• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

انیس الدوله

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


انیس‌الدوله anīs-od-dowle ، فاطمه (ح ۱۲۵۸- ۱۳۱۴ ق/ ۱۸۴۲-۱۸۹۶ م)، از زنان محبوب و بانفوذ ناصرالدین شاه قاجار.


فاطمه در خانواده‌ای فقیر و کم‌درآمد در آبادی امامه از توابع لواسان متولد شد. او پس از مرگ پدر گرجی‌تبارش، نورمحمد و ازدواج مجدد مادرش، نزد عمه و عموی خود در محلۀ دولاب تهران رشد و پرورش یافت.
[۱] اعتمادالسلطنه، محمدحسن، روزنامۀ خاطرات، به کوشش ایرج افشار، ص۱۲۶، تهران، ۱۳۴۵ ش.


دربارۀ چگونگی ورود فاطمه به حرم‌سرای ناصرالدین شاه چند روایت موجود است. بنابر نوشتۀ اعتمادالسلطنه،
[۲] اعتمادالسلطنه، محمدحسن، روزنامۀ خاطرات، به کوشش ایرج افشار، ص۱۲۶، تهران، ۱۳۴۵ ش.
نبات خانم که سِمَت للگی شاه را داشت، برای پسر خود به خواستگاری فاطمه رفت، هرچند وی معلوم نکرده است که فاطمه به عقد پسر نبات خانم درآمد یا نه؟ به‌هرحال به گزارش او، پس از آنکه فاطمه به حرم‌سرا وارد شد، جیران، سوگلی ناصرالدین شاه، او را به خدمت خود درآورد و پس از چندی، فاطمه مورد توجه و محبت شاه قرارگرفت
[۳] Benjamin, S. G. W., Persia and the Persians,(۲۰۵) London, ۱۸۸۷.
و صیغۀ وی شد.
تاج‌السلطنه، دختر ناصرالدین شاه، در خاطرات خود،
[۴] تاج‌السلطنه، خاطرات، به کوشش منصوره اتحادیه و سیروس سعدوندیان، ص۲۵، تهران، ۱۳۶۲ ش.
به گونه‌ای دیگر ماجرای آشنایی ناصرالدین شاه را بازگو کرده است. به نوشتۀ او ناصرالدین شاه در یکی از سفرهایش به آبادی امامه فاطمه را دیده و از وی پرسش‌هایی کرده و فاطمه نیز با هوشمندی به پرسش‌های شاه پاسخ داده است و بدین‌ترتیب مورد توجه شاه قرارگرفته و شاه او را با خود به حرم‌سرا برده است. اما این نکته مسلم است که فاطمه هنگام ورود به حرم‌سرا نخست، به‌عنوان خدمتکار جیران برگزیده شد و بعدها در ۱۲۷۶ ق/ ۱۸۹۵ م، به صیغۀ ناصرالدین شاه درآمد. البته شاه چندبار خواست تا فاطمه را به عقد دائم درآورد، اما او نپذیرفت و اظهار کرد که ساعت اولیۀ زناشویی خود را که ساعت سعدی بوده است، برهم نخواهد زد.
[۵] معیرالممالک، دوستعلی، یادداشتهایی از زندگانی خصوصی ناصرالدین شاه، ص۱۷، تهران، ۱۳۵۱ ش.
[۶] بلاغی، عبدالحجت، تاریخ تهران، قسمت شمالی و مضافات، شمران قديم، ص۷۵، قم، ۱۳۵۰ ش.
[۷] اعتمادالسلطنه، محمدحسن، روزنامۀ خاطرات، به کوشش ایرج افشار، ص۱۲۶، تهران، ۱۳۴۵ ش.

پس از مرگ جیران، از طرف ناصرالدین شاه لقب انیس‌الدوله به وی اعطا شد.
[۸] اعتمادالسلطنه، محمدحسن، المآثر و الآثار، به کوشش ایرج افشار، ج۱، ص۳۰۶، تهران، ۱۳۷۴ ش.
[۹] .Iranica


انیس‌الدوله در ۱۲۹۰ ق/ ۱۸۷۳ م، در نخستین سفر ناصرالدین شاه به اروپا همراه وی تا مسکو رفت. بنا بر نوشتۀ،
[۱۰] .Serena, C., Hommes et choses en (۷۲-۷۶) Perse, Paris, ۱۸۸۳

هنگامی که رجال سیاسی شهر مسکو از ورود شاه و انیس‌الدوله مطلع شدند، تا دروازۀ شهر به پیشواز آنان رفتند و به نشانۀ احترام، دسته‌گلی تقدیمشان کردند. به‌سبب آنکه انیس‌الدوله به موازین شرعی مقید بود و این کارها با سنت‌ها و عادت‌های ایرانیان سازگاری نداشت، در چنین مراسمی شرکت نمی‌کرد؛ ازاین‌رو، میرزا حسین‌خان سپهسالار، صدراعظم ناصرالدین شاه، برای آنکه این کارها دردسرساز نشود، به شاه توصیه کرد که انیس‌الدوله را به تهران بازگردانند. شاه ابتدا نپذیرفت، اما پس از موافقت وی، انیس‌الدوله به تهران بازگشت و درصدد انتقام‌جویی از میرزا حسین خان برآمد و روحانیان و رجال سیاسی را که چندان دل خوشی از سیاست‌های سپهسالار نداشتند، علیه او برانگیخت. هنگامی که ناصرالدین شاه به تهران بازگشت، فرهادمیرزا، عموی ناصرالدین شاه، نزد وی رفت و خواستار برکناری صدراعظم شد. سرانجام، پس از اصرارهای مکرر، شاه میرزا حسین خان سپهسالار را از مقام خود برکنار کرد.
[۱۱] .Nashat, G., The Origins of Modern reform in (۹۳-۹۱) Iran (۱۸۷۰-۸۰), Urbana etc., ۱۹۸۲
[۱۲] بامداد، مهدی، شرح حال رجال ایران، ج۴، ص۲۷۰-۲۷۱، تهران، ۱۳۵۷ ش.


ناصرالدین شاه در ۱۲۹۸ ق/ ۱۸۸۰ م، در پی تقاضای انیس‌الدوله، اختیار شهر کاشان را به او واگذار کرد. از این تاریخ به بعد، انیس‌الدوله حاکم این شهر را تعیین می‌کرد و تمام مالیات آن به وزیر انیس‌الدوله تسلیم می‌شد.
[۱۳] بلاغی، عبدالحجت، تاریخ تهران، قسمت شمالی و مضافات، شمران قديم، ص۷۶، قم، ۱۳۵۰ ش.
[۱۴] اعتمادالسلطنه، محمدحسن، روزنامۀ خاطرات، به کوشش ایرج افشار، ص۷۰، تهران، ۱۳۴۵ ش.
در روز تولد ناصرالدین شاه، در ۶ محرم ۱۳۰۶، انیس‌الدوله به‌عنوان نخستین زن، نشان حمایل آفتاب را دریافت داشت.
[۱۵] اعتمادالسلطنه، محمدحسن، روزنامۀ خاطرات، به کوشش ایرج افشار، ص۶۸۲-۶۸۱، تهران، ۱۳۴۵ ش.
همچنین انیس‌الدوله در جریان تحریم تنباکو (۱۳۰۹ ق) از فتوای این تحریم حمایت کرد.
[۱۶] تیموری، ابراهیم، تحریم تنباکو، ص۱۰۶-۱۰۸، تهران، ۱۳۵۸ ش.
انیس‌الدوله در تمامی تشریفات رسمی درباری و روزهای اعیاد و میلاد شاه به‌عنوان ملکۀ ایران از شاهزاده‌خانم‌ها، بانوان اعیان و اشراف، و همسران وزیران و سفیران خارجی پذیرایی می‌کرد.
[۱۷] افضل‌الملک، غلامحسین، افضل التواریخ، به کوشش منصوره اتحادیه و سیروس سعدوندیان، ص۱۰۴، تهران، ۱۳۶۱ ش.


انیس‌الدوله بیش از ۳۵ سال، سوگلی ناصرالدین شاه بود و در واقع، پس از مرگ جیران، ملکۀ شاه محسوب می‌شد. اعتمادالسلطنه دربارۀ محبوبیت وی نزد شاه چنین می‌نویسد: «حرم‌خانۀ شاه منحصر به این زن است، آن هم بمیرد بدا به حال ایران.»
[۱۸] اعتمادالسلطنه، محمدحسن، روزنامۀ خاطرات، به کوشش ایرج افشار، ص۸۴۱، تهران، ۱۳۴۵ ش.
انیس‌الدوله در تمام مدت حضورش نزد شاه از احترام خاصی برخوردار بود و حتى شاه در برخی امور و مسائل سیاسی و مملکتی با او مشورت می‌کرد. از آنجا که انیس‌الدوله با اخلاق و روحیۀ شاه آشنایی کامل داشت، در بیشتر مواقع، آنچه از او می‌خواست انجام می‌شد؛ ازهمین‌رو، هر شخصی که درخواستی از شاه داشت، سعی می‌کرد آن را به‌وسیلۀ انیس‌الدوله به اطلاع او برساند.
[۱۹] هدایت، مهدیقلی، خاطرات و خطرات، ص۶۵، تهران، ۱۳۴۴ ش.
[۲۰] بامداد، مهدی، شرح حال رجال ایران، ج۳، ص۳۱۵، تهران، ۱۳۵۷ ش.
[۲۱] تفضلی، ابوالقاسم، روستای امامه و انیس‌الدوله، ص۱۰۳-۱۰۸، تهران، ۱۳۶۳ ش.
[۲۲] «نامۀ انیس‌الدوله»، انجمن تاریخ، به کوشش ابراهیم صفایی، ص۳۳-۳۲، تهران، ۱۳۵۰ ش، شم‌ ۴.


او زنی پاک‌دامن و خیرخواه بود. تقدیم پردۀ مروارید به آستان امام حسین (ع)؛ تقدیم نیم‌تاج الماس به آستانۀ امام رضا (ع)؛ تعمیر در نقرۀ طلاکوب مسجد گوهرشاد؛ ساخت ضریح نقره برای شهیدان کربلا؛ ۱۰ باب دکان وقف امام رضا (ع) برای روضه‌خوانی؛ وقف ۶ دانگ اراضی آبادی کاشانک؛ تعمیر بقعه و گنبد شاهزاده حسین در آبادی امامه؛ و بنای پلی در ناصرآباد (امروزه جزو دهستان لواسان کوچک) از جملۀ آثار خیریۀ او است.
[۲۳] اعتمادالسلطنه، محمدحسن، خیرات حسان، ج۱، ص۶۹-۶۸، تهران، ۱۳۰۴ ق.
[۲۴] سدیدالسلطنه، محمدعلی، سفرنامه، به کوشش احمد اقتداری، ص۲۱۷، تهران، ۱۳۶۲ ش.

انیس‌الدوله پس از قتل ناصرالدین شاه در ۱۳۱۳ ق، روزگاری سخت گذراند و در فراق شاه بی‌قراری زیادی نمود، چنان‌که چند ماه پس از مرگ شاه، بدون آنکه فرزندی بیاورد، در ۱۳۱۴ ق درگذشت.
[۲۵] افضل‌الملک، غلامحسین، افضل التواریخ، به کوشش منصوره اتحادیه و سیروس سعدوندیان، ص۱۰۴، تهران، ۱۳۶۱ ش.
[۲۶] معیرالممالک، دوستعلی، یادداشتهایی از زندگانی خصوصی ناصرالدین شاه، ص۱۷، تهران، ۱۳۵۱ ش.
[۲۷] بلاغی، عبدالحجت، تاریخ تهران، قسمت شمالی و مضافات، شمران قديم، ص۷۵، قم، ۱۳۵۰ ش.


۱. ↑ اعتمادالسلطنه، محمدحسن، روزنامۀ خاطرات، به کوشش ایرج افشار، ص۱۲۶، تهران، ۱۳۴۵ ش.
۲. ↑ اعتمادالسلطنه، محمدحسن، روزنامۀ خاطرات، به کوشش ایرج افشار، ص۱۲۶، تهران، ۱۳۴۵ ش.
۳. ↑ Benjamin, S. G. W., Persia and the Persians,(۲۰۵) London, ۱۸۸۷.
۴. ↑ تاج‌السلطنه، خاطرات، به کوشش منصوره اتحادیه و سیروس سعدوندیان، ص۲۵، تهران، ۱۳۶۲ ش.
۵. ↑ معیرالممالک، دوستعلی، یادداشتهایی از زندگانی خصوصی ناصرالدین شاه، ص۱۷، تهران، ۱۳۵۱ ش.
۶. ↑ بلاغی، عبدالحجت، تاریخ تهران، قسمت شمالی و مضافات، شمران قديم، ص۷۵، قم، ۱۳۵۰ ش.
۷. ↑ اعتمادالسلطنه، محمدحسن، روزنامۀ خاطرات، به کوشش ایرج افشار، ص۱۲۶، تهران، ۱۳۴۵ ش.
۸. ↑ اعتمادالسلطنه، محمدحسن، المآثر و الآثار، به کوشش ایرج افشار، ج۱، ص۳۰۶، تهران، ۱۳۷۴ ش.
۹. ↑ .Iranica
۱۰. ↑ .Serena, C., Hommes et choses en (۷۲-۷۶) Perse, Paris, ۱۸۸۳
۱۱. ↑ .Nashat, G., The Origins of Modern reform in (۹۳-۹۱) Iran (۱۸۷۰-۸۰), Urbana etc., ۱۹۸۲
۱۲. ↑ بامداد، مهدی، شرح حال رجال ایران، ج۴، ص۲۷۰-۲۷۱، تهران، ۱۳۵۷ ش.
۱۳. ↑ بلاغی، عبدالحجت، تاریخ تهران، قسمت شمالی و مضافات، شمران قديم، ص۷۶، قم، ۱۳۵۰ ش.
۱۴. ↑ اعتمادالسلطنه، محمدحسن، روزنامۀ خاطرات، به کوشش ایرج افشار، ص۷۰، تهران، ۱۳۴۵ ش.
۱۵. ↑ اعتمادالسلطنه، محمدحسن، روزنامۀ خاطرات، به کوشش ایرج افشار، ص۶۸۲-۶۸۱، تهران، ۱۳۴۵ ش.
۱۶. ↑ تیموری، ابراهیم، تحریم تنباکو، ص۱۰۶-۱۰۸، تهران، ۱۳۵۸ ش.
۱۷. ↑ افضل‌الملک، غلامحسین، افضل التواریخ، به کوشش منصوره اتحادیه و سیروس سعدوندیان، ص۱۰۴، تهران، ۱۳۶۱ ش.
۱۸. ↑ اعتمادالسلطنه، محمدحسن، روزنامۀ خاطرات، به کوشش ایرج افشار، ص۸۴۱، تهران، ۱۳۴۵ ش.
۱۹. ↑ هدایت، مهدیقلی، خاطرات و خطرات، ص۶۵، تهران، ۱۳۴۴ ش.
۲۰. ↑ بامداد، مهدی، شرح حال رجال ایران، ج۳، ص۳۱۵، تهران، ۱۳۵۷ ش.
۲۱. ↑ تفضلی، ابوالقاسم، روستای امامه و انیس‌الدوله، ص۱۰۳-۱۰۸، تهران، ۱۳۶۳ ش.
۲۲. ↑ «نامۀ انیس‌الدوله»، انجمن تاریخ، به کوشش ابراهیم صفایی، ص۳۳-۳۲، تهران، ۱۳۵۰ ش، شم‌ ۴.
۲۳. ↑ اعتمادالسلطنه، محمدحسن، خیرات حسان، ج۱، ص۶۹-۶۸، تهران، ۱۳۰۴ ق.
۲۴. ↑ سدیدالسلطنه، محمدعلی، سفرنامه، به کوشش احمد اقتداری، ص۲۱۷، تهران، ۱۳۶۲ ش.
۲۵. ↑ افضل‌الملک، غلامحسین، افضل التواریخ، به کوشش منصوره اتحادیه و سیروس سعدوندیان، ص۱۰۴، تهران، ۱۳۶۱ ش.
۲۶. ↑ معیرالممالک، دوستعلی، یادداشتهایی از زندگانی خصوصی ناصرالدین شاه، ص۱۷، تهران، ۱۳۵۱ ش.
۲۷. ↑ بلاغی، عبدالحجت، تاریخ تهران، قسمت شمالی و مضافات، شمران قديم، ص۷۵، قم، ۱۳۵۰ ش.


• موسوی‌زاده، حسن، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، دانشنامه تهران بزرگ، برگرفته از مقاله «انیس الدوله»، ص۲۲۹.    


رده‌های این صفحه : زنان دوره قاجار | زنان ناصرالدین شاه
جعبه ابزار