ترجیع‌بند و ترکیب‌بند
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تَرْجیعْ بَنْدْ وَ تَرْکیبْ بَنْد، قالب‌های
شعر فارسی با شمارۀ ابیات متنوع، شامل بندهای مستقل، با قافیه‌های جداگانه در هر بند، هم‌وزن و مرتبط با بیتی مقفا است. تفاوت اساسی ترکیب‌بند و ترجیع‌بند در این است که در ترجیع‌بند، بیت ترجیع همهٔ قسمت‌ها یکسان است، ولی در ترکیب‌بند، بیت ترکیب متفاوت و قافیه‌ای هر بار به‌گونه‌ای دیگر دارد.
نخستین‌بار
رشید وطواط ترجیع را معرفی کرده است. در تعریف او معنی واژۀ ترجیع، برگرداندن نغمه و شکل قالب آن، شعری خانه‌خانه (بندبند) است که هر خانه ۵ تا بیش از ۱۰ بیت با قافیه‌ای متفاوت با خانه‌های دیگر دارد و بیتی یکسان و بیگانه با قافیۀ هر خانه، خانه‌ها را به هم می‌پیوندد.
شمس قیس رازی نیز ترجیع را قالبی برگرفته از تقسیم
قصیده دانسته که قطعه‌های آن در وزن متفق و در قوافی مختلف‌اند. او در این تعریف، به نقل از دیگر شاعران، هر قطعه را، «خانه» و بیت میان دو خانه را که گاه یکسان و گاه مختلف است، «ترجیع‌بند» خوانده است.
شمیسا با شواهدی از شعر مولوی، ترجیع را در اصطلاح شعری، بازگشت به بیتی ثابت و یا بازگشت به خانه‌ای دیگر دانسته است. به تعبیر او شاعر برای رهایی از تنگنای
قافیه، «ترجیع» (بازگشت) می‌کند.
شمارۀ ابیات خانه‌ها یا بندها و نیز شمار خود بندها در هر دو قالب ترجیع‌بند و ترکیب‌بند متغیر و متنوع است. شمار ابیات هر بند در حدود یک
غزل، بین ۷ تا ۱۰ بیت و شمار بندها از ۳ تا ۲۲ بند متفاوت است و در آثار متأخران به نسبت، طولانی‌تر از آثار متقدمان است.
نشاط دو شرط معنوی برای شکل گرفتن ترجیع قائل شده که عبارت است از دلپسند بودن و برجستگی مضمون و تمهید یا آماده ساختن شنونده برای بیت بند (بیت ترجیع).
اصطلاح ترکیب‌بند تا پیش از سدۀ ۷ق مرسوم نبوده است و هر دو قالب شعری، با تمایز تکرار یا تنوع بیتی که میان دو بند می‌آید، ترجیع و ترجیعات خوانده می‌شده است. پیشینیان حتی «ترجیع‌بند» را به معنی ابیات فواصل خانه‌ها به کار می‌برده‌اند و نه به عنوان نوع قالب شعر.
تاج الحلاوی در سدۀ ۸ق به تقسیم‌بندی انواع ترجیع پرداخته، ولی نامی از ترکیب‌بند نبرده است. در تقسیم‌بندی او ترجیع ۳ نوع است:
نوع نخست: بیت‌های مفرد دارای قافیۀ ثابت باشند، چنان‌که از جمع آنها، خانۀ دیگری حاصل شود؛
نوع دوم: قافیه در بیت‌های مفرد، متغیر و مختلف باشد؛
نوع سوم: آن است که بیت‌های مفرد یا بیت‌های ترجیع هم‌قافیه نبوده، و در نتیجه نامکرر باشند.
شاعران ایرانی از نخستین دورۀ شعر فارسی پس از
اسلام، مضامین گوناگون شعری را در قالب ترجیع‌بند و ترکیب‌بند پرداخته‌اند.
و از آن‌جا که عصر
سبک خراسانی، کهن‌ترین عصر شعر دری است، نمونه‌های کهن‌ترین ترجیع‌بندها را هم می‌توان در آثار شاعران این عصر جست‌و‌جو کرد.
در آثاری از قطران تبریزی با مطلع چنین آمده است:
به مهر ماه دیداری سپردم دل به دیداری •••• همه بیمار و غم دل را ز چشم آید پدیداری؛
و بندترجیع:
خداوند خداوندان همیشه لشگری بادا •••• مر او را چرخ لشگرگاه و انجم لشگری بادا
در آثار فرخی سیستانی با مطلع چنین آمده است: زباغ ای باغبان ما را همی‌بوی بهار آید •••• کلید باغ ما را ده که فردامان به کار آید؛
و بندترجیع: بدین شایستگی جشنی بدین بایستگی روزی •••• ملک را در جهان هر روز جشنی باد و نوروزی؛
نمونه‌هایی از ترجیع‌های سبک خراسانی با مضمون مدحی است. این دو نمونه که به تعبیری مسمط ترجیعی نیز خوانده شده‌اند، ترکیبی است از قالب‌های
مسمط و ترجیع‌بند، با شرط مقفا بودن همۀ مصراع‌ها و تکرار بندی واحد.
ترجیع‌بند
سعدی با مطلع چنین سروده شده است: ای سرو بلند قامت دوست •••• وه وه که شمایلت چه نیکوست؛
و بند ترجیع: بنشینم و صبر پیش گیرم •••• دنبالۀ کار خویش گیرم؛
نمونه‌ای از ترجیع‌بند
سبک عراقی با مضمون عاشقانه است.
از اوایل سدۀ ۹ق سرودن ترجیع‌بند عرفانی متداول شد. آثار عرفانی آذری و
شاه نعمت‌الله ولی، نمونه‌ای از ترجیعات عرفانی این دوره است. برجسته‌ترین ترجیع‌بند عرفانی این دوره سرودۀ
هاتف اصفهانی با ۵ بند و شمارۀ ابیات مختلف و بند ترجیع:
که یکی هست و هیچ نیست جز او •••• وحده لا‌اله الا هو؛ که در آن شرط موقوف المعانی بودن آخرین بیت هر بند با بند ترجیع رعایت شده است.
ترجیع‌بند سیاسی و اجتماعی، جدیدترین مضمون در قالب ترجیع‌بند است که از حدود سالهای ۱۳۲۴ تا ۱۳۲۷ق/۱۹۰۶-۱۹۰۹م مورد توجه شاعران دورۀ
مشروطیت قرار گرفت. این شعر نوعی مسمط ترجیعی بودکه در روزنامه‌ها انتشار می‌یافت و در مجالس و محافل خوانده می‌شد و به لحاظ واژگان، به زبان مردم نزدیک بود.
سرودن ترکیب‌بند نیز از اواخر سدۀ ۴ و اوایل سدۀ ۵ ق رواج داشته، و نمونه‌هایی از آن در سخن فرخی سیستانی به جا مانده است.
از سدۀ ۶ق این قالب بیش‌تر مورد توجه شاعران قرار گرفت.
ترکیب‌بند جمال‌الدین محمد عبدالرزاق اصفهانی در این سده در نعت
رسول‌اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) با مطلع:
ای از بر سدره شاه‌راهت •••• وی قبۀ عرش تکیه‌گاهت؛ از معروف‌ترین ترکیب‌بندهای فارسی است.
از
خاقانی شروانی نیز ترکیب‌بند با مضمون مدح قزل ارسلان با مطلع: لاف از دم عاشقان زند صبح •••• بیدل دم سرد از آن زند صبح؛ در دست است.
مسمط ترکیبی
وحشی بافقی با مطلع: دوستان شرح پریشانی من گوش کنید •••• داستان غم پنهانی من گوش کنید؛ نمونه‌ای از مسمط ترکیبی با محتوای حسب حال است.
محتشم کاشانی نیز در قالب ترکیب‌بند، مرثیه‌های بلندی برای
اهل‌بیت سروده است. نشاط عدم‌عنایت شاعران به سرودن ترکیب‌بند را قابلیت مشترک این قالب و قالب
مثنوی در پرداخت داستان‌ها و مفاهیم طولانی می‌داند و چنین اظهار نظر می‌کند که چون این منظور در قالب مثنوی بهتر حاصل می‌شود، شاعران کمتر به ترکیب‌بند سرایی روی کرده‌اند.
(۱) اعظمی راد، گنبد دُردی، مسمط در شعر فارسی، تهران، ۱۳۶۶ش.
(۲) تاج الحلاوی، علی، دقایق الشعر، به کوشش محمدکاظم امام، تهران، ۱۳۴۱ش.
(۳) ثروتیان، بهروز، فرهنگ اصطلاحات و تعریفات نفایس الفنون، تبریز، ۱۳۵۲ش.
(۴) خاقانی شروانی، دیوان، تهران، ۱۳۳۶ش.
(۵) خانلری، پرویز، «پست و بلند شعر نو»، سخن، تهران، ۱۳۴۱ش، س ۱۳، شم ۲.
(۶) رشید وطواط، حدایق السحر فی دقایق الشعر، به کوشش عباس اقبال آشتیانی، تهران، ۱۳۰۸ش.
(۷) سعدی، دیوان، به کوشش مظاهر مصفا، تهران، ۱۳۴۰ش.
(۸) شریف، عبدالقهار، عروض همایون، به کوشش محمد حسن ادیب هروی، تهران، ۱۳۳۷ش.
(۹) شمس قیس رازی، محمد، المعجم، به کوشش محمد قزوینی و مدرس رضوی، تهران، ۱۳۱۴ش.
(۱۰) شمیسا، سیروس، انواع ادبی، تهران، ۱۳۷۰ش.
(۱۱) صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران، تهران، ۱۳۶۳ش.
(۱۲) فرخی سیستانی، دیوان، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، ۱۳۳۵ش.
(۱۳) قطران تبریزی، دیوان، تهران، ۱۳۶۲ش.
(۱۴) مؤتمن، زین‌العابدین، تحول شعر فارسی، تهران، ۱۳۳۹ش.
(۱۵) نشاط، محمود، زیب سخن، تهران، ۱۳۴۶ش.
(۱۶) همایی، جلال‌الدین، فنون بلاغت و صناعات ادبی، تهران، ۱۳۶۳ش.
(۱۷) یارشاطر، احسان، شعر فارسی در عهد شاهرخ، تهران، ۱۳۳۴ش.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ترجیح بند و ترکیب بند»، شماره۵۸۷۲.
