تهذیب‌المنطق و الکلام(خام)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تهذیب المنطق و الکلام ، رساله ای در منطق و کلام به عربی ، تألیف سعدالدین مسعودبن عمر تفتازانی • ، متکلم و منطقی و فقیه و ادیب سدة هشتم . تفتازانی در رجب ۷۸۹ تألیف آن را تمام کرد. عنوان اصلی رساله ، بنا بر مقدمة آن ، غایة تهذیب الکلام فی تحریرالمنطق و الکلام بوده است (تفتازانی ، تهذیب المنطق ، ص ۱۱؛ د. اسلام ، چاپ اول ، ذیل «تفتازانی »). تهذیب المنطق و الکلام تقریباً یک دورة کامل و مختصر در منطق و کلام ، و درسنامه ای است که نثر آن حاکی از توان ادبی و چیره دستی تفتازانی در بیان آموزشی مطالب است . تفتازانی در آراستن مباحث این اثر و ساده و خلاصه نوشتن آن کوشیده است . وی در مقدمة تهذیب المنطق (ص ۱۱ـ۱۳) می گوید که این رساله را برای آموزش و آگاهی و راهنمایی جویندگان علم ، بویژه پسر خود، نگاشته و آن را از حشو و زوائد و تکرار مهذّب کرده است . ملاعبداللّه (ص ۱۱) در شرح عبارت «فی تحریر المنطق و الکلام » می نویسد که کلمة «تحریر» دالّ بر خالی بودن بیان از حشو و زوائد است .
تهذیب المنطق و الکلام ، شامل دو قسمت است : یکی منطق ، مشهور به تهذیب المنطق و دیگری کلام ، مشهور به تهذیب الکلام که از هریک از دو قسمت به طور مستقل استفاده شده است .
تهذیب المنطق شامل مقدمه ، دو مقصد (بخش ) در چهارده فصل ، و خاتمه است . مباحث و ترتیب آنها، همانند منطق اشارات ابن سینا و مطابق شیوة معمول در کتب منطقی ، دارای دو بخش (مقصد) معرِّف (یا قول شارح ) و حجت است . تفتازانی در تهذیب المنطق مقصد اول را «تصورات » و مقصد دوم را «تصدیقات » نامیده است ، زیرا تصور و تصدیق غایت مباحث معرف و حجت ؛ و معرف و حجت غرض فن منطق و طریق اکتساب تصور و تصدیق است .
مقدمة تهذیب المنطق ، در بارة تقسیم علم به تصور و تصدیق و اقسام هریک از آنها و شناسایی اجمالی منطق است . مقصد اول مشتمل است بر چهار فصل در مبحث الفاظ و بیان احکام و اقسام آن و نسبتهای میان مفاهیم و مبحث کلیات خمس و مبحث تعریف و بیان ضوابط منطقی و اقسام تعریف . مقصد دوم مشتمل است بر نُه فصل در مبحث قضایا، اقسام اولیه و ثانویة قضایا، احکام و نسبت بین قضایا و بحث از روشهای سه گانة استدلال (قیاس و اقسام آن ، استقرا، تمثیل ) و مبحث صناعات خمس . سپس خاتمه ای در بارة اجزای سه گانة علوم یعنی موضوعات و مبادی و مسائل و نیز بررسی رئوس ثمانیة علم آمده است .
مدرسان و علمای معاصر و متأخر تفتازانی ، از تهذیب المنطق بسیار استقبال کرده اند. این کتاب در حوزه ها و مدارس سنّتی از رایجترین متون درسی بوده است (حاجی خلیفه ، ج ۱، ستون ۵۱۶؛ آقابزرگ طهرانی ، ج ۱۳، ص ۱۶۰؛ ملکشاهی ، پیشگفتار، ص ۱۶؛رجوع کنید به تعلیم و تربیت • ؛ تفتازانی • ).
بر تهذیب المنطق شروح و حواشی بسیاری نوشته اند که از آن جمله است : ۱) شرح یا حاشیة نجم الدین ملاعبداللّه بن شهاب الدین حسین یزدی از علمای امامیه و استاد منطق در قرن دهم در نجف . این کتاب ، مشهور به حاشیة ملاعبداللّه ، و از اسباب مهم شهرت تهذیب المنطق بوده است . این حاشیه در زمان شاه طهماسب اول صفوی (۹۳۰ـ۹۸۴) نگاشته شد و در اغلب مدارس سنّتی ایران و هند و نیز در محافل درسی عراق و پاکستان تدریس می شد و تدریس آن هنوز نیز رواج دارد. این کتاب بارها به چاپ رسیده است . حواشی و شروح متعددی نیز بر آن نوشته اند (رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی ، ج ۶، ص ۵۳، ۶۰ـ۶۳؛ کدیور و نوری ، ج ۲، ص ۲۴۶۶ـ۲۴۶۷؛ ملکشاهی ، پیشگفتار، ص ۱۶ـ ۱۷؛ مشار، ج ۲، ستون ۱۷۰۸؛ نیزرجوع کنید به ملاعبداللّه یزدی • ). ملاعبداللّه همچنین شرح دیگری بر تهذیب المنطق به فارسی نگاشته است (آقابزرگ طهرانی ، ج ۱۳، ص ۱۶۱).
۲) شرح جلال الدین دوانی که «عُجاله »، «نخود فولاد» و «نقط فولاد» نیز نامیده شده و از آن نسخه های متعددی موجود است (حاجی خلیفه ، همانجا؛ آقابزرگ طهرانی ، ج ۶، ص ۵۴، ج ۱۳، ص ۱۶۳؛ حائری ، ج ۵، ص ۳۱۸). این شرح در ۱۲۸۸ در لکهنو به چاپ رسیده است (رشر ، ص ۲۳۶). بر این شرح نیز حواشی و نقدهایی نوشته اند، از جمله حاشیة حسینی هروی با عنوان الحاشیة الزاهدیة الجلالیة ، شرح ملاعبداللّه یزدی با عنوان الخرارة فی شرح العجالة ، و نیز حواشی میرسیدشریف جرجانی ، غیاث الدین منصور دشتکی ، محمود نیریزی شیرازی ، سیدحسین خلخالی ، ابوالفتح حسینی و ابوالحسنات محمد عبدالحی (آقابزرگ طهرانی ، ج ۶، ص ۵۹ ـ۶۰، ج ۷، ص ۱۴۵؛ رشر، ص ۲۴۲، ۲۴۹؛ حسینی هروی ، مقدمة شریعتی ، ص ۲۹؛ کدیور و نوری ، ج ۱، ص ۲۰۵).
۳) شرح ملاعبدالرزاق لاهیجی به فارسی که به لحاظ شیوه نزدیک به حاشیة ملاعبداللّه است (آقابزرگ طهرانی ، ج ۱۳، ص ۱۶۱).
۴) حاشیة ملاعلیرضا تجلی که آن را برای شاگرد خود میرزا ابراهیم خان نگاشت . این حاشیه همراه حاشیة ملاعبداللّه در ۱۲۶۸ در تهران به چاپ رسیده است (همان ، ج ۶، ص ۶۱؛ مشار، همانجا؛ کدیور و نوری ، ج ۱، ص ۶۰۸ـ۶۰۹).
صفی الدین تفتازانی نوة بزرگ مؤلف تهذیب ، میرزاجان شیرازی شاگرد دوانی ، عِصام الدین اسفراینی ، عبدالحی حسینی و عبیداللّه بن فضل اللّه خبیصی نیز بر آن شروحی نگاشته اند (حاجی خلیفه ، همانجا؛ رشر، ص ۲۴۱، ۲۴۵ـ۲۴۷،۲۵۱؛ برای اطلاع از دیگر شروح رجوع کنید به حاجی خلیفه ، ج ۱، ستون ۵۱۶ـ۵۱۷؛ آقابزرگ طهرانی ، ج ۶، ص ۵۳ ـ۵۴، ج ۱۳، ص ۱۶۰ـ۱۶۵).
تهذیب المنطق در ایران و هند بارها به چاپ رسیده و به اردو و فارسی نیز ترجمه شده است (رجوع کنید به مشار، ج ۱، ستون ۱۴۵۹؛ ملکشاهی ، همانجا؛ کدیور و نوری ، ج ۱، ص ۶۱۸ـ ۶۱۹).
تهذیب الکلام در واقع مختصر المقاصد فی علم الکلام خود تفتازانی است و مباحثی در امور عامه و الاهیات به مذاق
کلامی اهل سنّت دارد (حاجی خلیفه ، ج ۱، ستون ۵۱۵). تفتازانی علاوه بر استناد به قرآن و سنّت ، با استفاده از استدلال و اسلوب فلسفی به حل شبهات و مشکلات کلامی پرداخته است . ساختار و ترتیب مطالب تهذیب الکلام همانند المقاصد است .
تهذیب الکلام شش باب دارد: باب اول در بارة مبانی معرفت شناختی علم کلام و مباحثی از قبیل تعریف علم کلام و موضوع و غایت آن (ج ۱، ص ۷ـ۳۲)؛ باب دوم ، در هشت فصل و دو خاتمه ، در بارة برخی مطالب متعلّق به امور عامه و مبانی وجودشناختی در علم کلام ، مباحثی در بارة وجود و عدم و ماهیت و لواحق وجود و ماهیت از قبیل تعیّن ، وجوب و امتناع و امکان ، حدوث و قدم ، وحدت و کثرت و علیت و معلولیت (ج ۱، ص ۳۳ـ۱۶۴)؛ باب سوم در هفت فصل ، شامل مباحث کلی در بارة اعراض ، همچون قائم به نفس نبودن عرض ، امتناع انتقال آن به محل دیگر، عدم جواز قیام عرض به عرض ، عدم بقای عرض در دو زمان و بحث در بارة کمّ و کیف و أین و اضافه (ج ۱، ص ۱۶۷ـ۲۸۰)؛ باب چهارم در شش فصل و یک مقاله و چند بخش فرعی ، در بارة جواهر، از جمله جوهر جسم و اقسام و احکام آن و نیز جزء لایتجزّا و جوهر نفس و جسمانیت آن و تجرد عقل (ج ۲، ص ۲ـ۱۰۳)؛ باب پنجم ، در بارة مباحث الاهیات در سیزده فصل و دو خاتمه و چند بخش فرعی ، مشتمل بر برهان حدوث ذوات برای اثبات صانع ، صفات سلبی واجب از قبیل نفی ترکیب و تحیّز و اتحاد و حلول و نفی قیام حوادث به ذات حق ، صفات ثبوتی واجب از جمله قدرت و علم و حیات و اراده و سمع و بصر و کلام ، بحث قدیم بودن کلام نفسی ، زیادت صفات واجب بر ذات او، جواز رؤیت خدا، کاسب بودن انسان در افعال ارادی ، حسن و قبح شرعی ، جواز تکلیف مالایُطاق ، تعلیل برخی از افعال حق به اغراض ، رزق ، تسعیر و اجل (ج ۲، ص ۱۰۳ـ۲۲۱)؛ باب ششم ، با عنوان سمعیات ، در بارة مباحثی است که یا به نقل و سمع متوقف است مانند مباحث معاد و ایمان و کفر، یا مباحثی که سمع بر آنها متوقف است ، مانند نبوت (ج ۲، ص ۲۲۱).
تفتازانی در تهذیب الکلام ضمن بیان آرای کلامی اهل سنّت ، به نقل و گاهی نقد آرا و ادلة معتزله پرداخته است ، از جمله به تفسیر قدرت (ج ۱، ص ۲۳۹ـ۲۴۲)، مبحث جسم (ج ۲، ص ۳)، صفات خدا و عدم زیادت آنها بر ذات (ج ۲، ص ۱۲۰ـ۱۲۲)، قادر نبودن خدا بر انجام دادن قبایح (ج ۲، ص ۱۳۰)، حدوث کلام (ج ۲، ص ۱۴۲)، افعال ارادی انسان (ج ۲، ص ۱۶۹، ۱۷۸)، عدم جواز تکلیف مالایُطاق (ج ۲، ص ۲۰۰)، حُسن و قبح عقلی (ج ۲، ص ۱۹۴)، تعلیل افعال خدا به اغراض (ج ۲، ص ۲۰۲)، رزق (ج ۲، ص ۲۱۱)، واجب دانستن برخی افعال از جمله لطف بر خداوند (ج ۲، ص ۲۱۲)، عدم جواز عفو کبایر بدون توبه (ج ۲، ص ۲۷۲) و بحث توبه (ج ۲، ص ۲۷۸ـ۲۷۹). او همچنین آرای امامیه را بویژه در مبحث امامت نقل و نقد کرده (ج ۲، ص ۳۲۳، ۳۲۵) و به تقریر اندیشه ها و استدلالهای فلاسفه و نقد آنها در بعضی مباحث پرداخته است ، از جمله مباحث وجود و ماهیت (ج ۱، ص ۴۰ـ ۴۵)، حدوث و قدم (ج ۱، ص ۱۱۱)، جسم و احکام آن (ج ۲، ص ۴ـ۷، ۲۱)، تجرد نفس (ج ۲، ص ۷۶ـ۸۲) و علم خدا به جزئیات (ج ۲، ص ۱۳۴). همچنین هنگام تقریر و بیان آرای خود، در برخی مواضع به اقوال ابوالحسن اشعری ( رجوع کنید به ج ۱، ص ۲۳۷، ج ۲، ص ۱۴۹، ۳۰۵) اشاره کرده و گاه به مطالب شرح المقاصد ارجاع داده است (رجوع کنید به ج ۲، ص ۲۲۹).
در برخی منابع معرفی آثار تفتازانی ، از تهذیب الکلام نامی برده نشده ( د.اسلام ، همانجا؛
نیزرجوع کنید به کحّاله ، ج ۱۲، ص ۲۲۸ که در آن به این اثر اشاره نشده ) اما در مدارس علمیة اهل سنّت به آن بسیار توجه شده است . بر تهذیب الکلام شرحهای بسیاری نوشته اند که معروفترین آنها شرح عبدالقادر سنندجی کردستانی (متوفی ۱۳۰۴) با عنوان تقریب المرام فی شرح تهذیب الکلام است که به روش مَزجی و با نظر و توجه به شرح المقاصد تألیف شده و در ۱۳۱۸ـ ۱۳۱۹ در مصر به چاپ رسیده است . حواشی بسیاری بر این شرح نوشته شده ( رجوع کنید به سنندجی ، مقدمة زکی کردستانی ، ج ۱، ص ۴)، از جمله حاشیة المحاکمات تألیف شیخ محمد وسیم کردستانی ، برادر شارح ، که در آن به داوری میان این شرح و شرح المقاصد پرداخته است . این حاشیه همراه تقریب المرام به چاپ رسیده است .
منابع :
(۱) آقابزرگ طهرانی ؛
(۲) مسعودبن عمر تفتازانی ، تهذیب الکلام ، ضمن تقریب المرام فی شرح تهذیب الکلام ، از عبدالقادربن محمد سنندجی کردستانی ، بولاق ۱۳۱۸ـ ۱۳۱۹؛
(۳) همو، تهذیب المنطق ، در ملاعبداللّه بن حسین یزدی ، الحاشیة علی تهذیب المنطق للتفتازانی ، قم : مؤسسة النشر الاسلامی ( بی تا. ) ؛
(۴) حاجی خلیفه ؛
(۵) عبدالحسین حائری ، فهرست کتابخانة مجلس شورای ملی ، ج ۵، تهران ۱۳۴۵ ش ؛
(۶) محمدزاهدبن محمداسلم حسینی هروی ، شرح الرسالة المعمولة فی التصور و التصدیق و تعلیقاته ، چاپ مهدی شریعتی ، قم ۱۴۲۰؛
(۷) عبدالقادربن محمد سنندجی ، تقریب المرام فی شرح تهذیب الکلام ، بولاق ۱۳۱۸ـ ۱۳۱۹؛
(۸) کحّاله ؛
(۹) محسن کدیور و محمد نوری ، مأخذشناسی علوم عقلی : منابع چاپی علوم عقلی از ابتداء تا ۱۳۷۵ ، تهران ۱۳۷۹ش ؛
(۱۰) خانبابا مشار، فهرست کتابهای چاپی فارسی ، تهران ۱۳۵۰ـ۱۳۵۵ش ؛
(۱۱) ملاعبداللّه بن حسین یزدی ، الحاشیة علی تهذیب المنطق للتفتازانی ، قم : مؤسسة النشر الاسلامی ( بی تا. ) ؛
(۱۲) حسن ملکشاهی ، ترجمه و تفسیر تهذیب المنطق تفتازانی ، تهران ۱۳۶۳ش ؛
(۱۳) EI ۱ , s.v. " A l-Tafta ¦za ¦n ¦â" (by C.A. Storey);
(۱۴) Nicholas Rescher, The development of Arabic logic , Pittsburgh ۱۹۶۴.
/ انسیه برخواه /
