امین‌الدین ابوالقاسم حاج‌بله
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
حاج‌بُلَه، امین‌الدین ابوالقاسم،
صوفی ،
فقیه ،
اصولی و
مفسر قرن هفتم و هشتم می‌باشد.
نام امین‌الدین ابوالقاسم حاج‌بله به صورت امین‌الدین حاجی بوله
و حاجی امین‌الدین باله
نیز ضبط شده، اما یقینآ نام او امین‌الدین حاجی/ حاج‌بُلَه بوده است.
گویا بُلَه شکل تحبیبی ابوالقاسم است که ابتدا به صورت اَبُل و سپس به شکل بله درآمده است (
که بله را صورت دیگری از باله می‌داند).
درباره او اطلاعات اندکی در دست است.
ابو المجد تبریزی ،
کاتب سفینه تبریز که از معاصران او به شمار می‌رود، او را سلطان المحققین، قدوة العارفین و زبدة الافاضل خوانده است.
باتوجه به آثاری که از حاج بله در سفینه درج شده، وی در
عرفان و
فقه و
اصول و
عروض و
منطق پایه‌ای بلند داشته و در
کلام و
فلسفه صاحب نظر بوده (ادامه مقاله) و بر
تفسیر رشیدالدین فضل‌اللّه همدانی تقریظ نوشته است
وی در
اصول ،
اشعری و در
فروع ،
شافعی بود.
نزاری قهستانی در
سفرنامه خود از شیخی به نام امین‌الدین یاد کرده که او را در
تبریز دیده است.
به نظر
پورجوادی ،
این شیخ احتمالا حاج بله است.
به گفته
اسیری لاهیجی ،
آن مرد «کاردیده» و «عزیز کارفرما» که در ابتدای
گلشن راز شبستری از او یاد شده، فردی با نام امین‌الدین،
شیخ و
مرشد محمود شبستری است.
علاوه بر این، در ابتدای
سعادت‌نامه منسوب به
شبستری از شخصی به نام امین‌الدین یاد شده که استادِ صاحب سعادت‌نامه بوده و مشکلات او را در فهم
فصوص و
فتوحات ابن عربی برطرف کرده است.
بر همین اساس برخی
این امین‌الدین را با امین‌الدین حاج بله یکی می‌دانند (
که احتمال داده او یا
امین‌الدین تبریزی یا
حاجی امین‌الدین عبدالسلام بن سهلان خُنجی است).
حاج بله در ۶۷۶ به
خانقاه فخرالدین عراقی در دوقات قونیه رفت و سه روز با عراقی به گفتگو پرداخت.
عراقی از پیروان
مکتب ابن عربی بوده است و بنابراین به نظر می‌رسد که حاج بله با اندیشه‌های ابن عربی آشنایی داشته است، اما از تأثیر اندیشه‌های ابن عربی و پیروان او هیچ نشانه‌ای در آثار حاج بله دیده نمی‌شود.
او بیش‌تر متأثر از
تصوف خراسان ، به‌ویژه اندیشه‌های
محمد و
احمد غزالی ،
سنایی غزنوی ،
عطار نیشابوری و
سیف‌الدین باخرزی بوده و حتی احتمالا نخستین شیخی بوده که در تبریز با
تصوف عاشقانه احمد غزالی آشنا شده و آرا و عقاید او را در مجالس خود مطرح کرده است.
از گزارش تحقیرآمیز
ابن بزاز درباره حاج بله پیداست که بُلَه با
زاهد گیلانی و
صفی‌الدین اردبیلی هم آشنایی داشته است.
حاج بله پسری به نام
شرف‌الدین عثمان داشته که به مناسبت درگذشت پدرش رساله‌ای راجع به بی‌وفایی دنیا با عنوان کتابٌ فی طریق الاخرة نوشته و در مقدمه آن سال درگذشت پدرش را ۷۲۰ در
دمشق ذکر کرده است.
آثار حاج بله، به‌جز یکی، در سفینه تبریز مندرج است.
برخی از آن‌ها عبارت‌اند از :
انتخاب احیاء علوم الدین غزالی ، به عربی؛ این منتخب، مانند اصل
احیاء ، دارای چهار قسم و هر قسم دارای ده فصل است.
الهدایة فی اصول الفقه ، به عربی، که شامل سه قسم بوده، اما فقط قسم اول آن باقی است.
التذکرة فی الاصولین و الفقه ، به عربی، در سه قسم: فوائد اصول
علم کلام مطابق
اشعریه ، فوائد
اصول فقه ، و
مسائل فقهی .
در قسم اول، حاج بله برای گریز از محذور
جبر و چگونگی نسبت قدرت باری با افعال آدمی اصل «منزلة بین المنزلتین» را با تعبیر قول «محققون» مطرح کرده، ولی بهره‌گیری او از این اصل با عقیده
شیعی کاملا متفاوت است؛ زیرا تفسیر او از این اصل نزدیک به
نظریه کسب اشعری است.
هم‌چنین وی درباره وجوب نصب
امام ، نظر شیعه را مرجح شمرده است.
المنهاج فی علوم الادب ، به عربی، که بنابر دیباچه مؤلف، دایرة المعارف علوم ادبی است.
این کتاب هفت قسم داشته، اما فقط بخشی از قسم اول آن باقی است.
این بخش ترجمه الفاظ برخی سوره‌های
قرآن کریم و اشاره‌ای به تفسیر آن‌هاست.
کتاب فی علم العروض الفارسی ، به فارسی.
الزبدة فی المنطق ، به عربی، در علوم حقیقیه؛ زبده در سه قسم تألیف شده بوده،
اما فقط قسم اول آن باقی است.
احتمالا دو قسم دیگر، در
الهیات و
طبیعیات بوده است.
اللطائف اللئالی ، به فارسی و عربی؛ این کتاب، منابر حاج بله است که
ابوالمجد تبریزی از آن‌ها یادداشت برداشته است.
از این کتاب وسعت اطلاعات حاج بله معلوم می‌شود.
لطائف حاوی نکات و اطلاعات بسیار نابی است، از جمله اشعاری به
زبان فهلوی /
پهلوی ، تفسیر نمطِ نهمِ
اشارات ابن سینا و
سوانح احمد غزالی ، گزارش ملاقات
خواجه نصیرالدین طوسی با
عطار و اعتقاد وافر او به شعر عطار، سخنان
خواجه نصیر پیش از مرگ با
کریم‌الدین کیشی ، ماجرای سماع ابن سینا پیش از مرگ، و اطلاعات تازه‌ای درباره
فخررازی در تبریز.
انتخاب رباعیات اوحدالدین کرمانی ، در ده باب.
رساله علم و عقل ، به فارسی، که آن را به دستور
اولجایتو ، سلطان ایلخانی، و به اشاره خواجه
رشیدالدین فضل‌اللّه همدانی نوشته است.
پاسخ امین‌الدین تبریزی ، به عربی؛
عضدالدین ایجی ، یکی از دانشمندان معاصر حاج بله، بر نظر
زمخشری درباره تفسیر
آیه تحدی اعتراض کرده است.
این رساله پاسخ حاج بله به اشکال ایجی است.
در
سفینه تبریز رساله کوتاهی با عنوان
مناظرة النار و التراب هست که حائری
آن را به حاج بله نسبت داده است؛ اما این رساله احتمالا از او نیست، بلکه با توجه به شباهت سبک و سیاق آن با منابر
جلال‌الدین عتیقی ، که در سفینه تبریز
مندرج است، ظاهرآ از عتیقی است.
(۱) ابن بزاز، صفوةالصفا، چاپ غلامرضا طباطبائی‌مجد، تبریز ۱۳۷۳ ش.
(۲) ابن کربلائی، روضات‌الجنان و جنات‌الجنان، چاپ جعفر سلطان‌القرائی، تهران ۱۳۴۴ـ۱۳۴۹ ش.
(۳) محمد بن یحیی اسیری لاهیجی، مفاتیح‌الاعجاز فی شرح گلشن‌راز، چاپ محمدرضا برزگر خالقی و عفت کرباسی، تهران ۱۳۷۴ ش.
(۴) چنگیز بایبوردی (بارادین)، «حکیم نزاری قهستانی»، فرهنگ ایران زمین، ج ۶ (۱۳۳۷ ش).
(۵) نصراللّه پورجوادی، زبان حال در عرفان و ادبیات پارسی، تهران ۱۳۸۵ ش.
(۶) نصراللّه پورجوادی، «سخنان احمد غزّالی از زبان حاجی بُلَه تبریزی»، معارف، دوره ۱۸، ش ۳ (آذر ـ اسفند ۱۳۸۰).
(۷) امین‌الدین ابوالقاسم حاج بُلَه، التذکرة فی‌الاصولین و الفقه، در سفینه تبریز، گردآوری و به خط ابوالمجد محمد بن مسعود تبریزی، تاریخ کتابت: ۳ـ ۷۲۱ قمری، چاپ عکسی از روی نسخه خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی، ۱۳۸۱ ش الف.
(۸) امین‌الدین ابوالقاسم حاج بُلَه، الهدایة فی اصول‌الفقه، در همان، ۱۳۸۱ ش ب.
(۹) عبدالحسین حائری، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، ج ۲۳، بخش ۲، تهران ۱۳۷۸ ش.
(۱۰) رشیدالدین فضل‌اللّه، التوضیحات
الرشیدیة الف، نسخه عکسی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ش ۷۴.
(۱۱) رشیدالدین فضل‌اللّه، التوضیحات
الرشیدیة ب، نسخه عکسی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ش ۱۰۲۹.
(۱۲) رشیدالدین فضل‌اللّه، المجموعةالرشیدیة، نسخه عکسی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ش ۷۳.
(۱۳) زمخشری، کشاف.
(۱۴) سفینه تبریز، گردآوری و به خط ابوالمجد محمد بن مسعود تبریزی، تاریخ کتابت: ۳ـ ۷۲۱ قمری، چاپ عکسی از روی نسخه خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی، ۱۳۸۱ ش.
(۱۵) محمود بن عبدالکریم شبستری،
مجموعه آثار شیخ محمود شبستری، چاپ صمد موحد، تهران ۱۳۷۱ ش.
(۱۶) علی‌اشرف صادقی، «درباره نام امین‌الدین حاج بُلَه»، نامه بهارستان، سال ۴، ش ۱ـ۲ (بهار ـ زمستان ۱۳۸۲).
(۱۷) ابراهیم بن بزرگمهر عراقی، کلیات شیخ فخرالدین ابراهیم همدانی متخلص بعراقی، چاپ سعید نفیسی، تهران ۱۳۳۵ ش.
(۱۸) لئونارد لوئیزن، فراسوی ایمان و کفر: شیخ محمود شبستری، ترجمه مجدالدین کیوانی، تهران ۱۳۷۹ ش.
(۱۹) سعدالدین بن شمس‌الدین نزاری قهستانی، مثنوی روز و شب، چاپ نصراللّه پورجوادی، تهران ۱۳۸۵ ش.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «امین‌الدین ابوالقاسم حاج‌بله»، شماره۵۶۴۷.
