بیلک قبچاقی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
بَیْلَکِ قِبْچاقی (د پس از ۶۸۱ق/۱۲۸۲م)، کانی‌شناس
مسلمان و کهن‌ترین گزارشگر بهره‌گیری از
قطب‌نما در ناوبری مسلمانان می‌باشد.
از زندگی وی تنها می‌دانیم که در ۶۵۸ق/۱۲۶۰م کتاب علم الساعات و العمل بها، اثر ابن‌ساعاتی
را در
قاهره استنساخ کرده،
و در ۶۶۸ق/۱۲۷۰م در این شهر به دست‌نویسی از الرسالة الشافیهْ
نصیرالدین طوسی دست یافته،
و در ۶۸۱ق نیز کنز التجار را در قاهره و به نام ملک‌منصوردوم (حک ۶۴۲-۶۸۳ق/۱۲۴۴-۱۲۸۴م)، حکمران ایوبی حماء نوشته است. البته نام
پدر بیلک در دو دست‌نویس نخست، عبدالله و در دست‌نویس کنز التجار، محمد (شاید تصحیف ابومحمد) آمده است
که این نام نیامده است).
کنزالتجار فی معرفةالاحجار، در ۳۰ فصل دربارۀ سنگ‌ها و فلزات گرانب‌ها که یگانه نسخۀ شناخته‌شدۀ آن (ظاهراً به خط مؤلف) در پاریس نگهداری می‌شود.
بیلک در مقدمۀ این کتاب از ۲۳ نویسندۀ یونانی و
مسلمان، از آن میان هرمس، بلیناس (آپولونیوس تیانایی)،
ارسطو،
بطلمیوس،
مسعودی،
بیرونی،
غزالی و دیگران یاد کرده است. موله که بخش‌هایی از متن عربی و ترجمۀ فرانسۀ این اثر را آورده، آن را تقلیدی صرف از ازهار الافکار تیفاشی
برشمرده که البته برخی اطلاعات و تجربیات بیلک بدان افزوده شده است.
بیلک در این کتاب ضمن شرح مسافرت دریایی خود از
طرابلس شام به اسکندریه، از ابزاری که کشتیبانان برای جهت‌یابی به کار می‌بردند، یاد کرده است. آنان در شب‌های تاریک و بی‌ستاره، سوزنی را از میان ساقۀ یک
گیاه، چلیپاوار گذرانده، در ظرف آبی شناور می‌ساختند و سپس یک سنگ مغناطیس (آهن‌ربای طبیعی) گرداگرد سوزن می‌چرخاندند که موجب چرخش سوزن می‌شد. پس از دور کردن ناگهانی سنگ، سوزن به تدریج در راستای شمال و جنوب آرام می‌گرفت.
ظاهراً در مآخذ کهن‌تر دورۀ اسلامی به چنین نکته‌ای اشاره نشده است؛
و برخلاف نظردوزی
(که واژۀ قرمیط را در قطعه شعری مربوط به حدود سال ۲۳۹ق،
معرب کالامیت و به معنی آهن‌ربا دانسته است) ربطی به قطب‌نما ندارد. (
که اشارات مبهم عوفی به ابزارهای با کاربرد مشابه را یاد کرده‌اند). گزارش بیلک تاکنون به چند زبان اروپایی ترجمه شده است.
(۱) ابن‌عذاری احمد، البیان المغرب، به کوشش‌دوزی، لیدن، ۱۸۴۹م.
(۲) کوپریلی، خطی.
(۳) Carra de Vaux, Les Penseurs de l’Islam, Paris, ۱۹۲۱.
(۴) De Slane.
(۵) Dozy, R, Introd, Al-Bayáno’l-Mogrib, Leiden, ۱۸۴۹.
(۶) Krause, M, Stambuler Handschriften islamischer Mathematiker, Quellen und Studien zur Geschichte der Mathematik, Astronomie und Physik, Abteilang B۳, ۱۹۳۶, vol III.
(۷) Mieli, A, La Science arabe, Leiden, ۱۹۶۶.
(۸) Mullet, C, Minéralogie arabe, JA, ۱۸۶۸, vol XI.
(۹) Plessner, M, Baylak al-Qibjāqi , Dictionary of Scientific Biography, ed Ch C Gillispie, New York, ۱۹۷۰, vol I.
(۱۰) Reinaud, J-T, Géographie d’Aboulféda, Paris, ۱۸۴۸.
(۱۱) Sarton, G, Introduction to the History of Science, Baltimore, ۱۹۳۱.
(۱۲) Türkiye diyanet vakfi İslâm ansiklopedisi, Istanbul, ۱۹۹۲.
(۱۳) Vajda, G, Index général des manuscrits arabes musulmans, Paris, ۱۹۵۳.
(۱۴) Wiedmann, E, Über Magnetismus, Aufsätze zur arabischen Wissenschaftsgeschichte, New York, ۱۹۷۰.
(۱۴) id Über die Naturwissenschaften bei den Arabern, Sammlung gemeinverständlicher wissenschaftlicher Vorträge, Hamburg, ۱۸۹۰, no ۹۷.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «بیلک قبچاقی»، شماره۵۴۰۳.
