ثابت بن اسلم بنانی(خام)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
ثابِت بن اَسلَم بُنانی، از بزرگان تابعین و محدّثان بصره در قرن دوم هجری است.
کنیه وی ابومحمد و منسوب به بنانه است، که برخی آن را نام قبیله بنی سعدبن لُؤَیّبن غالب و برخی نام مادر یا دایه فرزندان سعد دانسته‌اند و برخی نیز گفته‌اند که نام محله‌ای در بصره بوده که قبیله بنانه، ساکن آنجا بوده است (ابن قتیبه، المعارف، ص ۴۷۶) (ابن ماکولا، الاکمال فی رفع الارتیاب عن المؤتلف و المختلف فی الاسماء و الکنی و الانساب، ج ۱، ص ۳۶۰) (ابن اثیر، اللباب فی تهذیب الانساب، ج ۱، ص ۱۷۸). ثابت همیشه ملازم اَنَس بن مالک، صحابی پیامبر، بود و از یاران خاص او به شمار می‌آمد و چهل سال با او مصاحبت داشت. انس بن مالک نیز او را بسیار ستوده و «مفاتیح الخیر» خوانده است (یوسف بن عبدالرحمان مزّی، تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، ج ۴، ص ۳۴۷ـ ۳۴۸). بیشتر روایات ثابت از انس بن مالک نقل شده است (ابن حجر عسقلانی، تهذیب التهذیب، ج ۲، ص ۳).
او علاوه بر انس بن مالک، از صحابه و تابعین بسیاری استماع حدیث کرد، از جمله از عبداللّه بن زبیر، عبداللّه بن عمر، عبداللّه بن رباح انصاری، عبداللّه بن مُغَفَّل مُزَنی و عبدالرحمان بن ابی لیلی (امین، محمدبن اسماعیل بخاری، کتاب التاریخ الکبیر، ج ۲، جزء ۱، قسم ۲، ص ۱۵۹) (یوسف بن عبدالرحمان مزّی، تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، ج ۴، ص ۳۴۵ـ۳۴۶) (ابن حجر عسقلانی، تهذیب التهذیب، ج ۲، ص ۳).
عده بسیاری نیز از ثابت حدیث نقل کرده‌اند، از جمله پسرش محمد، سلیمان اَعْمَش، عیسی بن طَحّان جُشَمی، جریربن حازم، جعفربن سلیمان ضُبَعّی، حمّادبن زید و حمّادبن سَلَمه. جمعی از محدّثان غیر ثقه و ناشناخته نیز از او روایت کرده‌اند. شمار احادیث منقول از او را ۲۵۰ نوشته‌اند (ابن عدیّ، الکامل فی ضعفاء الرجال، ج ۲، ص ۱۰۰ـ۱۰۱) (یوسف بن عبدالرحمان مزّی، تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، ج ۴، ص ۳۴۵ـ۳۴۶) (محمدبن احمد ذهبی، کتاب تذکرة الحفاظ، ج ۱، ص ۱۲۵) (ابن حجر عسقلانی، تهذیب التهذیب، ج ۲، ص ۳). علمای رجال اهل سنّت ثابت بن اسلم را توثیق کرده و احادیث وی را صحیح دانسته‌اند. همچنین وی را به زهد و عبادت ستوده‌اند (ابن سعد، الطبقات الکبیر، ج ۷، قسم ۲، ص ۳ـ۴) (ابن ابی حاتم، کتاب الجرح و التعدیل، ج ۲، ص ۴۴۹) (ابن حبان، کتاب الثقات، ج ۱، ص ۸۹) (ابن جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، ج ۷، ص ۱۱۸) (ابن حجر عسقلانی، تهذیب التهذیب، ج ۲، ص ۳)
در باره مذهب ثابت بحثی وجود دارد: در برخی منابع، احتمال شیعه بودن وی مطرح شده است ولی طبرسی (احمدبن علی طبرسی، الاحتجاج، ج ۲، ص ۳۱۶ـ۳۱۷) روایتی از او در باره امام سجاد علیه السلام نقل کرده که نشان می‌دهد وی از آن حضرت‌شناختی نداشته است (امین، محمدبن اسماعیل بخاری، کتاب التاریخ الکبیر، ج ۴، ص ۷). شیخ طوسی (محمدبن حسن طوسی، رجال الطوسی، ص ۸۵) به سبب مصاحبت کوتاه ثابت با امام سجاد علیه السلام او را از اصحاب ایشان شمرده، که دلیل شیعه بودن وی نیست. شیخ طوسی (محمدبن حسن طوسی، رجال الطوسی، ص ۳۶) در زمره اصحاب حضرت علی علیه السلام، از «ثابت انصاری بنانی با کنیه ابوفُضاله» نام برده و گفته است که وی در جنگ بدر شرکت داشت و در صفّین به شهادت رسید. بنا بر تحقیق تُستَری، تطبیق ثابت بنانی بر ابوفضاله اشتباه است، زیرا ابوفضاله‌ای که در جنگ بدر شرکت داشته و در صفّین شهید شده، انصاری بوده و نامش در منابع رجالی ذکر نشده ولی ثابت بن اسلم بنانی از طایفه سعدبن لوّی بوده است (محمدتقی تستری، قاموس الرجال، ج ۲، ص ۴۳۹) (ابوالقاسم خوئی، معجم رجال الحدیث، ج ۳، ص ۳۸۲ـ۳۸۴). به نوشته ابن قتیبه (ابن قتیبه، المعارف، ص ۴۷۶) ثابت بنانی همان ثابت بن اسلم تابعی بوده که در زمان خالد قَسْری در عراق درگذشته است.
در باره سال وفات ثابت نیز اختلاف نظر وجود دارد.
آن را در ۱۲۷، ۱۲۳ یا ۱۲۰ دانسته‌اند (خلیل بن ایبک صفَدی، الوافی بالوفیات، ج ۱۰، ص ۴۶۱) (عبداللّه بن اسعد یافعی، مرآة الجنان و عبرة الیقظان، ج ۱، ص ۲۰۴) (ابن حجر عسقلانی، تهذیب التهذیب، ج ۲، ص ۳).
منابع:
(۱) ابن ابی حاتم، کتاب الجرح و التعدیل، حیدرآباد دکن ۱۳۷۱ـ۱۳۷۳/۱۹۵۲ـ۱۹۵۳، چاپ افست بیروت؛
(۲) ابن اثیر، اللباب فی تهذیب الانساب، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۴؛
(۳) ابن جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲؛
(۴) ابن حبان، کتاب الثقات، حیدرآباد دکن ۱۳۹۳ـ۱۴۰۳/ ۱۹۷۳ـ۱۹۸۳، چاپ افست بیروت؛
(۵) ابن حجر عسقلانی، تهذیب التهذیب، حیدرآباد دکن ۱۳۲۵ـ۱۳۲۷؛
(۶) ابن سعد، الطبقات الکبیر، ۱۹۰۴- ۱۹۱۸ (لیدن)؛
(۷) ابن عدیّ، الکامل فی ضعفاء الرجال، چاپ سهیل زکار، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۸؛
(۸) ابن قتیبه، المعارف، چاپ ثروت عکاشه، قاهره ۱۹۶۰؛
(۹) ابن ماکولا، الاکمال فی رفع الارتیاب عن المؤتلف و المختلف فی الاسماء و الکنی و الانساب، چاپ عبدالرحمان بن یحیی معلمی یمانی، بیروت)؛
(۱۰) امین، محمدبن اسماعیل بخاری، کتاب التاریخ الکبیر، (۱۱) (بیروت؟ ۱۴۰۷/۱۹۸۶)؛
(۱۲) محمدتقی تستری، قاموس الرجال؛
(۱۳) ابوالقاسم خوئی، معجم رجال الحدیث، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳؛
(۱۴) محمدبن احمد ذهبی، کتاب تذکرة الحفاظ، حیدرآباد دکن ۱۹۵۵ـ ۱۹۵۸/ ۱۳۷۶ـ ۱۳۷۷، چاپ افست بیروت.؛
(۱۵) خلیل بن ایبک صفَدی، الوافی بالوفیات؛
(۱۶) احمدبن علی طبرسی، الاحتجاج، چاپ محمدباقر موسوی خرسان، بیروت ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱؛
(۱۷) محمدبن حسن طوسی، رجال الطوسی، نجف ۱۳۸۰/ ۱۹۶۱، چاپ افست قم (بی‌تا.)؛
(۱۸) یوسف بن عبدالرحمان مزّی، تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، ج ۴، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳؛
(۱۹) عبداللّه بن اسعد یافعی، مرآة الجنان و عبرة الیقظان، بیروت ۱۴۱۷/ ۱۹۹۷.
