بئر معونه (دانشنامه حج)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
بئر معونه سریه‌ای در سال
چهارم‌ق بوده که در ماجرای ارتباط
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) با برخی قبایل
بیابان‌نشین منطقه
نجد رخ داد و به
شهادت گروهی از
مبلغان مسلمان انجامید. این
شهدا، جوانانی از
انصار بودند که به قاری شهرت داشتندو روزها را به خدمت پیامبر و شب‌ها را به آموزش و
عبادت سپری می‌کردند. اختلاف در متون و شمار افراد شرکت کننده انصار در این سریه، موجب شده تا شماری از پژوهشگران در گزارش‌های موجود تردید کنند.
چاه معونه در چهار منزلی (حدود ۵۰ یا ۷۰ کیلومتری)
مدینه، در منطقه نَجْد قرار داشت
و قبایلی چون
بنی‌عامر و
بنی‌سُلیم پیرامون آن می‌زیستند.
سریه بئر معونه در ماجرای ارتباط پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) با برخی قبایل بیابان‌نشین منطقه نجد رخ داد که به شهادت گروهی از مسلمانان انجامید.
درباره علت این رویداد، گزارش‌ها همسانی ندارند.
بر پایه گزارش مشهور، سال چهارم‌ق
ابوبراء بن مالک، رئیس قبیله بنی‌عامر، با هدایایی نزد پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به مدینه آمد. هنگامی که رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) پذیرش هدایا را به اسلام آوردن ابوبَراء مشروط کرد، وی بدون رد یا قبول
اسلام از او خواست چند تن از
مسلمانان را با هدف گسترش اسلام نزد قبیله بنی‌عامر در نجد بفرستد و در برابر نگرانی پیامبر،
امنیت مبلغان مسلمان را تضمین کرد.
پس از بازگشت ابوبراء، رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) ۴۰ تن از مبلغان را به فرماندهی
مُنذر بن عمرو انصاری در
صفر سال چهارم، چهار ماه پس از
اُحد، همراه نامه‌ای خطاب به
عامر بن طفیل از بزرگان قبیله بنی‌عامر اعزام کرد.
برخی منابع از حضور
اسد بن معونه برادرزاده براء
یا
لبید بن ربیعه عامری به نمایندگی از سوی براء نزد پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) اشاره دارند. مبلغان پیامبر با راهنمایی یکی از بنی‌سُلیم به نام مطلب
به چاه معونه رسیدند. در آن جا دو تن از مسلمانان به نام
عمرو بن امیه ضمری و
منذر بن محمد ساعدی برای چرانیدن ستوران از همراهان خود جدا شدند و یک تن نیز به نام
حَرام بن ملحان، نامه رسول خدا را نزد عامر بن طُفیل برد. باقیمانده افراد نیز در غاری مشرف بر چاه مستقر شدند.
عامر بدون خواندن نامه در رقابت با ابو براء،
حامل نامه پیامبر را به شهادت رساند و برای از میان بردن مبلغان از قبیله‌اش یاری خواست؛ اما آن‌ها به سبب تضمین ابوبراء از یاری او خودداری کردند. از این رو، عامر با یاری خواستن از تیره‌هایی از قبیله بنی‌سلیم چون
رِعْل،
عُصَیّه و
ذَکْوان که پس از کشته شدن
طعیمة بن عدی که مادرش از بنی‌سلیم بود، در بدر کینه مسلمانان را در دل داشتند،
مبلغان مسلمان را غافلگیرانه به شهادت رساندند.
از دو تنی که ستوران را به چرا برده بودند، منذر بن محمد هنگامی که از شهادت همراهان خود آگاه شد، با دیدن پیکر آن‌ها به رغم ممانعت عمرو بن امیه که خواهان بازگشت او به مدینه بود، به خون‌خواهی آن‌ها برخاست و در نبرد با
مشرکان به شهادت رسید.
با شهادت منذر، عمرو بن امیه به عنوان تنها باقیمانده این رویداد در مسیر بازگشت به مدینه به
انتقام شهدای بئر معونه بدون آگاهی از هم‌پیمانی بنی‌عامر با پیامبر، دو تن از آن‌ها را کشت و سپس گزارش شهادت مبلغان را به پیامبر رساند. او مسؤولیت این کار را بر عهده ابوبراء دانست.
حسان بن ثابت در
نکوهش ابوبراء شعری سرود که مایه رنجش وی شد و یکی از پسران ابوبراء را بر آن داشت تا به قصد کشتن عامر بن طفیل به وی حمله ببرد. عامر در این حمله مجروح شد؛ اما جراحت او به مرگش نینجامید.
گزارش دیگر این رویداد از
اَنَس بن مالک انصاری است که بخش‌هایی از آن به صورت پراکنده در منابع گوناگون و با اختلاف فراوان در هدف و مقصد این اعزام
گزارش شده است. بر پایه این روایت، تیره‌هایی از قبیله بنی‌سُلَیم نزد پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) آمدند و از ایشان برای رویارویی با دشمنانشان یاری خواستند. پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) ۷۰ تن را به یاری آن‌ها فرستاد؛ اما آنان
خیانت کرده، آن‌ها را کشتند.
شهدای چاه معونه، جوانانی از انصار بودند که به
قاری شهرت داشتند
و روزها را به خدمت پیامبر و شب‌ها را به آموزش و عبادت سپری می‌کردند. پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) هنگامی که گزارش شهادت آن‌ها را شنید، بسیار اندوهگین شد
و قاتلانشان را تا ۳۰
یا ۴۰
روز در
قنوت نماز
نفرین کرد. برخی منابع نزول
آیه (لَیسَ لَکَ مِنَ الاَمر...) را پس از این رخداد دانسته‌اند که در آن خداوند پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) را از ادامه
لعن آن‌ها بازداشت.
اما شماری از
مفسران با توجه به نزول این آیه در اُحد، چنین شان نزولی را نمی‌پذیرند.
منابع از
مهاجرانی چون
عامر بن فُهیره،
حَکَم بن کیسان و
نافع بن بُدیل خزاعی به عنوان شهدای معونه یاد کرده‌اند.
اما در این منابع نام بسیاری از شهدای انصاری این رویداد ناگفته مانده است. برخی آمار اعزامیان را بیش از ۲۰ نفر
و بعضی آن‌ها را ۳۰ تن شامل چهار مهاجر و ۲۶ انصاری دانسته‌اند.
اختلاف در متون و شمار افراد شرکت کننده انصار در این سریه، موجب شده تا شماری از پژوهشگران در گزارش‌های موجود تردید کنند و احتمال فضیلت‌سازی را در دوره‌های بعد منتفی ندانند.
(۱) الاستیعاب، ابن عبدالبر (م،۴۶۳ق)، به کوشش البجاوی، بیروت، دار الجیل، ۱۴۱۲ق.
(۲) اعلام الوری، الطبرسی (م،۵۴۸ق)، قم، آل البیت، ۱۴۱۷ق.
(۳) تاریخ طبری (تاریخ الامم و الملوک)، الطبری (م،۳۱۰ق)، به کوشش محمد ابوالفضل، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
(۴) تاریخ خلیفه، خلیفة بن خیاط (م،۲۴۰ق)، به کوشش زکار، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۴ق.
(۵) تاریخ مدینة دمشق، ابن عساکر (م،۵۷۱ق)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵ق.
(۶) تاریخ الیعقوبی، احمد بن یعقوب (م،۲۹۲ق)، بیروت، دار صادر، ۱۴۱۵ق.
(۷) تفسیر بغوی (معالم التنزیل)، البغوی (م،۵۱۰ق)، به کوشش خالد عبدالرحمن، بیروت، دار المعرفه.
(۸) التفسیر الکبیر، الفخر الرازی (م،۶۰۶ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۵ق.
(۹) الثقات، ابن حبان (م،۳۵۴ق)، الکتب الثقافیه، ۱۳۹۳ق.
(۱۰) الدرر، ابن عبدالبر (م،۴۶۳ق).
(۱۱) دلائل النبوه، البیهقی (م،۴۵۸ق)، به کوشش عبدالمعطی، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۰۵ق.
(۱۲) روح المعانی، الآلوسی (م،۱۲۷۰ق)، به کوشش عبدالباری، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق.
(۱۳) السنن الکبری، البیهقی (م،۴۵۸ق)، بیروت، دار الفکر.
(۱۴) السیرة النبویه، ابن هشام (م،۲۱۳/۲۱۸ق)، به کوشش السقاء و دیگران، بیروت، المکتبة العلمیه.
(۱۵) صحیح ابن حبان بترتیب ابن بلبان، علی بن بلبان الفارسی (م،۷۳۹ق)، به کوشش الارنؤوط، الرساله، ۱۴۱۴ق.
(۱۶) الصحیح من سیرة النبی (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، جعفر مرتضی العاملی، بیروت، دار السیره، ۱۴۱۴ق.
(۱۷) الطبقات الکبری، ابن سعد (م،۲۳۰ق)، به کوشش محمد، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.
(۱۸) الکامل فی التاریخ، ابن اثیر (م،۶۳۰ق)، بیروت، دار صادر، ۱۳۸۵ق.
(۱۹) المحبّر، ابن حبیب (م،۲۴۵ق)، به کوشش ایلزه لیختن شتیتر، بیروت، دار الآفاق الجدیده.
(۲۰) مسند ابی‌یعلی، احمد بن علی بن المثنی (م،۳۰۷ق)، به کوشش حسین سلیم، بیروت، دار المامون للتراث.
(۲۱) مسند احمد، احمد بن حنبل (م،۲۴۱ق)، بیروت، دار صادر.
(۲۲) المصنّف، ابن ابی‌شیبه (م،۲۳۵ق)، به کوشش سعید محمد، دار الفکر، ۱۴۰۹ق.
(۲۳) المصنّف، عبدالرزاق الصنعانی (م،۲۱۱ق)، به کوشش حبیب الرحمن، المجلس العلمی.
(۲۴) المعالم الاثیره، محمد محمد حسن شراب، بیروت، دار القلم، ۱۴۱۱ق.
(۲۵) معجم البلدان، یاقوت الحموی (م،۶۲۶ق)، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵م.
(۲۶) معجم ما استعجم، عبدالله البکری (م،۴۸۷ق)، به کوشش السقاء، بیروت، عالم الکتب، ۱۴۰۳ق.
(۲۷) المغازی، الواقدی (م،۲۰۷ق)، به کوشش مارسدن جونس، بیروت، اعلمی، ۱۴۰۹ق.
•
دانشنامه حج و حرمین شریفین، برگرفته از مقاله "بئر معونه (۱)"، تاریخ بازیابی۱۴۰۰/۰۶/۱۶.
