تربت پاکان (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«تربت پاکان»،
کتابی است به
زبان فارسی در معرفی شهر قم و مرقد حضرت معصومه سلام‌الله‌علیها و دیگر مراقد و آثار تاریخی موجود در این شهر.
کتاب در دو جلد به نحو ذیل تنظیم شده است:
مجلد اول؛ مشتمل بر یک مقدمه و سه بخش و مجلد دوم؛ مشتمل بر یک پیش گفتار، دو بخش و یک خاتمه است.
این
کتاب بخشی از بررسی‌ها و مطالعات چندین ساله نویسنده که پیرامون بناها و آثار قدیم شهرستان
قم صورت گرفته می‌باشد. در این نوشته خصوصیات بناها و آثار قدیمی شهرستان قم به نحو تفصیلی معرفی گردیده است. لازم به ذکر است که در این
کتاب تنها به معرفی آثار دوره اسلامی پرداخته شده و از بناهای دوره پیش از اسلام؛ مانند آتشکده‌ها و پرستشگاه‌ها و نقوش کوه‌ها و تپه‌ها و غیره سخنی به میان نیامده است.
مجلد نخست این
کتاب، ویژه آستانه مقدسه است که از سه بخش تدوین شده است:
در بخش نخست تاریخ آستانه به همراه کتابشناسی آن ارائه گردیده است. در این بخش مولف اجمالی از تاریخچه ورود
حضرت فاطمه معصومه سلام‌الله‌علیهم به قم ارائه کرده و به مورد توجه بودن مرقد مطهر این بی بی از روز نخست، از سوی پیروان و دوستداران
اهل بیت علیهم‌السّلام اشاره نموده است. پس از آن به مدفون شدن چند تن از نوادگان
امام جواد علیه‌السّلام در فاصله میانه دو
قرن سوم و چهارم هجری در کنار حضرت معصومه علیه‌السّلام اشاره شده و از تجدید بناهایی که طی تاریخ، به ویژه در دوران صفویه و نیز قاجاریه، در این آستانه مقدسه صورت گرفته سخن گفته شده است. مولف دراین بخش به برخی
شاهان صفوی نظیر شاه صفی و نیز شاه عباس دوم که در این آستانه مدفونند، اشاره کرده و از فتحعلی شاه و نیز محمدشاه قاجار به عنوان برخی مدفونین دراین آستانه نام برده و به معرفی مکان مقبره ایشان پرداخته است. در پایان این بخش، کتابنامه مآخذ مربوط به آستانه مقدسه قم ارائه گردیده است.
در بخش دوم، با عنوان «مجموعه بنا» به معرفی بناهای موجود در این شهر و نیز تزیینات آنها پرداخته شده است. در این بخش ابتدا به تفصیل به معرفی حرم و بیوتات متبرک در این شهر پرداخته شده و از بانیان آنها و نیز
کتیبه‌های موجود در آنها سخن گفته، به میان آمده است. معرفی تربت مطهر، حرم، گنبد، رواق‌ها،
مسجد بالاسر، مسجد موزه، ایوان طلا و مرافق و مناره‌ها،
ایوان آینه و مناره‌های آن از جمله موضوعاتی است که در ابتدای این بخش بدان‌ها پرداخته شده است.
در قسمت دوم این بخش، صحن عتیق و ایوان‌های آن و نیز بقاع موجود در آن معرفی گردیده است.
در ادامه به معرفی صحن نو و بزرگ آستانه مقدس که در شرق حرم مطهر واقع است و نیز ایوان‌های آن پرداخته شده است.
در انتهای این بخش به معرفی مقابر چهار تن از پادشاهان صفوی؛ یعنی: شاه صفی، شاه عباس دوم، شاه سلیمان و شاه سلطان حسین که در جوار تربت منور واقع است، پرداخته شده است.
بخش سوم به معرفی اسناد و
احکام مربوط به آستانه مقدسه اختصاص یافته است. در این بخش متن چند طغرا از اسناد و
احکام آستانه مقدس با توضیحاتی درباره هر یک به ترتیب ذیل آمده است: نخست متن چند وقفنامه و سپس اسناد و
احکام خاندانی برخی از دودمان‌های وابسته به آستانه و آنگاه چند نمونه از «فرد» های مستوفیان آن جا.
یکی از نکات جالب توجه در این بخش، معرفی اسناد و
احکام مشاغل گوناگون آستانه؛ نظیر: تولیت قدیمی، تولیت جدیدی (تفویضی)، استیفاء، صاحب نسقی، سرکشیکی، تدریس، خطابت، کفشداری و غیره است.
در انتهای این بخش به معرفی فردها و نسخه‌های جمع و خرج سر کار فیض آثار و طومارهای تقسیم غله و کشیک نامچه‌ها و مانند آن که نام خدمتگزاران آستانه در هر دوره از آنها دانسته می‌شود، پرداخته شده است.
در پایان مجلد اول تصاویر مربوط به آستانه مقدس و اماکن موجود در آن و نیز تصویر اسناد مذکور در این مجلد درج گردیده است.
اما مجلد دوم
کتاب به معرفی آثار و بناهای قدیم در محدوده کنونی شهر
قم اختصاص یافته است.
به باور نویسنده، در
کتاب قم و برخی مصادر دیگر، پارهای از اماکن قدیمی قم نام برده شده که به خاطر دگرگونی شکل شهر در طی قرون، تعیین محل وقوع آنها بدون مراجعه به اسنادی که درباره
تاریخ این شهر نگاشته شده، امکان پذیر نیست. از این رو نویسنده با هدف معرفی موقعیت دقیق وقوع شهر قدیم قم، بر اساس مآخذ تاریخی معتبر، در پیش گفتار این مجلد به معرفی محل وقوع شهر قدیم قم، رودخانه قم، تپه‌های قل درویش، نهر سعد، مدرسه سورانیک، میدان میر، درب اصفهان، دروازه قلعه، دروازه کنکان، زاویه منصور بیک، سروز و سروزار و نیز مقابر قدیم، و برخی اعلام جغرافیایی آن در
کتاب‌های قدیم پرداخته است.
در بخش اول
کتاب، بناهای قدیم شهر قم، ذیل چهار عنوان ذیل معرفی گردیده است:
مزارات و مقابر، مساجد، مدارس قدیم و آثار دیگر.
در بخش دوم، بناهای قدیم موجود در روستاها و بلوکات قم ضمن چهار عنوان معرفی گردیده است:
پیرامون شهر، قمرود، قهستان و وازکرود، خلجستان.
در خاتمه به معرفی و ارائه اسناد چهار مدرسه قدیم از مدارس قم در پایان دوره صفوی؛ یعنی
مدرسه فیضیه،
مدرسه نجف قلیبیک،
مدرسه مومنیه و
مدرسه خان پرداخته شده است.
در انتهای این مجلد هم تصاویر مربوط به اماکن تاریخی و نیز اسناد مذکور دراین مجلد درج گردیده است.
کتاب؛ مشتمل بر پاورقی‌هایی به قلم مولف و فهرست‌های ذیل می‌باشد:
فهرست اعلام انسانی، اعلام جغرافیایی،
کتاب‌ها و مآخذ.
نرم افزار جغرافیای جهان اسلام، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
