بهرام پیش از اسلام
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
بهرام، نام ایزدی در دین
زردشتی است.
واژه بهرام در اصل به معنای «در هم شکننده
مقاومت» است، و در گزارش پهلوی
اوستا به «پیروزگر» برگردانده شده، ولی صورت
فارسی باستان آن دیده نشده است. «ورهران/ ورهرام/ وهرام» در
فارسی میانه، به صورت نام خاص مردان کاربرد فراوان دارد. بهرام جوهر اولیه پیروزی و یکی از چهره های بزرگ در
ایزدکده زردشتی است. بهرام،
ایزد بزرگ
جنگ، در برگیرنده عناصر بسیاری از روزگار پیش از زردشتی است و آشکارا به دوره‌ای
هند و
اروپایی تعلق دارد.
در اوستا، ورثرغنه (بهرام) تمام ویژگی‌های یک ایزد باستانی جنگ را داراست؛ نیرویی که بر هر مقاومتی
غلبه می‌کند و به همین سبب با «وِنئینتی اوپَرتات» (برتری پیروزمندانه) یکجا ستوده شده است . او همواره در جنگ با دشمنان خود، مردمان و
دیوان، جادوان و
پریان، کَویها و کَرَپانها است . بهرام یشت (یشت چهاردهم اوستا) از این ایزد تصویری جامع و زنده ارائه می‌کند و ده نوع
تناسخ از ورثرغنه را در شکل
حیوان و
انسان برمی شمارد؛ سپس
استعدادها و توانایی‌هایی که ورثرغنه به
زردشت ارزانی داشته، از جمله پیروزی در
اندیشه، گفتار و کردار را برمی شمارد.
در تصورات عامیانه تر، بهرام با عناصر و اعمال
جادویی همراه است.
گر چه نیروی اعطایی ایزد بهرام به
آریایی‌ها به حدی است که آنان تمام دشمنان خود را ناتوان می‌کنند، قدرت بهرام به جنگ و خونریزی و پیروزی نظامی محدود نیست بلکه صفات و ویژگی‌هایی چون مردانگی، توانایی جنسی و سلامت و تمامیت جسمی نیز دارد که سیمای وی را پیچیده تر می‌کند. در دوره بعد، بهرام بویژه به عنوان ایزد حامی
مسافران ستایش می‌شود.
معادل وِدایی «ورثرغنه»، «ورترَهان» است که یکی از ویژگی‌های او کشتن
اژدها، «ورتره»، بوده است. ظاهراً این
اسطوره ورثرغنه کشنده اژدها در «وهگن»
ارمنی در
ایران به جا مانده است.
صفت ورثرغنه احتمالاً
لقب آتش نیز بوده است. «ورثرغنه آتر» (آتش پیروزمند) به احتمال بسیار نیای آدوروَرَهران کتیبه های کردیر (قرن سوم میلادی) و آتش بهرام دوره
ساسانی است.
در دوره
سلوکیان و
اشکانیان، و به عبارت دیگر زیر نفوذ یونانی مآبی (
هلنیسم)، ورثرغنه به آرِس و هِراکِلس ترجمه و تعبیر شد و به صورت یکی دانسته شدن بهرام و آرس در
نجوم نیز بازتاب یافت. در متون پهلوی،
سیاره مارس (
مریخ)، وهرام نامیده می‌شد.
ورثرغنه، از اختصاصات جهان ایرانی، در
ارمنستان که کاملاً زیر تأثیر
ایران دوره
اشکانی بود، (با نام وَهگَن) با
هراکلس یکی شد. در شرق دنیای ایرانی، ورثرغنه در شکل «اُرلانگو» و در میان ایزدانی که بر سکه‌های کوشانی نامشان نقش بسته ظاهر شده است. معادل او در
ایزدکده سغدی، «وشغن» است.
در متون پهلوی و فارسی میانه، ورهرام در سه روز نخست پس از
مرگ تا چهارمین سپیده دم،
روح را در
سفر به جهان مینوی همراهی و راهنمایی می‌کند. پیوند او با مهر، رَشن و سروش انعکاسی از مفاهیم مربوط به او در اوستاست.
بهرام در جوامع زردشتی همواره بسیار محبوب بوده است و حتی بعد از دوره ساسانی، موقعیت برجسته خود را مرهون پیوند با آدور ورهران یا آتش بهرام است، و نیز نقش خود را به عنوان حامی مسافران و در راه ماندگان حفظ کرده است.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «بهرام»، شماره۲۲۳۶.
