المسائل فی أعمال القلوب و الجوارح (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«المسائل فی اعمال القلوب و الجوارح و معه المسائل فی الزهد و کتاب المکاسب و کتاب العقل»، مجموعه چهار رساله از ابو عبدالله حارث بن اسد محاسبی، در موضوع
اخلاق ،
تزکیه و تهذیب نفس، کسب
حلال و
عقل می‌باشد که به
زبان عربی و در نیمه اول قرن سوم هجری نوشته شده است.
کتاب، با مقدمه محقق در اشاره به زندگی نامه مختصری از نویسنده، آغاز و مطالب در قالب چهار رساله که هرکدام دارای چندین عنوان می‌باشند، تنظیم شده است.
اکثر مباحث، به صورت پرسش و پاسخ، مطرح گردیده است.
کتاب به شیوه علمی- تحلیلی نوشته شده است، ولی در میان مسائل آن، وحدت موضوعی نیست.
رساله اول، «المسائل فی الزهد و غیره» می‌باشد که در نه عنوان زیر، مرتب گردیده است:
«الزهد:» اولین سؤالی که از محاسبی شده است، پیرامون
زهد در دنیا و ماهیت آن می‌باشد و اینکه آیا زهد در دنیا، از جمله واجبات است یا جزء
مستحبات می‌باشد. وی در پاسخ، به این نکته اشاره دارد که خداوند زهد و پرهیز از
حرام را بر بندگان خویش واجب کرده و زهد و حبس نفس در حلال را، مستحب دانسته است.
«سکوت و تفکر:» محاسبی تفکر را دارای ضروبی دانسته است که از جمله آن‌ها، عبارتند از: تفکر در انابه به سمت
خداوند ، تفکر در انعام، تفکر در انجام
عبادات و دوری از معاصی الهی، تفکر در
مرگ و بعث و...
وی در پاسخ به کسی که خواهان
تفسیر روایتی که دال بر بهتر بودن یک ساعت تفکر از عبادت یک سال بوده، به این نکته اشاره می‌کند که تفکری دارای چنین خصوصیتی است که باعث نقل از معصیت به طاعت شود و یا باعث رسیدن به واجب یا مستحبی باشد و یا اینکه، به تعظیم خداوند و یا
محبت به او بینجامد. وی معتقد است تفکری که دارای این خصوصیات باشد، صاحب خود را به بهترین اسباب و بافضیلت‌ترین منازل بندگان خواهد رساند.
وی بر این باور است که اولین باب از ابواب عبادت،
تفکر به همراه
زهد در معاصی می‌باشد؛ زیرا تفکر، باعث گشوده شدن ابواب دیگر عبادت بوده و بزرگ‌ترین عبادت قلب می‌باشد.
«غنی، شکر و فقر:» محاسبی، غنی را چنین تعریف کرده است: بزرگ دانستن
نعمت ، دوام در اداء شکر و قلت اهتمام به آنچه که خداوند متکفل آن شده است. وی در تفسیر این سخن، به این نکته اشاره دارد که آنچه باعث بزرگ دانستن نعمت می‌باشد، نظر به عاقبت آن، در هنگام زوال نعمت می‌باشد.
«دفع وسوسه‌ها:» محاسبی در جواب به این سؤال که چگونه می‌توان وساوس
شیطان را دفع نمود و چه چیزی انسان را بر این عمل، قوی کرده و او را در این راه یاری می‌رساند، به این امر تذکر می‌دهد که بهترین چیز برای دفع
وسوسه ، اعراض از آن و ترک گوش فراسپردن به آن می‌باشد و این زمانی حاصل می‌شود که به پستی و بی ارزشی آن، توجه شود.
«کبر، حسد و غش:» محاسبی در تعریف
تکبر ، از روایتی از
پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم استمداد جسته و آن را به کوچک شمردن حق و خوارشمردن مخلوق، تعریف کرده است.
وی اصل
حسد و غش را یکی دانسته و معتقد است سرمنشا هر دوی آن‌ها، شدت
حرص می‌باشد.
وی در پاسخ به سؤال فردی که خواهان ارائه راه حلی برای مقابله با این سه رذیله شده، چنین توصیه کرده است که آنچه باعث دفع
کبر می‌شود، معرفت عبد به فقر و شدت نیازش به مولای خود می‌باشد. وی معتقد است اگر بنده به شدت نیاز خود به مولا، واقف گردد و به عظمت نعم او توجه کند، خود را کوچک‌ترین بنده خواهد دید
.
وی بهترین راه حل برای دفع
حسد را معرفت به اختیار جبار و حسن نظر به آنچه از سوی او به آدمی می‌رسد، دانسته و معتقد است زمانی بنده از شر غش رها خواهد شد که خود را از ذل و مهانت، برهاند
.
«هواپرستی»، «برترین عبادات»، «شیطان»، «اوراد و اوقات»، عنوان سایر مطالب این کتاب می‌باشد.
«المسائل فی اعمال القلوب و الجوارح»، دومین رساله می‌باشد. محاسبی در این کتاب، در ابتدا به تشریح و توضیح ادخال السرور در قلب
مؤمن پرداخته و پس از بحث پیرامون پوشیده داشتن عمل، به مزمت شهرت طلبی پرداخته است
.
ازاله خوف، نوافل، اعمال قلوب، سکوت و سخن گفتن در هنگام
وعظ و بلاغت،
جدل در اسباب دنیا، تفویض، معرفت نفس، غفلت و نسیان، نگاه حلال، نظر ناگهانی و نذور، از جمله مباحث مطرح شده در این رساله می‌باشد.
در رساله سوم، تحت عنوان «المکاسب»، در ابتدا، حرکت به سوی طلب کسب حلال را ستوده و پس از اشاره به اختلاف موجود در رابطه با طلب کسب محمود و مذموم، به بحث و بررسی عناوین زیر پرداخته است: صفت ورع، مذاهب گذشتگان در مورد
ورع ، روش و شیوه گذشتگان در خوراک و پوشاک،
مذهب پیشینیان در شبهات و معنای آن، معنی تعاون و همکاری در اثم و عدوان، ورع در جوایزی که از سمت سلطان اهدا شده باشد، ورع و گرسنگی و سؤال و تحری
.
«العقل»، عنوان آخرین رساله می‌باشد و محاسبی در آن به بحث و بررسی پیرامون ماهیت
عقل و حقیقت معنای آن پرداخته است. وی معتقد است زمانی فرد، عاقل نامیده می‌شود که از خداوند خائف بوده و قائم به امر خداوند باشد
.
این کتاب با مقدمه عبد القادر احمد عطا، همراه با کتاب دیگر محاسبی (المسائل فی الزهد، المکاسب، العقل) در ۱۳۴۸ ش/ ۱۹۶۹ م، در
قاهره منتشر شد.
فهرست مطالب، در انتهای کتاب آمده است.
پاورقی‌ها توسط محقق کتاب، خلیل عمران المنصور نوشته شده و در آن، به ذکر منابع و توضیح و تشریح برخی از کلمات و عبارات متن، پرداخته شده است.
نرم افزار عرفان۳، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
