تسییر
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تَسییر، اصطلاحی در
احکام نجوم دوره اسلامی به معنای سیر فرضیِ جِرم یا نقطه ای فرضی در
آسمان تا جرم یا نقطه فرضی دیگر، برای پیش بینی طول
عمر افراد و اوقات خوش یُمن و بد یُمن و مانند اینهاست.
برای این کار، فاصله زاویه ای میان تصاویر دو
جرم (
ستاره یا
سیاره) یا دو موضع قراردادی، مانند آغاز بیتها (بیت)، یا یک موضع قراردادی تا جرمی مشخص را روی استوای سماوی محاسبه می‌کردند و بدین ترتیب «کمان تسییر» به دست می‌آمد. سپس با تبدیل این فاصله زاویه ای به اندازه معیّنی از زمان، در باره
خیر و
شر و حوادث آینده
پیشگویی می‌کردند.
محاسبه تسییر برای پیش بینی طول عمر اشخاص اهمیت بسیار داشت. جزئیات این روش را نخستین بار
بطلمیوس در سده دوم میلادی در کتاب
تترابیبلوس بیان کرد.
عمربن فَرُّخان در زمان
مأمون عباسی (۱۹۸ـ ۲۱۸)، تترابیبلوس را به
عربی ترجمه کرد و از آن پس، بسیاری از
منجمان دوره اسلامی بخشهایی از کتابهای خود را به تسییر و روشهای گوناگون محاسبه آن اختصاص دادند و این موضوع در
فرهنگ عامه نیز وارد شد.
بعدها حتی صفحه خاصی در
اسطرلاب برای محاسبه تسییر ابداع گردید.
تأثیر روش محاسبه تسییر به
چین نیز راه یافت، چنانکه در ترجمه چینیِ کتاب المَدخل فی صناعه احکام النجوم اثر کوشیاربن لبان گیلانی (متوفی ۴۲۰) این موضوع دیده می‌شود.
بر اساس وضع قرارگرفتن نقاط و نسبت به هم، دو گونه تسییر تعریف می‌شد: مستقیم و غیرمستقیم.
در تسییر مستقیم، نقطه نسبت به در جهت توالی بروج، جلوتر فرض می‌شد؛ یعنی در
شرق قرار می‌گرفت.
اما در تسییر غیرمستقیم، نقطه نسبت به در جهت حرکت روزانه
کره آسمان، جلوتر بود و بدین ترتیب در
غرب قرار می‌گرفت.
منجمان، کمانِ تسییر را میان نقطه متقدم یا هَیلاج و نقطه تالی یا ثانی با استفاده از
معادلات ریاضی نجوم کروی محاسبه می‌کردند.
برخی
منجمان دوره اسلامی ، مانند
بَتّانی و
ابوریحان بیرونی ،
برای محاسبه کمان تسییر از روابط ساده تری استفاده می‌کردند.
پس از محاسبه، منجمان هر ْ۱ کمان تسییر را معادل یک
سال خورشیدی در نظر می‌گرفتند. بسته به این‌که انتهای کمان تسییر در کدامیک از بخشهای (حدود) چه برخی قرار می‌گرفت، یکی از
سیارات پنج گانه، که «خداوند» آن بخش به شماری آمد، جان بختار/ جان بختان/ قاسم الحیاه خوانده می‌شد.
بعدها کاربرد مفهوم تسییر گسترش یافت، چنانکه منجمان تسییر عالم را در چهارگونه با سرعتهای متفاوت تعریف می‌کردند: «تسییر صغیر» با حرکت ْ۱ در سال، «تسییر وسط» با حرکت ْ۱ در ده سال، «تسییر اکبر» با حرکت ْ۱ در صد سال و «تسییر اعظم» با حرکت ْ۱ در هزار سال (کندی، ص ۳۵۵). چهار تسییر دیگر مرتبط با تحویل سال موالید را نیز با سرعتهای متفاوت تعریف می‌کردند: «تسییر اصغر» با حرکت سیزده برج در سال، «تسییر اوسط» با حرکت یک برج در سال، «تسییر اعظم» با حرکت ْ۱ در سال، «تسییر اِدْلاء تحویل» که سرعت آن مانند سرعت متوسط ظاهری خورشید بوده است.
چون محاسبات تسییر وقتگیر بود، برخی
اخترشناسان مسلمان روشهای ساده تری به کار می‌بردند که مبتنی بر رصد و با استفاده از صفحه خاص تسییر در اسطرلاب بود.
بر روی صفحه خاص تسییر، دوایر مهم آسمانی مانند بُعد و
میل و سمت و ارتفاع ترسیم می‌شد. کمان تسییر را با مشخص بودن طول و عرض دایره البروجی نقاط و و با استفاده از دو شاخص متحرک ــ که بسته به نیاز، رو یا پشت صفحه های فلزی بودند ــ اندازه می‌گرفتند.
مهمترین اخترشناسان دوره اسلامی که در باره تسییر یا صفحه تسییر مطالبی نوشتند، عبارت‌اند از: محمدبن عمربن فرّخان، بتّانی،
ابوجعفر خازن، ابوریحان بیرونی
و کوشیاربن لبان.
در
تاریخ الحکماء از منجمانی چون
حسن بن مصباح منجم و داود منجم و سِندبن علی به سبب داشتن توانایی ویژه در محاسبه تسییر یاد شده است.
• ابوریحان بیرونی، کتاب التفهیم لاوائل صناعه التنجیم، چاپ جلال الدین همائی، تهران ۱۳۶۲ ش.
• ابوریحان بیرونی، کتاب القانون المسعودی، حیدرآباد دکن ۱۳۷۳ـ ۱۳۷۵/ ۱۹۵۴ـ۱۹۵۶.
• محمدبن جابر بتّانی، کتاب الزیج الصابی، چاپ کارلوآلفونسو نالینو،
میلان ۱۸۹۹.
• علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء و هو مختصر الزوزنی المسمی بالمنتخبات الملتقطات من کتاب اخبار العلماء باخبار الحکماء، چاپ لیپرت، لایپزیگ ۱۹۰۳.
• حسن بن علی قمی، ترجمه المدخل الی علم احکام النجوم: تألیف به سال ۳۶۵ ه ق از مترجمی ناشناخته، چاپ جلیل اخوان زنجانی، تهران ۱۳۵۷ ش.
• کوشیاربن لبان، کتاب المدخل فی صناعه احکام النجوم، چاپ میچیویانو، توکیو۱۹۹۷.
• احمدبن عمر نظامی، چهار مقاله، چاپ محمد قزوینی و محمد معین، تهران ۱۳۷۲ ش؛
دانشنامه کلام اسلامی، مؤسسه امام صادق علیه‌السلام، برگرفته از مقاله «تَسییر»، شماره ۳۵۵۲
