• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

تسکع

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


حج تسکع، از انواع حج، به معنای حج بدون توشه راه یا مَرکب یا حج با مشقّت است. دیدگاه فقهای امامی و اهل سنت درباره این نوع حج دارای اختلافات زیادی می‌باشد. بنابر دیدگاه مشهور داشتن زاد و توشه و نیز مرکب برای آفاقیان شرط استطاعت بوده و بدون آن حج واجب نمی‌شود اما برای اهل مکه داشتن مرکب در صورت توانایی پیاده‌روی شرط استطاعت نیست.
از دیدگاه مالکیان حج بر شخصی که فاقد زاد و راحله است اما توانایی پیاده‌روی دارد و می‌تواند زاد و توشه سفر را در مسیر با کار کردن تأمین کند، واجب است. اما فقهای امامی داشتن حرفه را شرط استطاعت نمی‌دانند.


واژه «تسکّع» از ریشه «س- ک- ع» به معنای بیراهه رفتن و متحیر و سرگشته شدن است.
[۱] فراهیدی، خلیل بن احمد، العین (ترتیب العین)، ج۱، ص۱۹۳، به کوشش مهدی مخزومی و ابراهیم سامرائی، قم، انتشارات هجرت، ۱۴۰۵ق.    
[۲] جوهری، اسماعیل بن حماد، الصحاح، ج۳، ص۱۲۳۰، به کوشش احمد عبدالغفور العطار، بیروت، دارالعلم للملایین، ۱۴۰۷ق.    
[۳] ابن‌منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، ج۸، ص۱۵۹، سکع، قم، انتشارات ادب الحوزه، ۱۴۰۵ق.    
در اصطلاح فقه امامی، حج تسکّع به معنای حج همراه با سختی و مشقت
[۴] حلی، حسن بن یوسف، ارشاد الاذهان الی احکام الایمان، ج۱، ص۳۱۱، تحقیق فارس الحسون، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۰ق.    
[۵] احمد بن محمد، مقدس اردبیلی، مجمع الفائده و البرهان، ج۶، ص۷۵، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۰۳ق.    
[۶] شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، مسالک الأفهام إلی تنقیح شرائع الإسلام، ج۲، ص۱۲۲، مؤسسة المعارف الاسلامیة.    
و به تعبیر دیگر، حج بدون توشه راه یا وسیله حمل و نقل
[۷] شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه، ج۱، ص۱۶۲، تحقیق سیدمحمد کلانتر، قم، انتشارات مکتبه داوری، ۱۴۱۰ق.    
و به نظر برخی، حج بیماران، کهنسالان و کسانی است که استطاعت بدنی ندارند.
[۸] فیاض، محمداسحاق، تعالیق مبسوطه علی العروة الوثقی محمدکاظم یزدی، ج۸، ص۱۶۱، قم، محلاتی، بی‌تا.    
از آن رو که در این نوع حج، درباره چگونگی به دست آوردن زاد (توشه) و راحله (مَرکب)، تحیر و سرگردانی وجود دارد، آن را حج تسکّع نامیده‌اند.
[۹] شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، مسالک الأفهام إلی تنقیح شرائع الإسلام، ج۲، ص۱۲۲-۱۲۳، مؤسسة المعارف الاسلامیة.    
در منابع فقهی اهل سنت، اصطلاح حج تسکّع به چشم نمی‌خورد؛ هر چند آنان به گونه مطلق به بحث درباره حج بدون زاد یا راحله یا حج فقیری که زاد و راحله ندارد، بدون کاربرد واژه تسکّع، پرداخته‌اند.
[۱۰] کاسانی، ابوبکر بن مسعود، بدائع الصنائع، ج۲، ص۱۲۲، پاکستان، المکتبه الحبیبیه، ۱۴۰۹ق.    
[۱۱] مقدسی، بهاءالدین، العدة شرح العمده، ج۱، ص۱۷۷، دار الحدیث، القاهره.    
[۱۲] شربینی، محمد بن احمد، مغنی المحتاج الی معرفه معانی الفاظ المنهاج، ج۱، ص۴۶۲، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۷۷ق.


در اینجا به برخی از اقوال علماء درباره حج تسکع اشاره می‌کنیم:

۲.۱ - عدم وجوب

به نظرِ مشهور فقیهان امامی
[۱۳] شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، مسالک الأفهام إلی تنقیح شرائع الإسلام، ج۲، ص۱۲۹، مؤسسة المعارف الاسلامیة.    
[۱۴] فاضل هندی، محمد بن حسن، کشف اللثام، ج۵، ص۹۱-۹۲، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۶ق.    
[۱۵] نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۱۷، ص۲۴۸، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.    
و اهل سنت،
[۱۶] ماوردی، علی بن محمد، الحاوی الکبیر، ج۴، ص۷، به کوشش علی محمد معوض و عادل احمد عبدالموجود، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق.    
[۱۷] ابن‌قدامه، عبدالله، المغنی، ج۳، ص۲۱۴، مکتبة القاهرة.    
[۱۸] ابن‌عابدین، محمدامین، رد المحتار علی الدر المختار، ج۳، ص۴۵۸، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۲ق.    
به استناد آیه «وَلِلَّهِ عَلَی النَّاسِ حِجُّ الْبَیتِ مَنِ اسْتَطَاعَ اِلَیهِ سَبِیلاً»
[۱۹] آل عمران/سوره۳، آیه۹۷.    
و احادیث،
[۲۰] کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۲۶۶-۲۶۸، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۷۵ش.    
[۲۱] طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، ج۵، ص۲-۳، به کوشش سیدحسن موسوی خرسان و علی آخوندی، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۶۵ش.    
[۲۲] بیهقی، احمد بن حسین، السنن الکبری، ج۴، ص۵۴۰، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۶ق.    
وجود زاد و راحله شرط استطاعت و وجوب حج است و بدون وجود زاد و راحله، حج واجب نیست؛ حتی در صورتی که حج‌گزار بتواند با پای پیاده یا با گدایی کردن از مردم، خود را به مکه برساند.
[۲۳] حلی، حسن بن یوسف، تحریر الاحکام الشرعیه، ج۱، ص۵۴۷، به کوشش ابراهیم بهادری، قم، انتشارات موسسه امام صادق، ۱۴۲۰ق.    
[۲۴] شهید اول، محمد بن مکی، الدروس الشرعیه فی فقه الامامیه، ج۱، ص۳۱۰، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۲ق.    
[۲۵] نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۱۷، ص۲۴۸، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.    
به نظر فقهای امامی، حتی اگر زاد و راحله به صورت اباحه (بدون تملیک) یا بذل در اختیار شخصی قرار گیرد، او مستطیع و حج بر او واجب می‌گردد.
[۲۶] شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، مسالک الأفهام إلی تنقیح شرائع الإسلام، ج۲، ص۱۳۳، مؤسسة المعارف الاسلامیة.    
[۲۷] نراقی، احمد بن محمدمهدی، مستند الشیعه فی احکام الشریعه، ج۱۱، ص۵۵، قم، انتشارات موسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۵ق.    
[۲۸] نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۱۷، ص۲۶۱، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.    
فقیهان اهل سنت برای حصول استطاعت، مالک بودن زاد و راحله را لازم دانسته و صرف اباحه را کافی نشمرده‌اند.
[۲۹] قرطبی، محمد، البیان و التحصیل، ج۴، ص۲۵-۲۶، به کوشش محمد حجی و دیگران، بیروت، دارالغرب الاسلامی، ۱۴۰۸ق.
[۳۰] کاسانی، ابوبکر بن مسعود، بدائع الصنائع، ج۲، ص۱۲۲، پاکستان، المکتبه الحبیبیه، ۱۴۰۹ق.    
[۳۱] ابن‌قدامه، عبدالله، المغنی، ج۳، ص۲۱۵، مکتبة القاهرة.    
به رای شافعی، بذل زاد و راحله از جانب شخصی که هبه او موجب منّت محسوب نمی‌شود (مانند بذل پدر به فرزند) موجب وجوب است.
[۳۲] کاسانی، ابوبکر بن مسعود، بدائع الصنائع، ج۲، ص۱۲۲، پاکستان، المکتبه الحبیبیه، ۱۴۰۹ق.    
[۳۳] سمرقندی، محمد بن احمد، تحفة الفقهاء، ج۱، ص۳۸۶، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق.    


۲.۲ - شرط مرکب برای آفاقیان

مطابق فتوای بیشتر فقیهان امامی،
[۳۴] طوسی، محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الامامیه، ج۱، ص۲۹۸، تهران، انتشارات مکتبه المرتضویه، ۱۳۵۱ش.    
[۳۵] شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، مسالک الأفهام إلی تنقیح شرائع الإسلام، ج۲، ص۱۲۹، مؤسسة المعارف الاسلامیة.    
[۳۶] نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۱۷، ص۲۵۱-۲۵۲، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.    
شافعی،
[۳۷] ماوردی، علی بن محمد، الحاوی الکبیر، ج۴، ص۷-۸، به کوشش علی محمد معوض و عادل احمد عبدالموجود، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق.    
[۳۸] رافعی، عبدالکریم بن محمد، فتح العزیز، دارالفکر. ج۷، ص۱۰.    
[۳۹] نووی، یحیی بن شرف، روضه الطالبین و عمده المتقین، ج۲، ص۲۷۸، به کوشش عادل احمد عبدالموجود و علی محمد معوض، بیروت، دارالکتب العلمیه، بی‌تا.
حنبلی
[۴۰] ابن‌قدامه، عبدالله، المغنی، ج۳، ص۲۱۶، مکتبة القاهرة.    
[۴۱] مقدسی، بهاءالدین، العدة شرح العمده، ج۱، ص۱۷۸، دار الحدیث، القاهره.    
[۴۲] بهوتی، منصور بن یونس، دقائق اولی النهی، ج۱، ص۵۱۷، بیروت، عالم الکتب، ۱۹۹۶‌م.    
و حنفی
[۴۳] کاسانی، ابوبکر بن مسعود، بدائع الصنائع، ج۲، ص۱۲۲، پاکستان، المکتبه الحبیبیه، ۱۴۰۹ق.    
[۴۴] موصلی، عبدالله، الاختیار لتعلیل المختار، ج۱، ص۱۴۰، القاهره، الحلبی، ۱۳۶۵ق.    
[۴۵] زیلعی، عثمان، تبیین الحقائق شرح کنز الدقائق، ج۲، ص۴، القاهره، المطبعة الکبری الامیریه، ۱۳۱۳ق.    
مَرکب داشتن، تنها برای کسی که وطن او از مکه دور است (آفاقی) شرط استطاعت است، ولی برای کسانی که ساکن مکه و اطراف آن بوده و توانایی راه رفتن داشته باشند، شرط نیست. از این رو حج بدون وجود مرکب، بر ساکنان مکه و اطراف آن‌ که توانایی بدنی دارند، واجب است؛ حتی اگر ناچار از پیاده‌روی باشند.
[۴۶] کاسانی، ابوبکر بن مسعود، بدائع الصنائع، ج۲، ص۱۲۲، پاکستان، المکتبه الحبیبیه، ۱۴۰۹ق.    
[۴۷] سمرقندی، محمد بن احمد، تحفة الفقهاء، ج۱، ص۳۸۷، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق.    
ولی بر آفاقیان واجب نیست؛ هرچند توان پیاده‌روی داشته باشند.
[۴۸] طوسی، محمد بن حسن، الخلاف فی الاحکام، ج۲، ص۲۴۶، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۰۷ق.    
البته به تصریح برخی فقها، بر کسی که توانایی پیاده رفتن دارد، حج گزاردن مستحب است.
[۴۹] طوسی، محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الامامیه، ج۱، ص۳۰۲-۳۰۳، تهران، انتشارات مکتبه المرتضویه، ۱۳۵۱ش.    
[۵۰] رافعی، عبدالکریم بن محمد، فتح العزیز، ج۷، ص۱۰، دارالفکر.    
[۵۱] مقدسی، بهاءالدین، العدة شرح العمده، ج۱، ص۱۷۷، دار الحديث، القاهره.


۲.۳ - دیدگاه مالکیان

مالک، در مقابل دیدگاه مشهور، اساساً داشتن مرکب (راحله) را شرط استطاعت ندانسته است. به نظر او، حج بر شخصی که دارای مرکب نیست، ولی توانایی پیاده رفتن دارد، واجب است؛ زیرا او شرط وجوب حج را صرفاً رسیدن به مکه، بدون تحمل دشواری زیاد، می‌داند.
[۵۲] عبدری، محمد بن یوسف، التاج و الاکلیل لمختصر خلیل، ج۳، ص۳۲۱، بیروت، دارالفکر، ۱۳۹۸ق.
[۵۳] حطاب رعینی، محمد بن محمد، مواهب الجلیل، ج۲، ص۴۹۹، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۶ق.    
[۵۴] نفراوی، احمد بن غانم، الفواکه الدوانی، ج۱، ص۳۵۱، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.    
با این استدلال که بنا بر ظاهر آیه استطاعت
[۵۵] آل عمران/سوره۳، آیه۹۷.    
کسی که می‌تواند با پیاده‌روی خود را به مکه برساند، مستطیع به شمار می‌رود. ولی به نظر مخالفان او از امامیان
[۵۶] طوسی، محمد بن حسن، الخلاف فی الاحکام، ج۲، ص۲۴۷-۲۴۸، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۰۷ق.    
و اهل سنت
[۵۷] کاسانی، ابوبکر بن مسعود، بدائع الصنائع، پاکستان، المکتبه الحبیبیه، ۱۴۰۹ق ج۲، ص۱۲۲.    
[۵۸] سمرقندی، محمد بن احمد، تحفة الفقهاء، ج۱، ص۳۸۶، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق.    
[۵۹] شکوکانی، محمد بن علی، فتح القدیر، ج۱، ص۳۶۳، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.    
در احادیث،
[۶۰] کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۲۶۸، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۷۵ش.    
از جمله حدیثی نبوی،
[۶۱] ترمذی، محمدعیسی، سنن ترمذی (الجامع الصحیح)، ج۳، ص۱۶۸، به کوشش عبدالوهاب عبداللطیف، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۲ق.    
[۶۲] ترمذی، محمدعیسی، سنن ترمذی (الجامع الصحیح)، ج۵، ص۲۲۵، به کوشش عبدالوهاب عبداللطیف، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۲ق.    
[۶۳] ربعی بن ماجه، محمد بن زید، سنن ابن‌ماجه، ج۲، ص۹۶۷، به کوشش محمدفؤاد عبدالباقی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۹۵ق.    
[۶۴] بیهقی، احمد بن حسین، السنن الکبری، ج۵، ص۳۶۸، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۶ق.    
استطاعت به معنای داشتن توشه و مرکب، هر دو، تفسیر شده و داشتن یکی از آن دو موجب استطاعت نیست.

۲.۴ - فقدان زاد و راحله و داشتن حرفه

به نظر مالکیان، کسی که توشه و مرکب ندارد، ولی توانایی راه رفتن دارد و با حرفه‌ای آشناست که با آن می‌تواند در سفر هزینه خود را تامین کند، واجب است به حج برود؛ زیرا توانایی پیاده‌روی در حکم مرکب، و حرفه داشتن در سفر، در حکم توشه است.
[۶۵] قرطبی، محمد، البیان و التحصیل، ج۴، ص۱۱، به کوشش محمد حجی و دیگران، بیروت، دارالغرب الاسلامی، ۱۴۰۸ق.    
[۶۶] خراشی، محمد بن عبدالله، شرح مختصر خلیل، ج۲، ص۲۸۵، بیروت، دارالفکر.    
[۶۷] صاوی، احمد بن محمد، حاشیه الصاوی علی الشرح الصغیر، ج۲، ص۱۱-۱۲، قاهره، دارالمعارف، بی‌تا.    
اما فقهای شافعی
[۶۸] قفال شاشی، محمد بن اسماعیل، حلیه العلماء فی معرفه مذاهب الفقهاء، ج۳، ص۱۹۹، بیروت، موسسه الرساله، ۱۴۰۰ق.    
[۶۹] انصاری، زکریا بن محمد، اسنی المطالب فی شرح روض الطالب، ج۱، ص۴۴۴، به کوشش محمد تامر، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۲ق.    
و حنبلی
[۷۰] ابن‌قدامه، عبدالله، المغنی، ج۳، ص۲۱۶، مکتبة القاهرة.    
[۷۱] ابن‌قدامه، عبدالرحمن، الشرح الکبیر، ج۳، ص۱۷۳، بیروت، دارالکتب العلمیه.    
بر آنند که حج بر چنین شخصی مستحب است نه واجب؛ زیرا تحمل دشواری پیاده رفتن برای او واجب نیست. اکثریت قریب به اتفاق فقیهان امامی هم حرفه داشتن در سفر را موجب استطاعت ندانسته‌اند
[۷۲] حلی، حسن بن یوسف، تذکرة الفقهاء، ج۷، ص۵۹، قم، انتشارات موسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۴–۱۴۲۳ق.    
[۷۳] طباطبایی یزدی، سیدمحمدکاظم، العروة الوثقی، ج۴، ص۳۶۵، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۲۰ق.    
[۷۴] زین‌الدین، محمدامین، کلمة التقوی (فتاوی)، ج۳، ص۲۶، قم، مهر، ۱۴۱۳ق.
؛ زیرا: اولاً جمع کردن میان اشتغال و مسافرت موجب مشقت است و به علاوه، احتمال تداوم نیافتن حرفه هم وجود دارد
[۷۵] حلی، حسن بن یوسف، تذکرة الفقهاء، ج۷، ص۵۹، قم، انتشارات موسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۴–۱۴۲۳ق.    
؛ ثانیاً شرط وجوب حج، استطاعت بالفعل است و استطاعت تقدیری (توانایی تحصیل استطاعت) کافی نیست.
[۷۶] طباطبایی حکیم، سیدمحسن، مستمسک العروة الوثقی، ج۱۰، ص۷۷، دار احیاء التراث العربی.    
[۷۷] آملی، محمدتقی، مصباح الهدی فی شرح العروة الوثقی، ج۱۱، ص۳۲۱-۳۲۳، تهران، انتشارات فردوسی، ۱۳۸۰ق.    
[۷۸] حسینی شاهرودی، سیدمحمود، کتاب الحج، ج۱، ص۱۰۴، قم، انصاریان، ۱۴۰۲ق.
از میان فقهای امامی، تنها نراقی حرفه داشتن در مسیر حج را مشروط بر تداوم و دشوار نبودن آن، موجب استطاعت و وجوب حج دانسته است.
[۷۹] نراقی، احمد بن محمدمهدی، مستند الشیعه فی احکام الشریعه، ج۱۱، ص۲۷، قم، انتشارات موسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۵ق.    
به نظر شافعیان
[۸۰] قفال شاشی، محمد بن اسماعیل، حلیه العلماء فی معرفه مذاهب الفقهاء، ج۳، ص۱۹۹، بیروت، موسسه الرساله، ۱۴۰۰ق.    
[۸۱] انصاری، زکریا بن محمد، اسنی المطالب فی شرح روض الطالب، ج۱، ص۴۴۴، به کوشش محمد تامر، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۲ق.
و حنبلیان
[۸۲] ابن‌قدامه، عبدالله، المغنی، ج۳، ص۱۷۰، مکتبة القاهرة.    
[۸۳] ابن‌قدامه، عبدالرحمن، الشرح الکبیر، ج۳، ص۱۷۳، بیروت، دارالکتب العلمیه.    
برای کسی که توشه، مرکب و حرفه مناسب در سفر ندارد و برای حج گزاردن نیازمند گدایی کردن از مردم است، حج مکروه به شمار می‌رود؛ زیرا کمک خواستن از مردم مکروه است و این کار موجب زحمت دیگران می‌شود. برخی فقیهان اهل سنت برای کسی که پس از احرام بستن، توشه یا مرکب خود را از دست بدهد و توانایی پیاده‌روی داشته باشد، حکم به وجوب حج با پیاده رفتن به مکه کرده‌اند.
[۸۴] کاسانی، ابوبکر بن مسعود، بدائع الصنائع، ج۲، ص۱۷۶، پاکستان، المکتبه الحبیبیه، ۱۴۰۹ق.    


۲.۵ - احکام دیگر

به نظر همه فقهای امامی،
[۸۵] احمد بن محمد، مقدس اردبیلی، مجمع الفائده و البرهان، ج۶، ص۷۴، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۰۳ق.    
[۸۶] شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، حاشیه الارشاد، به کوشش رضا مختاری، ج۱، ص۳۷۶، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم ۱۴۱۴ق.    
[۸۷] نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۱۷، ص۳۱۳، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.    
اگر بر کسی حج واجب شود، ولی آن را انجام ندهد و حج بر او مستقر شود، باید فوراً آن را به جا آورد؛ حتی اگر متسکّع باشد. همچنین به نظر فقیهان امامی، حج کسی که مستطیع باشد، ولی حج خود را با تسکّع و مشقت به جا آورد، «حَجة الاسلام» محسوب می‌شود
[۸۸] حلی، حسن بن یوسف، ارشاد الاذهان الی احکام الایمان، ج۱، ص۳۱۱، تحقیق فارس الحسون، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۰ق.    
[۸۹] شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه، تحقیق سیدمحمد کلانتر، قم، انتشارات مکتبه داوری، ۱۴۱۰ق. ج۱، ص۱۶۲.    
[۹۰] احمد بن محمد، مقدس اردبیلی، مجمع الفائده و البرهان، ج۶، ص۷۵، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۰۳ق.    
؛ زیرا استطاعت که شرط وجوب حج است حاصل بوده و مانع دیگری برای وجوب در کار نیست.
[۹۱] شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه، ج۱، ص۱۶۲، تحقیق سیدمحمد کلانتر، قم، انتشارات مکتبه داوری، ۱۴۱۰ق.    
از سوی دیگر، به نظر همه فقیهان امامی، پس از ادای حج تسکّعی و بدون استطاعت، چنین حجی به عنوان حجة الاسلام (حج واجب) شمرده نخواهد شد. از این رو اگر این شخص بعدها مستطیع شود، لازم است حج واجب خود را به جا آورد.
[۹۲] شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، حاشیه الارشاد، به کوشش رضا مختاری، ج۱، ص۳۷۶، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم ۱۴۱۴ق.    
[۹۳] موسوی عاملی، سیدمحمد بن علی، مدارک الاحکام فی شرح شرائع الاسلام، ج۷، ص۷۹، قم، انتشارات موسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۰ق.    
[۹۴] نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۱۷، ص۲۴۸، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.    
[۹۵] نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۱۷، ص۲۶۴، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.    
مستند این حکم، اطلاق آیه استطاعت
[۹۶] آل عمران/سوره۳، آیه۹۷.    
و نیز روایات است. با این استدلال که استطاعت، شرط وجوب حج است و با فقدان استطاعت، حکم وجوب و نیز صحّت عمل حج تسکّعی به عنوان حجة الاسلام (اِجزاء) نیز منتفی است.
[۹۷] موسوی عاملی، سیدمحمد بن علی، مدارک الاحکام فی شرح شرائع الاسلام، ج۷، ص۷۹، قم، انتشارات موسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۰ق.    
[۹۸] نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۱۷، ص۲۶۴، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.    
حتی برخی این حکم را اجماعی دانسته‌اند.
[۹۹] طوسی، محمد بن حسن، الخلاف فی الاحکام، ج۲، ص۲۴۶، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۰۷ق.    
البته به نظر فقیهان امامی، حج تسکّعی، بر شخص غیر مستطیع، مستحب است.
[۱۰۰] طوسی، محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الامامیه، ج۱، ص۳۰۲-۳۰۳ تهران، انتشارات مکتبه المرتضویه، ۱۳۵۱ش.    
[۱۰۱] حلی، حسن بن یوسف، تحریر الاحکام الشرعیه، ج۱، ص۵۳۹، به کوشش ابراهیم بهادری، قم، انتشارات موسسه امام صادق، ۱۴۲۰ق.    
[۱۰۲] موسوی عاملی، سیدمحمد بن علی، مدارک الاحکام فی شرح شرائع الاسلام، ج۷، ص۱۹، قم، انتشارات موسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۰ق.    
در مقابل، فقیهان شافعی،
[۱۰۳] رافعی، عبدالکریم بن محمد، فتح العزیز، دارالفکر. ج۷، ص۸-۹.    
[۱۰۴] نووی، یحیی بن شرف، روضه الطالبین و عمده المتقین، ج۲، ص۲۷۷، به کوشش عادل احمد عبدالموجود و علی محمد معوض، بیروت، دارالکتب العلمیه، بی‌تا.
[۱۰۵] انصاری، زکریا بن محمد، اسنی المطالب فی شرح روض الطالب، ج۱، ص۴۴۴، به کوشش محمد تامر، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۲ق.
حنفی
[۱۰۶] سرخسی، محمد بن احمد، المبسوط، ج۴، ص۱۵۰، بیروت، دارالمعرفه، ۱۴۰۶ق.
[۱۰۷] کاسانی، ابوبکر بن مسعود، بدائع الصنائع، ج۲، ص۱۲۰، پاکستان، المکتبه الحبیبیه، ۱۴۰۹ق.    
[۱۰۸] ابن‌نجیم، زین‌الدین بن ابراهیم، البحر الرائق، ج۲، ص۳۳۵، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.    
و حنبلی
[۱۰۹] ابن‌قدامه، عبدالله، المغنی، ج۳، ص۲۱۴، بیروت، دارالکتب العلمیه.    
[۱۱۰] مقدسی، بهاءالدین، العدة شرح العمده، ج۱، ص۱۷۷، دار الحدیث، القاهره.    
حج تسکّعی شخص غیر مستطیع را مُجزی از حج واجب (حجة الاسلام) دانسته‌اند.

(۱) موصلی، عبدالله، الاختیار لتعلیل المختار، القاهره، الحلبی، ۱۳۶۵ق.
(۲) ابن‌قدامه، عبدالله، المغنی، مكتبة القاهرة.
(۳) حلی، حسن بن یوسف، ارشاد الاذهان الی احکام الایمان، تحقیق فارس الحسون، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۰ق.
(۴) انصاری، زکریا بن محمد، اسنی المطالب فی شرح روض الطالب، به کوشش محمد تامر، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۲ق.
(۵) ابن‌نجیم، زین‌الدین بن ابراهیم، البحر الرائق، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.
(۶) کاسانی، ابوبکر بن مسعود، بدائع الصنائع، پاکستان، المکتبه الحبیبیه، ۱۴۰۹ق.
(۷) شمس ناشری، محمدابراهیم، بررسی تطبیقی مجازات اعدام، قم، انتشارات اسلامی، ۱۳۷۸ش.
(۸) قرطبی، محمد، البیان و التحصیل، به کوشش محمد حجی و دیگران، بیروت، دارالغرب الاسلامی، ۱۴۰۸ق.
(۹) عبدری، محمد بن یوسف، التاج و الاکلیل لمختصر خلیل، بیروت، دارالفکر، ۱۳۹۸ق.
(۱۰) زیلعی، عثمان، تبیین الحقائق شرح کنز الدقائق، القاهره، المطبعة الکبری الامیریه، ۱۳۱۳ق.
(۱۱) حلی، حسن بن یوسف، تحریر الاحکام الشرعیه، به کوشش ابراهیم بهادری، قم، انتشارات موسسه امام صادق، ۱۴۲۰ق.
(۱۲) سمرقندی، محمد بن احمد، تحفة الفقهاء، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق.
(۱۳) حلی، حسن بن یوسف، تذکرة الفقهاء، قم، انتشارات موسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۴–۱۴۲۳ق.
(۱۴) حطاب رعینی، محمد بن محمد، مواهب الجلیل، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۶ق.
(۱۵) فیاض، محمداسحاق، تعالیق مبسوطه علی العروة الوثقی محمدکاظم یزدی، قم، محلاتی، بی‌تا.
(۱۶) طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، به کوشش سیدحسن موسوی خرسان و علی آخوندی، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۶۵ش.
(۱۷) نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
(۱۸) شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، حاشیه الارشاد، به کوشش رضا مختاری (۱۳۴۲- ش)، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم ۱۴۱۴ق.
(۱۹) صاوی، احمد بن محمد، حاشیه الصاوی علی الشرح الصغیر، قاهره، دارالمعارف، بی‌تا.
(۲۰) ماوردی، علی بن محمد، الحاوی الکبیر، به کوشش علی محمد معوض و عادل احمد عبدالموجود، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق.
(۲۱) قفال شاشی، محمد بن اسماعیل، حلیه العلماء فی معرفه مذاهب الفقهاء، بیروت، موسسه الرساله، ۱۴۰۰ق.
(۲۲) طوسی، محمد بن حسن، الخلاف فی الاحکام، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۰۷ق.
(۲۳) شهید اول، محمد بن مکی، الدروس الشرعیه فی فقه الامامیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۲ق.
(۲۴) بهوتی، منصور بن یونس، دقائق اولی النهی، بیروت، عالم الکتب، ۱۹۹۶‌م.
(۲۵) ابن‌عابدین، محمدامین، رد المحتار علی الدر المختار، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۲ق.
(۲۶) شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه، تحقیق سیدمحمد کلانتر، قم، انتشارات مکتبه داوری، ۱۴۱۰ق.
(۲۷) نووی، یحیی بن شرف، روضه الطالبین و عمده المتقین، به کوشش عادل احمد عبدالموجود و علی محمد معوض، بیروت، دارالکتب العلمیه، بی‌تا.
(۲۸) ربعی بن ماجه، محمد بن زید، سنن ابن‌ماجه، به کوشش محمدفؤاد عبدالباقی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۹۵ق.
(۲۹) ترمذی، محمدعیسی، سنن ترمذی (الجامع الصحیح)، به کوشش عبدالوهاب عبداللطیف، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۲ق.
(۳۰) بیهقی، احمد بن حسین، السنن الکبری، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۶ق.
(۳۱) ابن‌قدامه، عبدالرحمن، الشرح الکبیر، بیروت، دارالکتب العلمیه.
(۳۲) خراشی، محمد بن عبدالله، شرح مختصر خلیل، بیروت، دارالفکر.
(۳۳) جوهری، اسماعیل بن حماد، الصحاح، به کوشش احمد عبدالغفور العطار، بیروت، دارالعلم للملایین، ۱۴۰۷ق.
(۳۴) مقدسی، عبدالرحمن، العدة شرح العمده، القاهره، دارالحدیث، ۱۴۲۴ق.
(۳۵) طباطبایی یزدی، سیدمحمدکاظم، العروة الوثقی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۲۰ق.
(۳۶) فراهیدی، خلیل بن احمد، العین (ترتیب العین)، به کوشش مهدی مخزومی و ابراهیم سامرائی، قم، انتشارات هجرت، ۱۴۰۵ق.
(۳۷) رافعی، عبدالکریم بن محمد، فتح العزیز، دارالفکر.
(۳۸) شکوکانی، محمد بن علی، فتح القدیر، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.
(۳۹) نفراوی، احمد بن غانم، الفواکه الدوانی، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.
(۴۰) حسینی شاهرودی، سیدمحمود، کتاب الحج، قم، انصاریان، ۱۴۰۲ق.
(۴۱) کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، به کوشش علی اکبر غفاری، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۷۵ش.
(۴۲) فاضل هندی، محمد بن حسن، کشف اللثام، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۶ق.
(۴۳) زین‌الدین، محمدامین، کلمة التقوی (فتاوی)، قم، مهر، ۱۴۱۳ق.
(۴۴) ابن‌منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، قم، انتشارات ادب الحوزه، ۱۴۰۵ق.
(۴۵) طوسی، محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الامامیه، تهران، انتشارات مکتبه المرتضویه، ۱۳۵۱ش.
(۴۶) سرخسی، محمد بن احمد، المبسوط، بیروت، دارالمعرفه، ۱۴۰۶ق.
(۴۷) احمد بن محمد، مقدس اردبیلی، مجمع الفائده و البرهان، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۰۳ق.
(۴۸) موسوی عاملی، سیدمحمد بن علی، مدارک الاحکام فی شرح شرائع الاسلام، قم، انتشارات موسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۰ق.
(۴۹) شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، مسالك الأفهام إلى تنقيح شرائع الإسلام، مؤسسة المعارف الاسلامية.
(۵۰) نراقی، احمد بن محمدمهدی، مستند الشیعه فی احکام الشریعه، قم، انتشارات موسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۵ق.
(۵۱) آملی، محمدتقی، مصباح الهدی فی شرح العروة الوثقی، تهران، انتشارات فردوسی، ۱۳۸۰ق.
(۵۲) شربینی، محمد بن احمد، مغنی المحتاج الی معرفه معانی الفاظ المنهاج، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۷۷ق.

۱. ↑ فراهیدی، خلیل بن احمد، العین (ترتیب العین)، ج۱، ص۱۹۳، به کوشش مهدی مخزومی و ابراهیم سامرائی، قم، انتشارات هجرت، ۱۴۰۵ق.    
۲. ↑ جوهری، اسماعیل بن حماد، الصحاح، ج۳، ص۱۲۳۰، به کوشش احمد عبدالغفور العطار، بیروت، دارالعلم للملایین، ۱۴۰۷ق.    
۳. ↑ ابن‌منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، ج۸، ص۱۵۹، سکع، قم، انتشارات ادب الحوزه، ۱۴۰۵ق.    
۴. ↑ حلی، حسن بن یوسف، ارشاد الاذهان الی احکام الایمان، ج۱، ص۳۱۱، تحقیق فارس الحسون، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۰ق.    
۵. ↑ احمد بن محمد، مقدس اردبیلی، مجمع الفائده و البرهان، ج۶، ص۷۵، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۰۳ق.    
۶. ↑ شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، مسالک الأفهام إلی تنقیح شرائع الإسلام، ج۲، ص۱۲۲، مؤسسة المعارف الاسلامیة.    
۷. ↑ شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه، ج۱، ص۱۶۲، تحقیق سیدمحمد کلانتر، قم، انتشارات مکتبه داوری، ۱۴۱۰ق.    
۸. ↑ فیاض، محمداسحاق، تعالیق مبسوطه علی العروة الوثقی محمدکاظم یزدی، ج۸، ص۱۶۱، قم، محلاتی، بی‌تا.    
۹. ↑ شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، مسالک الأفهام إلی تنقیح شرائع الإسلام، ج۲، ص۱۲۲-۱۲۳، مؤسسة المعارف الاسلامیة.    
۱۰. ↑ کاسانی، ابوبکر بن مسعود، بدائع الصنائع، ج۲، ص۱۲۲، پاکستان، المکتبه الحبیبیه، ۱۴۰۹ق.    
۱۱. ↑ مقدسی، بهاءالدین، العدة شرح العمده، ج۱، ص۱۷۷، دار الحدیث، القاهره.    
۱۲. ↑ شربینی، محمد بن احمد، مغنی المحتاج الی معرفه معانی الفاظ المنهاج، ج۱، ص۴۶۲، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۷۷ق.
۱۳. ↑ شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، مسالک الأفهام إلی تنقیح شرائع الإسلام، ج۲، ص۱۲۹، مؤسسة المعارف الاسلامیة.    
۱۴. ↑ فاضل هندی، محمد بن حسن، کشف اللثام، ج۵، ص۹۱-۹۲، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۶ق.    
۱۵. ↑ نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۱۷، ص۲۴۸، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.    
۱۶. ↑ ماوردی، علی بن محمد، الحاوی الکبیر، ج۴، ص۷، به کوشش علی محمد معوض و عادل احمد عبدالموجود، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق.    
۱۷. ↑ ابن‌قدامه، عبدالله، المغنی، ج۳، ص۲۱۴، مکتبة القاهرة.    
۱۸. ↑ ابن‌عابدین، محمدامین، رد المحتار علی الدر المختار، ج۳، ص۴۵۸، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۲ق.    
۱۹. ↑ آل عمران/سوره۳، آیه۹۷.    
۲۰. ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۲۶۶-۲۶۸، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۷۵ش.    
۲۱. ↑ طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، ج۵، ص۲-۳، به کوشش سیدحسن موسوی خرسان و علی آخوندی، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۶۵ش.    
۲۲. ↑ بیهقی، احمد بن حسین، السنن الکبری، ج۴، ص۵۴۰، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۶ق.    
۲۳. ↑ حلی، حسن بن یوسف، تحریر الاحکام الشرعیه، ج۱، ص۵۴۷، به کوشش ابراهیم بهادری، قم، انتشارات موسسه امام صادق، ۱۴۲۰ق.    
۲۴. ↑ شهید اول، محمد بن مکی، الدروس الشرعیه فی فقه الامامیه، ج۱، ص۳۱۰، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۲ق.    
۲۵. ↑ نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۱۷، ص۲۴۸، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.    
۲۶. ↑ شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، مسالک الأفهام إلی تنقیح شرائع الإسلام، ج۲، ص۱۳۳، مؤسسة المعارف الاسلامیة.    
۲۷. ↑ نراقی، احمد بن محمدمهدی، مستند الشیعه فی احکام الشریعه، ج۱۱، ص۵۵، قم، انتشارات موسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۵ق.    
۲۸. ↑ نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۱۷، ص۲۶۱، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.    
۲۹. ↑ قرطبی، محمد، البیان و التحصیل، ج۴، ص۲۵-۲۶، به کوشش محمد حجی و دیگران، بیروت، دارالغرب الاسلامی، ۱۴۰۸ق.
۳۰. ↑ کاسانی، ابوبکر بن مسعود، بدائع الصنائع، ج۲، ص۱۲۲، پاکستان، المکتبه الحبیبیه، ۱۴۰۹ق.    
۳۱. ↑ ابن‌قدامه، عبدالله، المغنی، ج۳، ص۲۱۵، مکتبة القاهرة.    
۳۲. ↑ کاسانی، ابوبکر بن مسعود، بدائع الصنائع، ج۲، ص۱۲۲، پاکستان، المکتبه الحبیبیه، ۱۴۰۹ق.    
۳۳. ↑ سمرقندی، محمد بن احمد، تحفة الفقهاء، ج۱، ص۳۸۶، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق.    
۳۴. ↑ طوسی، محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الامامیه، ج۱، ص۲۹۸، تهران، انتشارات مکتبه المرتضویه، ۱۳۵۱ش.    
۳۵. ↑ شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، مسالک الأفهام إلی تنقیح شرائع الإسلام، ج۲، ص۱۲۹، مؤسسة المعارف الاسلامیة.    
۳۶. ↑ نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۱۷، ص۲۵۱-۲۵۲، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.    
۳۷. ↑ ماوردی، علی بن محمد، الحاوی الکبیر، ج۴، ص۷-۸، به کوشش علی محمد معوض و عادل احمد عبدالموجود، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق.    
۳۸. ↑ رافعی، عبدالکریم بن محمد، فتح العزیز، دارالفکر. ج۷، ص۱۰.    
۳۹. ↑ نووی، یحیی بن شرف، روضه الطالبین و عمده المتقین، ج۲، ص۲۷۸، به کوشش عادل احمد عبدالموجود و علی محمد معوض، بیروت، دارالکتب العلمیه، بی‌تا.
۴۰. ↑ ابن‌قدامه، عبدالله، المغنی، ج۳، ص۲۱۶، مکتبة القاهرة.    
۴۱. ↑ مقدسی، بهاءالدین، العدة شرح العمده، ج۱، ص۱۷۸، دار الحدیث، القاهره.    
۴۲. ↑ بهوتی، منصور بن یونس، دقائق اولی النهی، ج۱، ص۵۱۷، بیروت، عالم الکتب، ۱۹۹۶‌م.    
۴۳. ↑ کاسانی، ابوبکر بن مسعود، بدائع الصنائع، ج۲، ص۱۲۲، پاکستان، المکتبه الحبیبیه، ۱۴۰۹ق.    
۴۴. ↑ موصلی، عبدالله، الاختیار لتعلیل المختار، ج۱، ص۱۴۰، القاهره، الحلبی، ۱۳۶۵ق.    
۴۵. ↑ زیلعی، عثمان، تبیین الحقائق شرح کنز الدقائق، ج۲، ص۴، القاهره، المطبعة الکبری الامیریه، ۱۳۱۳ق.    
۴۶. ↑ کاسانی، ابوبکر بن مسعود، بدائع الصنائع، ج۲، ص۱۲۲، پاکستان، المکتبه الحبیبیه، ۱۴۰۹ق.    
۴۷. ↑ سمرقندی، محمد بن احمد، تحفة الفقهاء، ج۱، ص۳۸۷، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق.    
۴۸. ↑ طوسی، محمد بن حسن، الخلاف فی الاحکام، ج۲، ص۲۴۶، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۰۷ق.    
۴۹. ↑ طوسی، محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الامامیه، ج۱، ص۳۰۲-۳۰۳، تهران، انتشارات مکتبه المرتضویه، ۱۳۵۱ش.    
۵۰. ↑ رافعی، عبدالکریم بن محمد، فتح العزیز، ج۷، ص۱۰، دارالفکر.    
۵۱. ↑ مقدسی، بهاءالدین، العدة شرح العمده، ج۱، ص۱۷۷، دار الحديث، القاهره.
۵۲. ↑ عبدری، محمد بن یوسف، التاج و الاکلیل لمختصر خلیل، ج۳، ص۳۲۱، بیروت، دارالفکر، ۱۳۹۸ق.
۵۳. ↑ حطاب رعینی، محمد بن محمد، مواهب الجلیل، ج۲، ص۴۹۹، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۶ق.    
۵۴. ↑ نفراوی، احمد بن غانم، الفواکه الدوانی، ج۱، ص۳۵۱، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.    
۵۵. ↑ آل عمران/سوره۳، آیه۹۷.    
۵۶. ↑ طوسی، محمد بن حسن، الخلاف فی الاحکام، ج۲، ص۲۴۷-۲۴۸، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۰۷ق.    
۵۷. ↑ کاسانی، ابوبکر بن مسعود، بدائع الصنائع، پاکستان، المکتبه الحبیبیه، ۱۴۰۹ق ج۲، ص۱۲۲.    
۵۸. ↑ سمرقندی، محمد بن احمد، تحفة الفقهاء، ج۱، ص۳۸۶، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق.    
۵۹. ↑ شکوکانی، محمد بن علی، فتح القدیر، ج۱، ص۳۶۳، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.    
۶۰. ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۲۶۸، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۷۵ش.    
۶۱. ↑ ترمذی، محمدعیسی، سنن ترمذی (الجامع الصحیح)، ج۳، ص۱۶۸، به کوشش عبدالوهاب عبداللطیف، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۲ق.    
۶۲. ↑ ترمذی، محمدعیسی، سنن ترمذی (الجامع الصحیح)، ج۵، ص۲۲۵، به کوشش عبدالوهاب عبداللطیف، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۲ق.    
۶۳. ↑ ربعی بن ماجه، محمد بن زید، سنن ابن‌ماجه، ج۲، ص۹۶۷، به کوشش محمدفؤاد عبدالباقی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۹۵ق.    
۶۴. ↑ بیهقی، احمد بن حسین، السنن الکبری، ج۵، ص۳۶۸، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۶ق.    
۶۵. ↑ قرطبی، محمد، البیان و التحصیل، ج۴، ص۱۱، به کوشش محمد حجی و دیگران، بیروت، دارالغرب الاسلامی، ۱۴۰۸ق.    
۶۶. ↑ خراشی، محمد بن عبدالله، شرح مختصر خلیل، ج۲، ص۲۸۵، بیروت، دارالفکر.    
۶۷. ↑ صاوی، احمد بن محمد، حاشیه الصاوی علی الشرح الصغیر، ج۲، ص۱۱-۱۲، قاهره، دارالمعارف، بی‌تا.    
۶۸. ↑ قفال شاشی، محمد بن اسماعیل، حلیه العلماء فی معرفه مذاهب الفقهاء، ج۳، ص۱۹۹، بیروت، موسسه الرساله، ۱۴۰۰ق.    
۶۹. ↑ انصاری، زکریا بن محمد، اسنی المطالب فی شرح روض الطالب، ج۱، ص۴۴۴، به کوشش محمد تامر، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۲ق.    
۷۰. ↑ ابن‌قدامه، عبدالله، المغنی، ج۳، ص۲۱۶، مکتبة القاهرة.    
۷۱. ↑ ابن‌قدامه، عبدالرحمن، الشرح الکبیر، ج۳، ص۱۷۳، بیروت، دارالکتب العلمیه.    
۷۲. ↑ حلی، حسن بن یوسف، تذکرة الفقهاء، ج۷، ص۵۹، قم، انتشارات موسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۴–۱۴۲۳ق.    
۷۳. ↑ طباطبایی یزدی، سیدمحمدکاظم، العروة الوثقی، ج۴، ص۳۶۵، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۲۰ق.    
۷۴. ↑ زین‌الدین، محمدامین، کلمة التقوی (فتاوی)، ج۳، ص۲۶، قم، مهر، ۱۴۱۳ق.
۷۵. ↑ حلی، حسن بن یوسف، تذکرة الفقهاء، ج۷، ص۵۹، قم، انتشارات موسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۴–۱۴۲۳ق.    
۷۶. ↑ طباطبایی حکیم، سیدمحسن، مستمسک العروة الوثقی، ج۱۰، ص۷۷، دار احیاء التراث العربی.    
۷۷. ↑ آملی، محمدتقی، مصباح الهدی فی شرح العروة الوثقی، ج۱۱، ص۳۲۱-۳۲۳، تهران، انتشارات فردوسی، ۱۳۸۰ق.    
۷۸. ↑ حسینی شاهرودی، سیدمحمود، کتاب الحج، ج۱، ص۱۰۴، قم، انصاریان، ۱۴۰۲ق.
۷۹. ↑ نراقی، احمد بن محمدمهدی، مستند الشیعه فی احکام الشریعه، ج۱۱، ص۲۷، قم، انتشارات موسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۵ق.    
۸۰. ↑ قفال شاشی، محمد بن اسماعیل، حلیه العلماء فی معرفه مذاهب الفقهاء، ج۳، ص۱۹۹، بیروت، موسسه الرساله، ۱۴۰۰ق.    
۸۱. ↑ انصاری، زکریا بن محمد، اسنی المطالب فی شرح روض الطالب، ج۱، ص۴۴۴، به کوشش محمد تامر، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۲ق.
۸۲. ↑ ابن‌قدامه، عبدالله، المغنی، ج۳، ص۱۷۰، مکتبة القاهرة.    
۸۳. ↑ ابن‌قدامه، عبدالرحمن، الشرح الکبیر، ج۳، ص۱۷۳، بیروت، دارالکتب العلمیه.    
۸۴. ↑ کاسانی، ابوبکر بن مسعود، بدائع الصنائع، ج۲، ص۱۷۶، پاکستان، المکتبه الحبیبیه، ۱۴۰۹ق.    
۸۵. ↑ احمد بن محمد، مقدس اردبیلی، مجمع الفائده و البرهان، ج۶، ص۷۴، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۰۳ق.    
۸۶. ↑ شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، حاشیه الارشاد، به کوشش رضا مختاری، ج۱، ص۳۷۶، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم ۱۴۱۴ق.    
۸۷. ↑ نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۱۷، ص۳۱۳، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.    
۸۸. ↑ حلی، حسن بن یوسف، ارشاد الاذهان الی احکام الایمان، ج۱، ص۳۱۱، تحقیق فارس الحسون، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۰ق.    
۸۹. ↑ شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه، تحقیق سیدمحمد کلانتر، قم، انتشارات مکتبه داوری، ۱۴۱۰ق. ج۱، ص۱۶۲.    
۹۰. ↑ احمد بن محمد، مقدس اردبیلی، مجمع الفائده و البرهان، ج۶، ص۷۵، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۰۳ق.    
۹۱. ↑ شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه، ج۱، ص۱۶۲، تحقیق سیدمحمد کلانتر، قم، انتشارات مکتبه داوری، ۱۴۱۰ق.    
۹۲. ↑ شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، حاشیه الارشاد، به کوشش رضا مختاری، ج۱، ص۳۷۶، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم ۱۴۱۴ق.    
۹۳. ↑ موسوی عاملی، سیدمحمد بن علی، مدارک الاحکام فی شرح شرائع الاسلام، ج۷، ص۷۹، قم، انتشارات موسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۰ق.    
۹۴. ↑ نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۱۷، ص۲۴۸، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.    
۹۵. ↑ نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۱۷، ص۲۶۴، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.    
۹۶. ↑ آل عمران/سوره۳، آیه۹۷.    
۹۷. ↑ موسوی عاملی، سیدمحمد بن علی، مدارک الاحکام فی شرح شرائع الاسلام، ج۷، ص۷۹، قم، انتشارات موسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۰ق.    
۹۸. ↑ نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۱۷، ص۲۶۴، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.    
۹۹. ↑ طوسی، محمد بن حسن، الخلاف فی الاحکام، ج۲، ص۲۴۶، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۰۷ق.    
۱۰۰. ↑ طوسی، محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الامامیه، ج۱، ص۳۰۲-۳۰۳ تهران، انتشارات مکتبه المرتضویه، ۱۳۵۱ش.    
۱۰۱. ↑ حلی، حسن بن یوسف، تحریر الاحکام الشرعیه، ج۱، ص۵۳۹، به کوشش ابراهیم بهادری، قم، انتشارات موسسه امام صادق، ۱۴۲۰ق.    
۱۰۲. ↑ موسوی عاملی، سیدمحمد بن علی، مدارک الاحکام فی شرح شرائع الاسلام، ج۷، ص۱۹، قم، انتشارات موسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۰ق.    
۱۰۳. ↑ رافعی، عبدالکریم بن محمد، فتح العزیز، دارالفکر. ج۷، ص۸-۹.    
۱۰۴. ↑ نووی، یحیی بن شرف، روضه الطالبین و عمده المتقین، ج۲، ص۲۷۷، به کوشش عادل احمد عبدالموجود و علی محمد معوض، بیروت، دارالکتب العلمیه، بی‌تا.
۱۰۵. ↑ انصاری، زکریا بن محمد، اسنی المطالب فی شرح روض الطالب، ج۱، ص۴۴۴، به کوشش محمد تامر، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۲ق.
۱۰۶. ↑ سرخسی، محمد بن احمد، المبسوط، ج۴، ص۱۵۰، بیروت، دارالمعرفه، ۱۴۰۶ق.
۱۰۷. ↑ کاسانی، ابوبکر بن مسعود، بدائع الصنائع، ج۲، ص۱۲۰، پاکستان، المکتبه الحبیبیه، ۱۴۰۹ق.    
۱۰۸. ↑ ابن‌نجیم، زین‌الدین بن ابراهیم، البحر الرائق، ج۲، ص۳۳۵، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.    
۱۰۹. ↑ ابن‌قدامه، عبدالله، المغنی، ج۳، ص۲۱۴، بیروت، دارالکتب العلمیه.    
۱۱۰. ↑ مقدسی، بهاءالدین، العدة شرح العمده، ج۱، ص۱۷۷، دار الحدیث، القاهره.    


• دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج۶، برگرفته از مقاله «حج تسکع»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۹/۵/۱۰.    



جعبه ابزار