱۳۵۶ـ۱۳۵۷، چاپ افست دمشق ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵.
[۱۱] یحیی بن حسین ناطق بالحق، تیسیر المطالب فی امالی الامام ابیطالب، ج۱، ص۴۱، چاپ یحیی عبدالکریم فضیل، بیروت ۱۳۹۵/۱۹۷۵.
[۱۲] یحیی بن حسین ناطق بالحق، تیسیر المطالب فی امالی الامام ابیطالب، ج۱، ص۱۱۵، چاپ یحیی عبدالکریم فضیل، بیروت ۱۳۹۵/۱۹۷۵.
[۱۳] یحیی بن حسین ناطق بالحق، تیسیر المطالب فی امالی الامام ابیطالب، ج۱، ص۱۱۹، چاپ یحیی عبدالکریم فضیل، بیروت ۱۳۹۵/۱۹۷۵.
حسنی احتمالاً در بغداد از عالم زیدی عبدالعزیزبن اسحاق مشهور به ابن‌بقال و ابوالفرج علی بن حسین اصفهانی نیز سماع حدیث کرده است. در مکه نیز از ابومحمد عبداللّه ‌بن محمد بن اسحاق ‌بن العباس فاکهی، مؤلف کتاب اخبار مکه ، اخذ حدیث کرد. وی در دانش کلام نیز تبحر داشت و کلام معتزلی را به روش معتزله بغداد تدریس می‌کرد.
[۱۴] حُمید بن مُحَلِّی، کتاب الحدائق الوردیة فی مناقب ائمّة الزیدیة، ج۲، ص۶۵، چاپ سنگی (بی جا) ۱۳۵۶ـ۱۳۵۷، چاپ افست دمشق ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵.
مادلونگ
[۱۵] د. ایرانیکا، ذیل مادّه
احتمال داده است که حسنی کلام معتزلی را از ابوبکر محمد بن ابراهیم مقانعی، از شاگردان ابوالقاسم بلخی/ کعبی، فرا گرفته باشد.
[۱۶] یحیی بن حسین ناطق بالحق، الافادة فی تاریخ ائمة الزّیدیّة، ج۱، ص۱۱۵، چاپ محمد یحیی سالم عزان، صنعا ۱۴۱۷/۱۹۹۶.



از مهم‌‌ترین شاگردان حسنی، دو برادر به نامهای ابوطالب یحیی بن حسین هارونی (ناطق بالحق) و ابوالحسین احمد بن حسین هارونی، ابوعبداللّه محمد بن حسن داعی
[۱۷] محسن ‌بن محمد جِشُمی، «الطبقتان الحادیة عشرة و الثانیة عشرة من کتاب شرح‌العیون»، ج۱، ص۳۷۵، در قاضی عبدالجباربن احمد، فضل‌الاعتزال و طبقات ‌المعتزلة، چاپ فؤاد سید، تونس (بی تا).
و ابوالحسن (ابوالحسین) زید بن اسماعیل ‌بن محمد حسنی
[۱۸] علی بن عبیداللّه منتجب‌الدین رازی، ج۱، ص۲۸، الأربعون حدیثاً عن أربعین شیخاً من أربعین صحابیّاً فی فضائل الامام امیرالمؤمنین علی بن أبیطالب علیه‌السلام، قم ۱۴۰۸.
[۱۹] علی بن عبیداللّه منتجب‌الدین رازی، ج۱، ص۸۲، الأربعون حدیثاً عن أربعین شیخاً من أربعین صحابیّاً فی فضائل الامام امیرالمؤمنین علی بن أبیطالب علیه‌السلام، قم ۱۴۰۸.
بودند.


حسنی در فقه زیدی از آرای الهادی الی الحق، که پیروان وی در سنّت زیدیه به هادَویّه شهرت دارند، پیروی می‌کرد.


تاریخ وفات حسنی در بیش‌تر منابع ۳۵۳ ذکر شده است،
[۲۰] مجدالدین حسنی مؤیدی، التُّحَفُ شرح الزُّلَف، ج۱، ص۱۹۰، صنعا ۱۴۱۷/۱۹۹۷.
[۲۱] عبدالسلام وجیه، اعلام المؤلفین الزیدیّة، ج۱، ص۷۸، عمان ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
[۲۲] ایمن فؤاد سید، مصادر تاریخ الیمن فی العصر الاسلامی، ج۱، ص۸۴، قاهره ۱۹۷۴.
ولی باتوجه به روایت حسنی
[۲۳] مجدالدین حسنی مؤیدی، التُّحَفُ شرح الزُّلَف، ج۱، ص۵۵۸، صنعا ۱۴۱۷/۱۹۹۷.
از علی بن حسین‌ بن ‌شقیر کوفی در ۳۵۶، به ‌نظر نمی‌رسد که این تاریخ درست باشد. مادلونگ
[۲۴] د. ایرانیکا، ذیل مادّه
نیز، به فرض صحت تولد ابوطالب هارونی در ۳۴۰ و قبول این‌که وی نزد حسنی شاگردی کرده، تاریخ ۳۵۳ را درست ندانسته است. قبر حسنی ظاهراً تا قرن هفتم یا بیشتر، در آمل موجود بوده است.
[۲۵] «دو مشیخه زیدی»، چاپ محمدتقی دانش‌پژوه، ج۱، ص۱۸۵، در نامه مینوی، زیرنظر حبیبی یغمائی و ایرج افشار، تهران: جاویدان، ۱۳۵۰ش.
یحیی بن ‌حسین (متوفی۱۱۰۰) از احتمال دفن حسنی در جرجان سخن گفته،
[۲۶] یحیی بن حسین ناطق بالحق، الافادة فی تاریخ ائمة الزّیدیّة، ج۱، ص۱۱۵، چاپ محمد یحیی سالم عزان، صنعا ۱۴۱۷/۱۹۹۶.
که نادرست است. ابن‌اسفندیار
[۲۷] ابن‌اسفندیار، تاریخ طبرستان، ج۱، ص۱۰۵، چاپ عباس اقبال آشتیانی، تهران ۱۳۲۰ش.
از وجود مدفن شخصی به نام السید شمس آل‌رسول در محله عوامه‌کوی که احتمالاً تصحیف حازمه‌کوی باشد، سخن گفته است. اکنون در شهر آمل، مکانی به همان نامِ گنبد شمس آل‌رسول وجود دارد که به دلایلی از جمله شهرت حسنی به شمس آل‌رسول، میتواند مدفن ابوالعباس حسنی باشد.
[۲۸] منوچهر ستوده، از آستارا تا اِستارباد، ج۴، بخش ۱، ص۴۸ـ۵۱، تهران ۱۳۴۹ش.



آثار حسنی عبارت‌اند از:
۱) شرحُ الاحکام فی الحَلال و الْحَرام،
[۲۹] محسن ‌بن محمد جِشُمی، «الطبقتان الحادیة عشرة و الثانیة عشرة من کتاب شرح‌العیون»، ج۱، ص۳۷۶، در قاضی عبدالجباربن احمد، فضل‌الاعتزال و طبقات ‌المعتزلة، چاپ فؤاد سید، تونس (بی تا).
[۳۰] مجدالدین حسنی مؤیدی، التُّحَفُ شرح الزُّلَف، ج۱، ص۱۹۰، صنعا ۱۴۱۷/۱۹۹۷.
در شرح الاحکامِ الهادی الی الحق در فقه هادویّه، در شش جلد که تا قرن یازدهم در یمن موجود بوده است.
[۳۱] د. ایرانیکا، ذیل ماده
[۳۲] عبدالسلام وجیه، اعلام المؤلفین الزیدیّة، ج۱، ص۷۸، عمان ۱۴۲۰/۱۹۹۹.

۲) شرحُ المُنْتَخَب،
[۳۳] محسن ‌بن محمد جِشُمی، «الطبقتان الحادیة عشرة و الثانیة عشرة من کتاب شرح‌العیون»، ج۱، ص۳۷۶، در قاضی عبدالجباربن احمد، فضل‌الاعتزال و طبقات ‌المعتزلة، چاپ فؤاد سید، تونس (بی تا).
[۳۴] مجدالدین حسنی مؤیدی، التُّحَفُ شرح الزُّلَف، ج۱، ص۱۹۰، صنعا ۱۴۱۷/۱۹۹۷.
[۳۵] عبدالسلام وجیه، اعلام المؤلفین الزیدیّة، ج۱، ص۷۹، عمان ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
در شرح کتاب المنتخب الهادی الی الحق.
۳) النُصوص
[۳۶] محسن ‌بن محمد جِشُمی، «الطبقتان الحادیة عشرة و الثانیة عشرة من کتاب شرح‌العیون»، ج۱، ص۳۷۶، در قاضی عبدالجباربن احمد، فضل‌الاعتزال و طبقات ‌المعتزلة، چاپ فؤاد سید، تونس (بی تا).
[۳۷] مجدالدین حسنی مؤیدی، التُّحَفُ شرح الزُّلَف، ج۱، ص۱۹۰، صنعا ۱۴۱۷/۱۹۹۷.
[۳۸] عبدالسلام وجیه، اعلام المؤلفین الزیدیّة، ج۱، ص۷۸، عمان ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
که در منابع فقهی زیدیه از آن یاد شده است.
[۳۹] د. ایرانیکا، ذیل ماده

۴) شرح النُصُوص، که شرحی است بر کتاب پیشین.
۵) مسائل الخِلاف، در بیان اختلاف فقهی الهادی الی الحق و قاسم ‌بن ابراهیم رَسّی با ابوحنیفه و شافعی.
۶) الردُّ علی النّاحِل للخلاف بین الهادی و الناصر للحق علیهماالسلام،
[۴۰] عبدالسلام وجیه، اعلام المؤلفین الزیدیّة، ج۱، ص۷۸، عمان ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
که احتمالاً در این کتاب از عدم اختلاف فقهی حسن اُطْرُوش با الهادی الی الحق سخن گفته است
۷) کتاب ما تَفَرَّد به القاسم و الهادی صلواتُ اللّه علیهما دونَ الفریقین من مسائل الحلال و الحرام و غَیرِهما من الاحکام، که یک نسخه‌خطی از آن باقی است و احتمالاً همان کتاب مسائل‌الخلاف یا الرد علی الناحل است.
[۴۱] عبدالسلام وجیه، اعلام المؤلفین الزیدیّة، ج۱، ص۷۹، عمان ۱۴۲۰/۱۹۹۹.

۸) المصابیحُ من أخبار المصطفی و المرتضی و الأئمة من وُلدِهما الطّاهرین،
[۴۲] ایمن فؤاد سید، مصادر تاریخ الیمن فی العصر الاسلامی، ج۱، ص۷۸، قاهره ۱۹۷۴.
در شرح احوال پیامبر اکرم و امامان و قیام‌کنندگان زیدی.


کتاب المصابیح از آثار مهم در سنّت تاریخ‌نگاری زیدیه است. حسنی در این کتاب، درباره سیره پیامبر و خلفای نخستین گزارش مفصّلی آورده است. وی پاره‌ای از مطالب را از طریق روایت از مشایخ خود یا کسانی که از آن‌ها اجازه نقل داشته آورده و پاره‌ای دیگر را بدون سند از قولابن‌اسحاق (متوفی ۱۵۱)، ابن‌حبیب، واقدی و نصربن مزاحم مِنْقَری نقل کرده است.
[۴۳] احمد بن ابراهیم حسنی، المصابیح، ج۱، ص۶۹، چاپ عبداللّه حوثی، صنعا ۱۴۲۳/۲۰۰۲.
وی در این کتاب از ۵۸ شخصیت مطلب نقل کرده که حوثی اسامی آن‌ها را استخراج و فهرست نموده است.
[۴۴] احمد بن ابراهیم حسنی، المصابیح، ج۱، ص۷۰ـ۷۲، چاپ عبداللّه حوثی، صنعا ۱۴۲۳/۲۰۰۲.
از مصادر حسنی در این بخش، کتاب سیره ابن‌اسحاق به روایتهای مختلف آن است.

۸.۱ - تکمیل المصابیح از علی بن بلال آملی


با مرگ حسنی، شاگرد وی، علی بن بلال آملی، با بهره‌گیری از روایات حسنی و آثار دیگر، این کتاب را تکمیل کرد و آن را تا شرح ‌حال حسن اُطروش ادامه داد.
[۴۵] احمد بن سهل رازی، اخبارُ فَخّ و خبر یحیی بن عبداللّه و أخیه ادریس ‌بن عبداللّه: انتشار الحرکة الزیدیة فی الیمن و المغرب و الدیلم، ج۱، ص۱۱۲، چاپ ماهر جرّار، بیروت ۱۹۹۵.
از جمله منابع آملی در تکمیل المصابیح، این کتابها بوده است: أخبار محمدبن ابراهیم و أبی السرایا،
[۴۶] احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۴۲۸، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
تألیف عالم امامی نصربن مُزاحِم مِنقَری،
[۴۷] مجدالدین حسنی مؤیدی، التُّحَفُ شرح الزُّلَف، ج۱، ص۵۱۴ـ۵۲۹، صنعا ۱۴۱۷/۱۹۹۷.
سیرة الهادی الی الحق یحیی بن حسین رَسِّی، تألیف علی بن محمد بن عبیداللّه عباسی
[۴۸] مجدالدین حسنی مؤیدی، التُّحَفُ شرح الزُّلَف، ج۱، ص۵۷۶ـ۵۸۹، صنعا ۱۴۱۷/۱۹۹۷.
[۴۹] مجدالدین حسنی مؤیدی، التُّحَفُ شرح الزُّلَف، ج۱، ص۵۹۰ـ۵۹۷، صنعا ۱۴۱۷/۱۹۹۷.
و احتمالاً سیره حسن اطروش.
[۵۰] مجدالدین حسنی مؤیدی، التُّحَفُ شرح الزُّلَف، ج۱، ص۶۰۵، صنعا ۱۴۱۷/۱۹۹۷.



کتاب المصابیح و تتمه آن مورد توجه عالمان زیدی بوده است. ناطق بالحق، علاوه بر نقل روایات فراوانی از ابوالعباس حسنی در امالی خود
[۵۱] یحیی بن حسین ناطق بالحق، تیسیر المطالب فی امالی الامام ابیطالب، ج۱، ص۱۲۲، چاپ یحیی عبدالکریم فضیل، بیروت ۱۳۹۵/۱۹۷۵.
[۵۲] یحیی بن حسین ناطق بالحق، تیسیر المطالب فی امالی الامام ابیطالب، ج۱، ص۱۲۶، چاپ یحیی عبدالکریم فضیل، بیروت ۱۳۹۵/۱۹۷۵.
[۵۳] یحیی بن حسین ناطق بالحق، تیسیر المطالب فی امالی الامام ابیطالب، ج۱، ص۱۷۴، چاپ یحیی عبدالکریم فضیل، بیروت ۱۳۹۵/۱۹۷۵.
[۵۴] یحیی بن حسین ناطق بالحق، تیسیر المطالب فی امالی الامام ابیطالب، ج۱، ص۱۷۸، چاپ یحیی عبدالکریم فضیل، بیروت ۱۳۹۵/۱۹۷۵.
[۵۵] یحیی بن حسین ناطق بالحق، تیسیر المطالب فی امالی الامام ابیطالب، ج۱، ص۱۸۲، چاپ یحیی عبدالکریم فضیل، بیروت ۱۳۹۵/۱۹۷۵.
[۵۶] یحیی بن حسین ناطق بالحق، تیسیر المطالب فی امالی الامام ابیطالب، ج۱، ص۲۲۹، چاپ یحیی عبدالکریم فضیل، بیروت ۱۳۹۵/۱۹۷۵.
در کتاب الافادة فی تاریخ ائمة الزّیدیّة،
[۵۷] یحیی بن حسین ناطق بالحق، الافادة فی تاریخ ائمة الزّیدیّة، ج۱، ص۳۹، چاپ محمد یحیی سالم عزان، صنعا ۱۴۱۷/۱۹۹۶.
مطالبی را از کتاب المصابیح
[۵۸] احمد بن ابراهیم حسنی، المصابیح، ج۱، ص۳۲۸، چاپ عبداللّه حوثی، صنعا ۱۴۲۳/۲۰۰۲.
نقل کرده است. حُمید بن احمد مُحِلِّی (متوفی ۶۵۲) در الحدائق الوردیة
[۵۹] حُمید بن مُحَلِّی، کتاب الحدائق الوردیة فی مناقب ائمّة الزیدیة، ج۱، ص۳۷، چاپ سنگی (بی جا) ۱۳۵۶ـ۱۳۵۷، چاپ افست دمشق ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵.
[۶۰] حُمید بن مُحَلِّی، کتاب الحدائق الوردیة فی مناقب ائمّة الزیدیة، ج۱، ص۳۹، چاپ سنگی (بی جا) ۱۳۵۶ـ۱۳۵۷، چاپ افست دمشق ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵.
از کتاب المصابیح سود برده و عالم امامی، رضی الدین ابن‌طاووس (متوفی ۶۶۴)،
[۶۱] ابن ‌طاووس، اقبال‌الاعمال، ج۳، ص۸۷، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۴ـ۱۴۱۶.
[۶۲] ابن ‌طاووس، اقبال‌الاعمال، ج۳، ص۸۹، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۴ـ۱۴۱۶.
نیز مطالبی از کتاب المصابیح نقل کرده است
[۶۳] کولبرگ، ص ۲۵۷.
.بخشی از این کتاب را مادلونگ در ضمن کتاب اخبارُ أئمَّةِ الزَیدیة فی طبرستان و دیلمان و جیلان
[۶۴] مادلونگ، در ضمن کتاب اخبارُ أئمَّةِ الزَیدیة فی طبرستان و دیلمان و جیلان، ص ۵۵ـ۷۵، بیروت ۱۹۸۷.
به ‌چاپ رسانده است. ماهر جرّار نیز بخشی از تتمه المصابیح را به ضمیمه کتاب أخبارُ فَخّ تألیف احمد بن سهل رازی
[۶۵] احمد بن سهل رازی، اخبارُ فَخّ و خبر یحیی بن عبداللّه و أخیه ادریس ‌بن عبداللّه: انتشار الحرکة الزیدیة فی الیمن و المغرب و الدیلم، ج۱، ص۲۷۹ـ ۳۲۸، چاپ ماهر جرّار، بیروت ۱۹۹۵.
منتشر کرده است. متن کامل المصابیح و تتمه آن به کوشش عبداللّه حوثی (صنعا ۱۴۲۳) منتشر شده است.


(۱) ابن‌اسفندیار، تاریخ طبرستان، چاپ عباس اقبال آشتیانی، تهران ۱۳۲۰ش.
(۲) ابن ‌طاووس، اقبال‌الاعمال، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۴ـ۱۴۱۶.
(۳) ایمن فؤاد سید، مصادر تاریخ الیمن فی العصر الاسلامی، قاهره ۱۹۷۴.
(۴) محسن ‌بن محمد جِشُمی، «الطبقتان الحادیة عشرة و الثانیة عشرة من کتاب شرح‌العیون»، در قاضی عبدالجباربن احمد، فضل‌الاعتزال و طبقات ‌المعتزلة، چاپ فؤاد سید، تونس (بی تا).
(۵) احمد بن ابراهیم حسنی، المصابیح، چاپ عبداللّه حوثی، صنعا ۱۴۲۳/۲۰۰۲.
(۶) مجدالدین حسنی مؤیدی، التُّحَفُ شرح الزُّلَف، صنعا ۱۴۱۷/۱۹۹۷.
(۷) «دو مشیخه زیدی»، چاپ محمدتقی دانش‌پژوه، در نامه مینوی، زیرنظر حبیبی یغمائی و ایرج افشار، تهران: جاویدان، ۱۳۵۰ش.
(۸) احمد بن سهل رازی، اخبارُ فَخّ و خبر یحیی بن عبداللّه و أخیه ادریس ‌بن عبداللّه: انتشار الحرکة الزیدیة فی الیمن و المغرب و الدیلم، چاپ ماهر جرّار، بیروت ۱۹۹۵.
(۹) منوچهر ستوده، از آستارا تا اِستارباد، تهران ۱۳۴۹ش.
(۱۰) حُمید بن مُحَلِّی، کتاب الحدائق الوردیة فی مناقب ائمّة الزیدیة، چاپ سنگی (بی جا) ۱۳۵۶ـ۱۳۵۷، چاپ افست دمشق ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵.
(۱۱) علی بن عبیداللّه منتجب‌الدین رازی، الأربعون حدیثاً عن أربعین شیخاً من أربعین صحابیّاً فی فضائل الامام امیرالمؤمنین علی بن أبیطالب علیه‌السلام، قم ۱۴۰۸.
(۱۲) یحیی بن حسین ناطق بالحق، الافادة فی تاریخ ائمة الزّیدیّة، چاپ محمد یحیی سالم عزان، صنعا ۱۴۱۷/۱۹۹۶.
(۱۳) یحیی بن حسین ناطق بالحق، تیسیر المطالب فی امالی الامام ابیطالب، چاپ یحیی عبدالکریم فضیل، بیروت ۱۳۹۵/۱۹۷۵.
(۱۴) احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
(۱۵) عبدالسلام وجیه، اعلام المؤلفین الزیدیّة، عمان ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
(۱۶) E Ir, sv "Hasani, Abu'l-Abbas Ahmad b Ebrahim" (by Wilferd Madelung) ;.
(۱۷) Etan Kohlberg, A medieval Muslim scholar at work: Ibn Tawus and his library, Leiden ۱۹۹۲.

 
۱. ↑ احمد بن ابراهیم حسنی، المصابیح، ج۱، ص۴۳ـ ۴۸، چاپ عبداللّه حوثی، صنعا ۱۴۲۳/۲۰۰۲.
۲. ↑ د. ایرانیکا، ذیل مادّه
۳. ↑ مجدالدین حسنی مؤیدی، التُّحَفُ شرح الزُّلَف، ج۱، ص۱۸۹، صنعا ۱۴۱۷/۱۹۹۷.
۴. ↑ یحیی بن حسین ناطق بالحق، تیسیر المطالب فی امالی الامام ابیطالب، ج۱، ص۱۳۱، چاپ یحیی عبدالکریم فضیل، بیروت ۱۳۹۵/۱۹۷۵.
۵. ↑ یحیی بن حسین ناطق بالحق، تیسیر المطالب فی امالی الامام ابیطالب، ج۱، ص۱۳۸ـ ۱۴۰، چاپ یحیی عبدالکریم فضیل، بیروت ۱۳۹۵/۱۹۷۵.
۶. ↑ مجدالدین حسنی مؤیدی، التُّحَفُ شرح الزُّلَف، ج۱، ص۱۸۹، صنعا ۱۴۱۷/۱۹۹۷.
۷. ↑ احمد بن ابراهیم حسنی، المصابیح، ج۱، ص۵۹ـ۶۰، چاپ عبداللّه حوثی، صنعا ۱۴۲۳/۲۰۰۲.
۸. ↑ احمد بن ابراهیم حسنی، المصابیح، ج۱، ص۴۸ـ ۵۹، چاپ عبداللّه حوثی، صنعا ۱۴۲۳/۲۰۰۲.
۹. ↑ مجدالدین حسنی مؤیدی، التُّحَفُ شرح الزُّلَف، ج۱، ص۱۳۲، صنعا ۱۴۱۷/۱۹۹۷.
۱۰. ↑ حُمید بن مُحَلِّی، کتاب الحدائق الوردیة فی مناقب ائمّة الزیدیة، ج۲، ص۱۵، چاپ سنگی (بی جا) ۱۳۵۶ـ۱۳۵۷، چاپ افست دمشق ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵.
۱۱. ↑ یحیی بن حسین ناطق بالحق، تیسیر المطالب فی امالی الامام ابیطالب، ج۱، ص۴۱، چاپ یحیی عبدالکریم فضیل، بیروت ۱۳۹۵/۱۹۷۵.
۱۲. ↑ یحیی بن حسین ناطق بالحق، تیسیر المطالب فی امالی الامام ابیطالب، ج۱، ص۱۱۵، چاپ یحیی عبدالکریم فضیل، بیروت ۱۳۹۵/۱۹۷۵.
۱۳. ↑ یحیی بن حسین ناطق بالحق، تیسیر المطالب فی امالی الامام ابیطالب، ج۱، ص۱۱۹، چاپ یحیی عبدالکریم فضیل، بیروت ۱۳۹۵/۱۹۷۵.
۱۴. ↑ حُمید بن مُحَلِّی، کتاب الحدائق الوردیة فی مناقب ائمّة الزیدیة، ج۲، ص۶۵، چاپ سنگی (بی جا) ۱۳۵۶ـ۱۳۵۷، چاپ افست دمشق ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵.
۱۵. ↑ د. ایرانیکا، ذیل مادّه
۱۶. ↑ یحیی بن حسین ناطق بالحق، الافادة فی تاریخ ائمة الزّیدیّة، ج۱، ص۱۱۵، چاپ محمد یحیی سالم عزان، صنعا ۱۴۱۷/۱۹۹۶.
۱۷. ↑ محسن ‌بن محمد جِشُمی، «الطبقتان الحادیة عشرة و الثانیة عشرة من کتاب شرح‌العیون»، ج۱، ص۳۷۵، در قاضی عبدالجباربن احمد، فضل‌الاعتزال و طبقات ‌المعتزلة، چاپ فؤاد سید، تونس (بی تا).
۱۸. ↑ علی بن عبیداللّه منتجب‌الدین رازی، ج۱، ص۲۸، الأربعون حدیثاً عن أربعین شیخاً من أربعین صحابیّاً فی فضائل الامام امیرالمؤمنین علی بن أبیطالب علیه‌السلام، قم ۱۴۰۸.
۱۹. ↑ علی بن عبیداللّه منتجب‌الدین رازی، ج۱، ص۸۲، الأربعون حدیثاً عن أربعین شیخاً من أربعین صحابیّاً فی فضائل الامام امیرالمؤمنین علی بن أبیطالب علیه‌السلام، قم ۱۴۰۸.
۲۰. ↑ مجدالدین حسنی مؤیدی، التُّحَفُ شرح الزُّلَف، ج۱، ص۱۹۰، صنعا ۱۴۱۷/۱۹۹۷.
۲۱. ↑ عبدالسلام وجیه، اعلام المؤلفین الزیدیّة، ج۱، ص۷۸، عمان ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
۲۲. ↑ ایمن فؤاد سید، مصادر تاریخ الیمن فی العصر الاسلامی، ج۱، ص۸۴، قاهره ۱۹۷۴.
۲۳. ↑ مجدالدین حسنی مؤیدی، التُّحَفُ شرح الزُّلَف، ج۱، ص۵۵۸، صنعا ۱۴۱۷/۱۹۹۷.
۲۴. ↑ د. ایرانیکا، ذیل مادّه
۲۵. ↑ «دو مشیخه زیدی»، چاپ محمدتقی دانش‌پژوه، ج۱، ص۱۸۵، در نامه مینوی، زیرنظر حبیبی یغمائی و ایرج افشار، تهران: جاویدان، ۱۳۵۰ش.
۲۶. ↑ یحیی بن حسین ناطق بالحق، الافادة فی تاریخ ائمة الزّیدیّة، ج۱، ص۱۱۵، چاپ محمد یحیی سالم عزان، صنعا ۱۴۱۷/۱۹۹۶.
۲۷. ↑ ابن‌اسفندیار، تاریخ طبرستان، ج۱، ص۱۰۵، چاپ عباس اقبال آشتیانی، تهران ۱۳۲۰ش.
۲۸. ↑ منوچهر ستوده، از آستارا تا اِستارباد، ج۴، بخش ۱، ص۴۸ـ۵۱، تهران ۱۳۴۹ش.
۲۹. ↑ محسن ‌بن محمد جِشُمی، «الطبقتان الحادیة عشرة و الثانیة عشرة من کتاب شرح‌العیون»، ج۱، ص۳۷۶، در قاضی عبدالجباربن احمد، فضل‌الاعتزال و طبقات ‌المعتزلة، چاپ فؤاد سید، تونس (بی تا).
۳۰. ↑ مجدالدین حسنی مؤیدی، التُّحَفُ شرح الزُّلَف، ج۱، ص۱۹۰، صنعا ۱۴۱۷/۱۹۹۷.
۳۱. ↑ د. ایرانیکا، ذیل ماده
۳۲. ↑ عبدالسلام وجیه، اعلام المؤلفین الزیدیّة، ج۱، ص۷۸، عمان ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
۳۳. ↑ محسن ‌بن محمد جِشُمی، «الطبقتان الحادیة عشرة و الثانیة عشرة من کتاب شرح‌العیون»، ج۱، ص۳۷۶، در قاضی عبدالجباربن احمد، فضل‌الاعتزال و طبقات ‌المعتزلة، چاپ فؤاد سید، تونس (بی تا).
۳۴. ↑ مجدالدین حسنی مؤیدی، التُّحَفُ شرح الزُّلَف، ج۱، ص۱۹۰، صنعا ۱۴۱۷/۱۹۹۷.
۳۵. ↑ عبدالسلام وجیه، اعلام المؤلفین الزیدیّة، ج۱، ص۷۹، عمان ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
۳۶. ↑ محسن ‌بن محمد جِشُمی، «الطبقتان الحادیة عشرة و الثانیة عشرة من کتاب شرح‌العیون»، ج۱، ص۳۷۶، در قاضی عبدالجباربن احمد، فضل‌الاعتزال و طبقات ‌المعتزلة، چاپ فؤاد سید، تونس (بی تا).
۳۷. ↑ مجدالدین حسنی مؤیدی، التُّحَفُ شرح الزُّلَف، ج۱، ص۱۹۰، صنعا ۱۴۱۷/۱۹۹۷.
۳۸. ↑ عبدالسلام وجیه، اعلام المؤلفین الزیدیّة، ج۱، ص۷۸، عمان ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
۳۹. ↑ د. ایرانیکا، ذیل ماده
۴۰. ↑ عبدالسلام وجیه، اعلام المؤلفین الزیدیّة، ج۱، ص۷۸، عمان ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
۴۱. ↑ عبدالسلام وجیه، اعلام المؤلفین الزیدیّة، ج۱، ص۷۹، عمان ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
۴۲. ↑ ایمن فؤاد سید، مصادر تاریخ الیمن فی العصر الاسلامی، ج۱، ص۷۸، قاهره ۱۹۷۴.
۴۳. ↑ احمد بن ابراهیم حسنی، المصابیح، ج۱، ص۶۹، چاپ عبداللّه حوثی، صنعا ۱۴۲۳/۲۰۰۲.
۴۴. ↑ احمد بن ابراهیم حسنی، المصابیح، ج۱، ص۷۰ـ۷۲، چاپ عبداللّه حوثی، صنعا ۱۴۲۳/۲۰۰۲.
۴۵. ↑ احمد بن سهل رازی، اخبارُ فَخّ و خبر یحیی بن عبداللّه و أخیه ادریس ‌بن عبداللّه: انتشار الحرکة الزیدیة فی الیمن و المغرب و الدیلم، ج۱، ص۱۱۲، چاپ ماهر جرّار، بیروت ۱۹۹۵.
۴۶. ↑ احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۴۲۸، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
۴۷. ↑ مجدالدین حسنی مؤیدی، التُّحَفُ شرح الزُّلَف، ج۱، ص۵۱۴ـ۵۲۹، صنعا ۱۴۱۷/۱۹۹۷.
۴۸. ↑ مجدالدین حسنی مؤیدی، التُّحَفُ شرح الزُّلَف، ج۱، ص۵۷۶ـ۵۸۹، صنعا ۱۴۱۷/۱۹۹۷.
۴۹. ↑ مجدالدین حسنی مؤیدی، التُّحَفُ شرح الزُّلَف، ج۱، ص۵۹۰ـ۵۹۷، صنعا ۱۴۱۷/۱۹۹۷.
۵۰. ↑ مجدالدین حسنی مؤیدی، التُّحَفُ شرح الزُّلَف، ج۱، ص۶۰۵، صنعا ۱۴۱۷/۱۹۹۷.
۵۱. ↑ یحیی بن حسین ناطق بالحق، تیسیر المطالب فی امالی الامام ابیطالب، ج۱، ص۱۲۲، چاپ یحیی عبدالکریم فضیل، بیروت ۱۳۹۵/۱۹۷۵.
۵۲. ↑ یحیی بن حسین ناطق بالحق، تیسیر المطالب فی امالی الامام ابیطالب، ج۱، ص۱۲۶، چاپ یحیی عبدالکریم فضیل، بیروت ۱۳۹۵/۱۹۷۵.
۵۳. ↑ یحیی بن حسین ناطق بالحق، تیسیر المطالب فی امالی الامام ابیطالب، ج۱، ص۱۷۴، چاپ یحیی عبدالکریم فضیل، بیروت ۱۳۹۵/۱۹۷۵.
۵۴. ↑ یحیی بن حسین ناطق بالحق، تیسیر المطالب فی امالی الامام ابیطالب، ج۱، ص۱۷۸، چاپ یحیی عبدالکریم فضیل، بیروت ۱۳۹۵/۱۹۷۵.
۵۵. ↑ یحیی بن حسین ناطق بالحق، تیسیر المطالب فی امالی الامام ابیطالب، ج۱، ص۱۸۲، چاپ یحیی عبدالکریم فضیل، بیروت ۱۳۹۵/۱۹۷۵.
۵۶. ↑ یحیی بن حسین ناطق بالحق، تیسیر المطالب فی امالی الامام ابیطالب، ج۱، ص۲۲۹، چاپ یحیی عبدالکریم فضیل، بیروت ۱۳۹۵/۱۹۷۵.
۵۷. ↑ یحیی بن حسین ناطق بالحق، الافادة فی تاریخ ائمة الزّیدیّة، ج۱، ص۳۹، چاپ محمد یحیی سالم عزان، صنعا ۱۴۱۷/۱۹۹۶.
۵۸. ↑ احمد بن ابراهیم حسنی، المصابیح، ج۱، ص۳۲۸، چاپ عبداللّه حوثی، صنعا ۱۴۲۳/۲۰۰۲.
۵۹. ↑ حُمید بن مُحَلِّی، کتاب الحدائق الوردیة فی مناقب ائمّة الزیدیة، ج۱، ص۳۷، چاپ سنگی (بی جا) ۱۳۵۶ـ۱۳۵۷، چاپ افست دمشق ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵.
۶۰. ↑ حُمید بن مُحَلِّی، کتاب الحدائق الوردیة فی مناقب ائمّة الزیدیة، ج۱، ص۳۹، چاپ سنگی (بی جا) ۱۳۵۶ـ۱۳۵۷، چاپ افست دمشق ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵.
۶۱. ↑ ابن ‌طاووس، اقبال‌الاعمال، ج۳، ص۸۷، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۴ـ۱۴۱۶.
۶۲. ↑ ابن ‌طاووس، اقبال‌الاعمال، ج۳، ص۸۹، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۴ـ۱۴۱۶.
۶۳. ↑ کولبرگ، ص ۲۵۷.
۶۴. ↑ مادلونگ، در ضمن کتاب اخبارُ أئمَّةِ الزَیدیة فی طبرستان و دیلمان و جیلان، ص ۵۵ـ۷۵، بیروت ۱۹۸۷.
۶۵. ↑ احمد بن سهل رازی، اخبارُ فَخّ و خبر یحیی بن عبداللّه و أخیه ادریس ‌بن عبداللّه: انتشار الحرکة الزیدیة فی الیمن و المغرب و الدیلم، ج۱، ص۲۷۹ـ ۳۲۸، چاپ ماهر جرّار، بیروت ۱۹۹۵.



دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «احمد بن ابراهیم حسنی»، شماره۶۱۹۳.    



جعبه ابزار