التفسیر بالرأی (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«التفسیر بالرای، قواعده و ضوابطه و اعلامه» نوشته دکتر
محمد حمد زغلول و به
زبان عربی است.
نویسنده در این کتاب به بیان قواعد و ضوابط تفسیر به رای پرداخته است. مراد از
تفسیر به رای در این جا، تفسیر به رای مذموم و نکوهیده که در
احادیث نبوی از آن نهی شده نیست بلکه مراد از آن هرگونه
تفسیر عقلی و استدلالی در مقابل
تفسیر نقلی و ماثور است. بنابراین مراد از «رای» در این جا دقیقا همان «
اجتهاد» است. طبق این تعریف، تفسیر به رای شامل تفاسیر فقهی، کلامی، صوفی یا اشاری، علمی و... خواهد شد. نویسنده قبل از ورود به بحث اصلی بابی را به
علوم قرآنی اختصاص داده و تاثیر آنها را در تفسیر به رای یادآور می‌شود. بحث از
اسباب نزول و اثر آن در تفسیر، مباحث
نسخ،
اسرائیلیات و تاثیر آنها در این نوع از تفسیر و موضوع ترجمه
قرآن کریم به سایر زبانها و حکم ترجمه قرآن در فقه
مذاهب اربعه از جمله مطالبی است که در این باب به بررسی آنها پرداخته می‌شود. در بابی دیگر از ابواب کتاب، نویسنده به بررسی ضوابط و قواعد تفسیر به رای پرداخته و نقش این قواعد را در تبیین دلالات الفاظ قرآنی بر معانی مورد نظر برای فهم بهتر کتاب الله و نیل به مقاصد آن یادآور می‌شود و قبل از آن اقسام تفسیر از جهت روش علمی، تعریف اصطلاح «تفسیر به رای»، ادله قائلین به جواز و عدم جواز تفسیر به رای و وجه جمع بین این دو دیدگاه، تفاوت تفسیر و
تاویل، تعارض ظاهری بین
آیات قرآن از جهت معنا و کیفیت تفسیر این تعارض و نیز چگونگی شناخت وجوه تعارض بین برخی آیات با برخی دیگر و نیز بین آیه و
حدیث و نیز توضیح اسباب و علل اختلاف بین مفسران در تفسیر قرآن کریم، مورد بررسی قرار می‌گیرد. نقش اجتهاد و گستره آن در تفسیر به رای، علوم مورد نیاز مفسر و آداب و شرایطی که رعایت آنها از جانب مفسر لازم است، روش مفسران به رای و ضوابط عمومی تفسیر به رای نظیر لزوم آشنایی با
علوم عربی، حدیث و
اصول فقه از دیگر موضوعاتی است که در این باب بدانها پرداخته می‌شود. در باب بعدی قواعد تفسیر به رای، که نقش مهمی در تسهیل فهم معانی قرآن کریم و
استنباط احکام شرعیه از نصوص قرآنی دارند مورد بررسی قرار می‌گیرد. به اعتقاد نویسنده تمام معانی قرآن از خلال منطوق لفظ قرآنی یا مفهوم آن قابل دستیابی است. از این رو نویسنده به بحث از منطوق و مفهوم قرآن،
حقیقت و مجاز، دلالت الفاظ بر معانی از طریق عبارت،
اشاره،
نص یا
اقتضاء پرداخته است. دلالت الفاظ قرآنی از حیث
عام یا
خاص یا مشترک بودن و قواعد تفسیر الفاظ واضح الدلالة و الفاظ مبهم الدلالة قرآن در این باب مورد بررسی قرار می‌گیرد. در آخرین باب کتاب هم به معرفی هشت تن از مفسران قرآن کریم و معرفی آثار و نیز روش خاص هریک از آنان در تفسیر قرآن پرداخته و بطور اختصار از مدارس تفسیری
اشاعره،
معتزله ،
اثریة و
اشاریة سخن به میان می‌آورد.
کتاب دارای مقدمه‌ای از مؤلف، یک باب تمهیدی و سه باب اصلی می‌باشد:
«علوم القرآن و اثرها فی التفسیر» دارای سه فصل ذیل می‌باشد: الفصل الاول: معرفة اسباب النزول و اثرها فی التفسیر. الفصل الثانی:النسخ و اثره فی التفسیر. الفصل الثالث: الاسرائیلیات و اثرها فی التفسیر. الفصل الرابع: ترجمة القرآن الی اللغات الاجنبیة و احکامها.
«ضوابط التفسیر بالرای» مشتمل بر سه فصل ذیل است که هرکدام مباحثی را دربردارند: الفصل الاول: اقسام التفسیر من حیث منهجه العلمی. الفصل الثانی: معرفة الموهم و المختلف فی القرآن الکریم. الفصل الثالث: مقومات التفسیر بالرای.
«قواعد التفسیر بالرای» دارای سه فصل به شرح ذیل و مباحث متعدد می‌باشد: الفصل الاول: قواعد التفسیر فی ضوء دلالة النظم القرآنی. الفصل الثانی: قواعد التفسیر فی واضح الدلالة. الفصل الثالث: دلالة الالفاظ القرآنیة من حیث عمومها و خصوصها.
«اعلام التفسیر بالرای و مدوناتهم»، چهار فصل را دربرمی گیرد: الفصل الاول: مدرسة الاشاعرة فی التفسیر. الفصل الثانی: مدرسة المعتزلة فی التفسیر. الفصل الثالث: المدرسة الاثریة فی التفسیر. الفصل الرابع: المدرسة الاشاریة (الصوفیة) فی التفسیر. در پایان هم مهمترین نتایج به دست آمده از مباحث کتاب بیان و فهرست منابع و مصادر کتاب و نیز فهرست مطالب آن درج شده است.
کتاب به قلم دکتر محمد حمد زغلول به عنوان رساله فوق لیسانس نگارش یافته و در قطع وزیری با جلد شومیز در ۴۸۰ صفحه برای دومین بار در سال ۱۴۲۰ هجری قمری- ۱۹۹۹ میلادی از سوی «مکتبة الفارابی» دمشق منتشر شده است.
نرم افزار مشکات الانوار، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
