الآداب‌السلطانیه (نهایی)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اَلآدابُ السُّلطانِیَّه، کتابی
تاریخی به زبان
عربی ، نوشته
صفی الدین محمد بن طباطبا معروف به
ابن طِقطَقی (۶۶۰ ـ۷۰۹ق/۱۲۶۲ـ۱۳۰۹م)، نویسنده، ادیب و مورخ
شیعیِ امامی و از خاندان
امام حسن مجتبی (علیه السلام) می باشد.
عنوان دیگر کتاب که بدان نیز شهرت دارد، «الفخری فی الآداب السّلطانیه و الدّول الاسلامیّه» است. گاه آن را به اختصار، «الفخری» گویند.
واژه اخیر اشاره به «
فخرالدین عیسی بن ابراهیم» فرمانروای
موصل در آن روزگار است که اثر به نام او نگاشته شده است. این کهن ترین اثر سیاسی ـ تاریخی پس از فروپاشی
خلافت عباسیان است.
کتاب از یک مقدمه کوتاه و ۲ فصل تشکیل می شود:
فصل یکم،
پند و اندرزهایی است که برای
فرمانروایان و دولتمردان سودمند است. این فصل نزدیک به یک پنجم کتاب را در بر می گیرد و
آداب فرمانروایی و چگونگی اداره جامعه را نشان می دهد. مایه عمده کار نویسنده در این فصل، اندرزنامه ها و کتاب هایی مانند
کلیله و دمنه ،
جاویدان خرد (و ترجمه عربی آن
آداب العرب و الفُرس )،
خردنامه و مانند این هاست.
نگارنده در اینجا [[|اندرزاندرزهایی]] از گفته
قباد ،
انوشیروان ،
اسکندر ، فرزانگان
ایران و
هند ، پادشاهان ایرانی و جز ایشان آورده و
آیات و
احادیثی نیز در تأیید آن ها نقل کرده است.
فصل دوم، گزارش
تاریخ اسلام از آغاز تا سقوط
بغداد به دست
هولاکوخان مغول در
جمادی الثانی ۶۵۶ق/ ژوئن ۱۲۵۸م است. در این فصل به
وزیران هر
خلیفه بیش از خود وی توجه شده و درباره ایشان به تفصیل بیشتری سخن رفته است.
مهم ترین منابع کار نویسنده در فصل دوم، تاریخ هایی چون،
طبری (د ۳۱۰ق/۹۲۲م)،
مسعودی (د ۳۴۶ق/۹۵۷م)،
ابن اثیر (د ۶۲۸ق/۱۲۳۱م) و نیز
کتاب الاوراق نوشته
ابوبکر محمد صولی (د ۳۳۵ق/۹۴۶م) است.
ابن طقطقی از مأخذ اخیر بیش تر در نوشتن شرح حال و کارهای وزیران
خلفای عباسی بهره گرفته است. از همین روست که از هنگام درگذشت
صولی تا مدت بیش از یک سده، از وزیران خلفا سخنی در میان نیست.
این کتاب به تصریح نویسنده در فاصله میان جمادی الثانی، تا ۵
شوال سال ۷۰۱ق/
فوریه تا ۳ ژوئن ۱۳۰۲م، در شهر موصل نگارش یافته است.
بخش مربوط به دوره
عباسی در فصل دوم این کتاب ارزش ویژه ای دارد. بلافاصله پس از
انقراض نظام عباسی و در شرایط کاهش فشارهای تحمیل شده از سوی خلفا، دانشمندی از طایفه
امامی برای نخستین بار امکان تاریخ نگاری یافته و گوشه هایی از
فساد آن نظام را آشکار ساخته است.
البته این واقعیت که بیش تر زورمندان آن روزگار در
زوال حکومت عباسیان سوگوار بودند و این که این اثر برای حاکمی از قماش همان زورمندان
سوگوار نوشته می شد، مانع شده است که نویسنده دیدگاه های خود را درباره آن
نظام ، با صراحت کافی مطرح کند. از این رو نقد وی از نظام عباسی بسیار ملایم است، اما همین نقد ملایم نیز تا روزگار نگارش این کتاب سابقه نداشته است.
نویسنده، چند صفحه نخستِ کتاب را به
ستایش از فرمانروای موصل اختصاص داده و سپس چند صفحه ای نیز در ستایش کتاب خود آورده و طی آن اثر خویش را سودمندتر از
حماسه ابوتمام و مقامات همدانی و حریری شمرده است.
نویسنده در آغاز فصل یکم می گوید:
این کتاب جای سخن درباره حقیقت
فرمانروایی و تقسیم شدن آن به ریاست های
دینی و دنیوی مانند خلافت و
سلطنت و
امارت و
ولایت و آنچه از اینهمه برپایه
شرع استوار بوده یا نبوده و آرای صاحب نظران در باب
امامت نیست. رئیس فاضل باید از
خرد ،
عدالت ،
دانش ،
پرهیزکاری و
بخشش برخوردار و از
خشم ،
بخل و تندی بر کنار باشد.
وی پاسخ
علی بن طاوس (د ۶۶۴ق/۱۲۶۶م) را به پرسش
هولاکوخان در ترجیح فرمانروای غیرمسلمان
دادگر بر
مسلمان ستمکار نقل می کند و وجود
اعلم معصوم را در جامعه لازم نمی داند و هوشیاری و فهم
حاکم را کافی می شمرد.
از بیش تر خلفای
اموی و عباسی انتقاد می کند و صریحاً اعلام می دارد که
هارون الرشید از
خدای تعالی بیم نداشته است. کشتن بی تأمل را جایز نمی داند و
شکنجه به ویژه با
آتش را نکوهش می کند. [[|انتقام جویی]] را زشت می شمرد و در دوری از این صفت
علی بن ابی طالب (علیه السلام) را مثال می آورد. همچنین وی در بسیاری از جاهای این کتاب علاقه خود را به
اهل بیت پیامبر (صلوات الله و سلامه علیهم) نشان می دهد.
البته این اثر شامل برخی لغزش های تاریخی نیز هست. مؤلف، از جمله در نقل رویدادهای مربوط به
حلاج و
قرمطیان و افتادن بغداد به دست ترکان
سلجوقی ، مطالب نادرستی آورده است.
در سده ۱۳ق/۱۹م بخش هایی از این کتاب در
پاریس (۱۸۰۶ و ۱۸۳۴ و ۴۶ـ۱۸۴۷م)،
وین (۱۸۱۶م)،
بُن (۱۸۲۳م)،
طرابلس (۱۸۲۸م)،
مسکو (۱۸۷۰م) و
رم (۱۸۸۴م) منتشر شده است.
چاپ یکجای آن نخستین بار در ۱۸۶۰م در شهر گوتای
آلمان انجام گرفته و در ۱۸۹۵م نیز با مقدمه ای به زبان
فرانسه در پاریس منتشر گردیده است. همین چاپ بعدها در
قاهره و
بیروت چندین بار منتشر شده است.
این اثر به زبان های
انگلیسی و
فرانسوی نیز ترجمه و منتشر گردیده است. کتاب را «محمد وحید گلپایگانی» به
فارسی برگردانده و نام «تاریخ فخری در آداب ملک داری و دولت های اسلامی» بر آن گذاشته است. این ترجمه در ۱۳۵۰ش در
تهران چاپ و منتشر شده و دیگر باره در ۱۳۶۰ش تجدید چاپ گشته است.
(۱) آقابزرگ، الذریعه، ۱۶/۱۲۵.
(۲) ابن الطِقْطَقی، محمد بن علی بن طباطبا، الفخری فی الآداب السلطانیه و الدّول الاسلامیّه، مصر، المطبعه الرحمانیه، ۱۹۳۸م، جم .
(۳) ابن الفوطی، عبدالرزاق بن محمد، الحوادث الجامعه، بغداد، ۱۳۵۱ق، ص ۲۶۲ـ ۲۶۵.
(۴) براون، ادوارد، تاریخ ادبی ایران، ترجمه علی پاشا صالح، تهران، ابن سینا، ۱۳۳۵ش، ۱/۳۶۵ـ۳۶۶.
(۵) بروکلمان، تاریخ ادبیات عرب، ذیل واژه، ۲/۲۰۷ـ ۲۰۸؛ ۲/۲۰۱ـ۲۰۲؛
(۶) دانشکده ادبیات، فهرست خطی، ۸/۸۰.
(۷) دانشنامه ایران و اسلام.
(۸) دائرة المعارف الاسلامیه.
(۹) دایرة المعارف فارسی.
(۱۰) زرکلی، خیرالدین، الاعلام، بیروت، ۱۹۶۹، ۷/۱۷۴.
(۱۱) زرین کوب، عبدالحسین، تاریخ ایران بعد از اسلام، تهران، امیرکبیر، ۱۳۶۳ش، ص ۱۲.
(۱۲) قزوینی، محمد، یادداشت ها، به کوشش ایرج افشار، تهران، علمی، ۱۳۶۳ش، ۸/۹۱ـ۹۴.
(۱۳) کحاله، عمررضا، معجم المؤلفین، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ۱۱/۵۱.
(۱۴) دهخدا، علی اکبر، لغت نامه دهخدا.
(۱۵) مهدی دامغانی، محمود، «ابن الطقطقا و کتاب الفخری»، نشریه دانشکده الهیات و معارف اسلامی مشهد، شم ۱۴ (بهار ۱۳۵۴ش)، ص ۱۵۶ـ۱۷۳.
(۱۶) نخجوانی، هندوشاه بن عبدالله، تجارب السّلف، به کوشش عباس اقبال، تهران، طهوری، ۱۳۵۷ش، مقدمه.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «الآداب السلطانیه»، شماره۱۱۷.
