تذکره همایون و اکبر (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تذکره همایون و اکبر، نوشته بایزید بیات، تصحیح محمد هدایت حسین این کتاب که در سده دهم هجری (شانزدهم میلادی) به
فارسی نوشته شده، رویدادهای میان دو پادشاه سلسله گورکانی، یعنی همایون و فرزندش اکبر را در بر دارد. رویدادهای دوران همایون از ۹۴۹ هجری (۱۵۴۲ م) هم زمان با آمدنش به
ایران تا ۹۹۹ هجری (۱۵۹۰ م)؛ یعنی پس از ۳۵ سال پادشاهی اکبر، دنبال می‌شوند. این کتاب از منابع مهم در باره گورکانیان
هند و روابطشان با ایران در روزگار
صفویان به شمار می‌رود.
به گفته خانم بوریج در مقاله‌ای در باره این اثر، بایزید هنگام نوشتن آن، پیر و سال خورده شده بود و ناگزیر با یاد آوری اطلاعات و خاطراتش در باره روزگار سرگردانی و پریشانی همایون، آنها را برای دیگری باز می‌گفت (املا می‌کرد) و از این رو، جملاتش پیوندی منطقی با یک دیگر ندارند. پرفسور سوکمار نیز تاریخ مختصر بایزید را «نامنظم» و از دید تاریخ نگاری ناقص می‌خواند؛ زیرا نویسنده بارها به شرح رویدادهایی پرداخته است که با موضوع اصلی پیوندی ندارند و گاهی با پرداختن به تاریخ شخصی و خانوادگی‌اش، پیوستگی مطالب را از میان می‌برد.
باری، بایزید خواندن و نوشتن نمی‌دانست و تنها رویدادها را روایت می‌کرد و به گمان، کسی به نام احمد دهلوی، کاتب منشی شیخ ابو الفضل مبارک آنها را می‌نوشت. کاتب نیز در بسیاری از جاها، سخنان ساده بایزید را به سبک و سلیقه خود در آورده و آنها را تغییر داده و به عبارت پردازی و مغلق نویسی منشیانه پرداخته است و از همین روی، سبک انشای این اثر یک سان و هم آهنگ نمی‌نماید. نویسنده، به رغم شیوه چکیده نویسی اش در این اثر، به دلیل پاسداشت
شاه صفوی ، متن کامل نامه او را به همایون (۲۵۰۰ واژه) آورده است.
پرفسور بانارسی پراساد ساکسنا، در شرحی در باره این کتاب، آن را از دید گستره دارای برتری می‌شمرد، اما زبان آن را کمابیش سست و عامه پسند و بیشتر جمله هایش را ناقص و نویسنده اش را در به کار گیری سبک ویژه و رایج در آن روزگار ناتوان می‌خواند.
روایت‌ها و گزارش‌های معاصر بسیار کمی در باره پادشاهی همایون در دست است. هم چنین نسخه‌های خطی این آثار از دید سودمندی و پرباری، بسیار اندکند؛ زیرا جز
تذکره الواقعات (۹۹۵ ه/ ۱۵۸۷ م) جوهر آفتابه چی که شمار اندکی از نسخه‌های خطی آن در فهرست (کاتالوگ) کتاب خانه‌های هند شناسانده شده‌اند، به منبع دیگری برای دریافتن اطلاعات سودمندی در باره این سلسه دست رسی نیست و از این رو، پژوهش در باره تاریخ سده‌های میانه هند بسیار دشوار می‌نماید و به گفته پروفسور سوکمار رای، تاریخ همایون، کمتر از دیگر امپراطوران
مغول هند به دیده مورخان آمده است.
این کتاب پس از تذکره الواقعات اهمیت فراوانی دارد؛ زیرا نویسنده، دیده‌های خود را در روزگار دراز همراهی اش با همایون در این اثر گزارش کرده است. البته گزارش‌های
بایزید به رغم گزارش‌های جوهر بلند و گسترده نیست و از همین روی، خودش نیز اثرش را «مختصر» می‌خواند. او در نوشته هایش به سفر همایون به ایران و ماندنش در دربار صفوی می‌پردازد. این اثر، گنجینه گران بهایی از اطلاعات تاریخی در باره روزگار پادشاهی همایون و اکبر به شمار می‌رود و از دید تاریخ دوره همایون، بیش از دیگر آثار در این باره مانند همایون نامه (قانون همایونی) خواند میر یا همایون نامه گل بدن بیگم می‌ارزد.
آگاهی نویسنده در باره همایون به اندازه‌ای است که ابو الفضل مبارک، مورخ دوره پس از او در تاریخ بزرگ خود (اکبرنامه)، از آن بسیار بهره برده است. هم چنین منبع مستقیم بسیاری از نویسندگان تاریخ همایون را همین کتاب می‌توان برشمرد.
این تذکره که اطلاعات تاریخی بسیار باارزشی در باره موضوع پیش گفته در بر دارد، به فهرستی دقیق می‌ماند که گفتار و رفتار پیروان و همراهان همایون را در سفر به
ایران باز می‌نماید. نویسنده در تاریخ رویدادها به خطا و لغزش‌هایی دچار شده است. برای نمونه، وی تاریخ فتح قلعه قندهار را ۹۴۰ هجری می‌داند، اما تاریخ دقیق این رخداد ۲۵ جمادی الثانی ۹۵۲ هجری (۱۵۴۵ م) است.
رویدادهای سیزده سال پایانی سلطنت همایون در اصل این کتاب و رویدادهای دوران پادشاهی جلال الدین محمداکبر، جانشین وی (۱۰۱۴- ۹۳۶ ه/ ۱۶۰۵- ۱۵۵۶ م) در پیوست آن گزارش شده‌اند. درون مایه اثر را در چهار بخش می‌توان گنجاند:
۱. رویدادهای سال‌های ۹۴۹ تا ۹۵۳ هجری با عنوان «فصل اول در سفر همایون پادشاه از بکر (بهکر) به طرف
خراسان و
عراق و طواف روضه مقدسه
امام ابو الحسن علی الرضا علیه السلام و آنچه درین سفر روی نمود»؛
۲. رویدادهای تاریخی سال‌های ۹۵۳ تا ۹۵۹ هجری با عنوان «فصل دویم در بیان واقعاتی که در سنه ۹۵۳ به ظهور آمد»؛
۳. رویدادهای تاریخی سال‌های ۹۵۹ تا ۹۶۱ هجری با عنوان «فصل سوم برآمدن مرزا (میرزا) کامران و مرزا عسکری از کولاب و خبر یافتن همایون پادشاه از بغاوت ایشان و متوجه شدن دره قبچاق به جهت دفع و رفع مرزا کامران و دیگر سوانح»؛
۴. رویدادهای سال‌های ۹۶۱- ۹۹۹ هجری که به رغم عنوان کوتاه «فصل چهارم در فتح
هندوستان »، بلندترین بخش کتاب به شمار می‌رود.
پرداختن به برخی از موضوع‌های اجتماعی و آیین‌های رایج در سده دهم هجری (شانزدهم میلادی) در سرزمین هندوستان یا ایران روزگار صفویان، از ویژگی‌های مهم این کتاب است. نویسنده به برپایی نماز
عید فطر در
مشهد و چگونگی رؤیت ماه، «گرگ دوانی و چوگان بازی مردم
تبریز »، مسابقه‌هایی مانند «قبق انداختن»، «مراسم ختنه سوران» اکبر و «آیین بندی باغ‌ها» به این مناسبت، «شرح کشتی گرفتن» و «مراسم شکار همایون» اشاره می‌کند و آنها را شرح می‌دهد.
وی با نام بردن از افراد پرآوازه و هنرمندان و نقاشان این دوره، گزارش درازدامنی در باره کارهایشان عرضه می‌کند و به ارزیابی کارهای دو نقاش ایرانی نام دار که به دعوت همایون به هند رفتند؛ یعنی ملا عبد الصمد مصور و میر سید علی تبریزی، از شاگردان کمال الدین بهزاد می‌پردازد.
پرداختن به تاثیر ایرانیان در قلمرو گورکانیان هند از دیگر نکته‌های ارزش مند کتاب است. بیرام بیگ بهارلو (بیرم خان) که از
ترکمانان قراقویونلو و از تیره بهارلو و
شیعه مذهب بود، بر پایه علاقه اش به این مذهب و ایران، هنگام سرگردانی همایون به وی سفارش کرد که بدین کشور پناهنده شود و از شاه صفوی کمک بخواهد. هم چنین حسین قلی سلطان شاملو برادر حاکم سیستان، پس از بازگشت همایون به هند در خدمت وی در آمد و با فداکاری و دانایی‌اش، نام و آوازه‌ای یافت و به مهرداری همایون منصوب شد.
این کتاب را نخست ویلیام ارسکین، مورخ و خاورشناس درگذشته انگلیسی، در ۷۱- ۱۲۷۰ هجری به دیده تاریخ پژوهان آورد و بارها در نوشته‌های خود درباره اش سخن گفت. بر پایه درون مایه خاتمه کتاب، نه نسخه از اصل آن فراهم آمده بوده که مصحح هنگام چاپ آن (۱۳۶۰ ق/ ۱۹۴۱ م)، جز نسخه دیوان هند (ایندیا آفیس)، از نسخه دیگری آگاهی نداشته است.
این کتاب در فهرست (کارنما/ کاتالوگ) ۲۲۳ دیوان هند «تاریخ همایون» خوانده شده، اما نویسنده آن را به کار نبرده و تنها با عنوان «
مختصر » و «
تذکره » از اثر خود یاد کرده و از این رو، سوکمار نیز آن را تاریخ مختصر نامیده، اما به دلیل یاد شدن دوران پادشاهی اکبر، مصحح عنوان «تذکره همایون و اکبر» را برایش برگزیده است.
منابع گوناگونی مانند اکبرنامه ابو الفضل مبارک، منتخب التواریخ عبد القادر بداونی و مآثر رحیمی، نوشته عبد الباقی نهاوندی و ترجمه انگلیسی آنها، برای تصحیح این کتاب بررسی شده‌اند. مصحح به نفهمیدن معنای برخی از عبارت‌های اثر اذعان می‌کند و در شیوه نوشتار (رسم الخط) خود، از همان الگوی کاتب بهره می‌گیرد، اما این شیوه در نثرهای دیگر فارسی حتی منابع هم روزگار آن رایج نبوده و دیده نشده است. هم چنین، هیچ توضیحی در باره اصطلاح‌ها و واژگان کهن یا بومی و نام‌های جغرافیایی این اثر وجود ندارد.
بسیاری از واژگان (نام‌ها و جای‌ها) به صورت‌های گوناگونی ضبط شده‌اند.
باری، نمایه نام‌ها (فهرست الرجال و اسماء مواضع آب‌ها و غیره)، از ویژگی‌های نیکوی تذکره همایون و اکبر به شمار می‌رود.
نرم افزار تاریخ اسلامی ایران،مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
