بابافرج تبریزی (دانشنامه بزرگ اسلامی)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
بابافَرَج‌ِ تَبْريزي (د ۵۶۸ق/۱۱۷۳م)، فرزند بدل بن فرج، از صوفيان و مشايخ بزرگ سدة ۶ق/۱۲م. او را گَجيلى، منسوب به محلة گجيل تبريز كه خانقاه و مقبره‌اش هم در آنجا بود، نيز خوانده‌اند. از احوال او اطلاع دقيقى در دست نيست و آنچه مى‌دانيم، غالباً مبتنى بر گزارش ابن كربلايى در روضات الجنان است كه پدرش خادم آستانة بابافرج بوده است.
بابافرج را به سبب حالت جذبه‌اي كه بر او غلبه داشت و غالباً در گلخن حمامى در گجيل عزلت مى‌گزيد، از «اولياي اخفيا» و «شيخ واصل» و «مجذوب و محبوب حق» خوانده‌اند (ابن كربلايى، ج۱، ص۲۸۷؛ ابن كربلايى، ج۱، ص۳۷۶؛ خوارزمى، ج۱، ص۱۱۴) و آورده‌اند كه چنان در شهود حق مستغرق بود كه هرگز «نظرش بر جهان نيفتاد» (شبستري، ص۲۲۴). پير طريقت او شيخ احمد مرشطى بود كه خود از مريدان شيخ محمدسالم به شمار مى‌رفت و شيخ محمد هم از مريدان شيخ جنيد بغدادي بود. اما اگر سلسلة طريقت بابا فرج به جنيد برسد (ابن كربلايى، ج۱، ص۳۷۷)، با توجه به سالمرگ جنيد، بايد در ميانه بيش از دو واسطه بوده باشد. از مشهورترين مريدان و تربيت يافتگان بابافرج، عارف نامدار شيخ نجم‌الدين كبري است كه هم از «نظر» وهم از «تربيت» بابافرج برخوردار بوده، و به اشارت و ارشاد همو، به سير آفاق و انفس پرداخته است (نوربخش، ص۴۸؛ جامى، ص۴۲۳؛ ابن كربلايى، ج۱، ص ۳۷۸_۳۷۹).
دربارة نخستين ديدار شيخ نجم‌الدين و بابافرج چند گزارش در دست است و حاصل همه آن است كه حضور ناگهانى بابافرج، به حالت جذبه و سر و پا برهنه، در مجلس درس خواجه ابومنصور محمد بن اسعد طوسى، معروف به حفده كه شيخ نجم‌الدين از جمله شاگردان او بود و گروهى از ائمه و مشايخ نيز حضور داشتند، استاد را از تدريس و شاگرد را از قرائت، بى‌آنكه خود علت را دريابند، بازداشت و زبانشان را ببست. آنگاه كه بابافرج برفت، از نام و احوالش جويا شدند و به ديدارش شتافتند. شيخ نجم‌الدين از همين جا به خدمت بابافرج درآمد و تربيت يافت. گفته‌اند كه ابومنصور حفده نيز تحت تأثير بابافرج واقع شد و مريد او گرديد (خوارزمى، ج۱، ص۱۱۴_۱۱۵؛ جامى، ص۴۲۳_۴۲۴؛ ابن كربلايى، ج۱، ص۲۸۷). از همين روايات برمى‌آيد كه بابافرج خود را از اولياي خاصه مى‌دانسته، زيرا شيخ نجم‌الدين و ابومنصور حفده و ديگران را به شرطى پذيرفت كه طوري نزد او روند كه گويى در پيشگاه خداوند حاضر مى‌شوند (خوارزمى، ۱/۱۱۵). آورده‌اند كه در همين ديدار، عظمت حق چنان در او كه در حال «مراقبه» بود، تجلى كرد كه جامه بر تنش دريده شد (همانجا؛ جامى، ۴۲۴)، ولى ارتباط تسمية «فرجى» (بالاپوش) با اين واقعه (ابن كربلايى، ۱/۳۷۹) درست نمى‌نمايد (نك: محمد بن منور، ۱۵۹، ۲۲۷). به نظر مى‌رسد كه بابا فرج در همين ايام در خانقاه مقام گرفت و سپس به تربيت مريدان - كه پيش از آن دل بدان نمى‌نهاد - مشغول شد.
دربارة بابافرج گفته‌اند كه وي «پيرنظر» و «پير تربيت» و «پير خرقة» شيخ نجم‌الدين كبري است كه هر ۳ را از او يافت (ابن كربلايى، ۱/۳۷۹؛ نوربخش، همانجا؛ جامى، ۴۲۳). عبدالعزيز هروي، صوفى برجسته نيز از همين دوره به خدمت بابافرج پيوست و از مريدان خاص او شد (ابن كربلايى، ۱/۳۷۷). شيخ محمود شبستري برخى از عقايد و سخنان بابافرج دربارة حدوث و قِدم عالم، و نفى «شر مطلق» و اعتقاد به وجودِ خير در هر موجود و هر مرتبه از وجود را نقل كرده است (ص ۱۹۸-۱۹۹، ۲۲۴).
بابافرج تا آخر عمر در خانقاه خويش به سر برد و چون درگذشت، او را در گجيل، شايد در همان خانقاه، دفن كردند. مقبرة او كه ظاهراً بنايى داشته، و در ۷۵۵ق/۱۳۵۴م ترميم يا تجديد شده است، زيارتگاه مردم شد و بنابر روايات مختلفى كه روزهاي شنبه يا دوشنبه را روز «وقفة» بابا دانسته‌اند، براي زيارت و طلب حاجت بر خاك او حاضر مى‌شدند (حمدالله، ۷۸۸؛ ابن كربلايى، ۱/۳۷۶). ابن كربلايى كه پدرش از خادمان مقبرة او بوده، و به همين سبب بابا فرجى شهرت داشته، بابا فرج را صاحب كراماتى دانسته، و آورده كه پس از مرگ نيز تصرفاتى در امور داشته است (۱/۳۸۰- ۳۸۳).
فهرست منابع:
(۱) ابن كربلايى، حافظ حسين، روضات‌الجنان، به‌كوشش جعفر سلطان‌القرايى، تهران، ۱۳۴۴ش؛
(۲) جامى، عبدالرحمان، نفحات الانس، به كوشش محمود عابدي، تهران، ۱۳۷۰ش؛
(۳) حمدالله مستوفى، تاريخ گزيده، به كوشش ادوارد براون، كمبريج، ۱۳۲۸ق/۱۹۱۰م؛
(۴) خوارزمى، حسين، جواهر الاسرار، به كوشش محمدجواد شريعت، اصفهان، مشعل؛
(۵) شبستري، محمود، «سعادت‌نامه»، مجموعة آثار، به كوشش صمد موحد، تهران، ۱۳۶۵ش؛
(۶) محمد بن منور، اسرار التوحيد، به كوشش ذبيح‌الله صفا، تهران، ۱۳۳۲ش؛
(۷) نوربخش، محمد، «سلسلة الاولياء»، جشن‌نامة هانري كربن، به كوشش سيدحسين نصر، تهران، ۱۳۵۶ش.
