ثابت بن هرمز (خام)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
ثابت بن هرمز ، محدّث و راوی قرن دوم و از سران بُتریه • . کنیه اش ابوالمِقْدام بود (نجاشی ، ص ۱۱۶؛ طوسی ، ص ۱۱۰؛ ابن ماکولا، ج ۲، ص ۴۰۳؛ مِزّی ، ج ۳۴، ص ۳۱۵)، نام پدرش به صورت مصغر، یعنی هُرَیْمِز، نیز ضبط شده است (ابن حجر عسقلانی ، ۱۴۱۵، ج ۱، ص ۵۵۹). او را به سبب سکونت در کوفه ، کوفی (بخاری ، ج ۲، جزء ۱، قسم ۲، ص ۱۷۱؛ طوسی ، ص ۱۲۹) و به جهت اینکه از موالی بنی عجل بوده است ، عِجْلی (طوسی ، ص ۱۱۰) و چون ایرانی بوده ، فارسی ( طوسی ، ص ۱۱۰؛ ابن داوود حلّی ، ص ۶۰) خوانده اند. در بسیاری از منابع ، با لقب حدّاد (آهنگر) از
او یاد شده ( بخاری ، ج ۲، جزء ۱، قسم ۲، ص ۱۷۱؛
ابن ابی حاتِم ، ج ۲، ص ۴۵۹؛
نجاشی ، ص ۱۱۶؛
طوسی ، ص ۱۱۰؛ طوسی ، ص ۱۲۹؛
ابن داوود حلّی ، ص ۱۴۴)؛
ظاهراً آهنگری شغل وی بوده است . سال تولد و وفات وی معلوم نیست ولی باتوجه به اینکه طوسی (طوسی ، ص ۱۱۰؛ طوسی ، ص ۱۲۹؛ طوسی ، ص ۱۷۳) او را از اصحاب امام سجاد، امام باقر و امام صادق علیهم السلام دانسته ، به نظر می رسد که در دهه های پایانی قرن اول تا نیمة قرن دوم می زیسته است .
کشّی (متوفی نیمة اول قرن چهارم)(کشّی ، ص ۲۳۲ـ۲۳۳؛ کشّی ، ص ۲۳۶؛ کشّی ، ص ۳۹۰)، ثابت بن هرمز را از سران بتریه دانسته و از امام باقر علیه السلام نقل کرده است که او و چند تن از پیشوایان بتریه در شمار منافقان بودند و بسیاری از مردم را به گمراهی کشیدند (کشّی ،ص ۲۴۰ـ۲۴۱). درعین حال ، کلینی (کلینی، ج ۸ ، ص ۲۷۰) حدیثی از امام باقر علیه السلام را به نقل از او آورده است ، که به نظر مامقانی (مامقانی ، ج ۱، بخش ۲، ص ۱۹۴) با قول به بتری مذهب بودن او منافات دارد، مگر آنکه بگوییم ثابت بن هرمز در آغاز بتری مذهب
بوده و پس از دیدار با امام باقر علیه السلام ، از این مذهب برگشته است . تستری (تستری ، ج ۲، ص ۴۷۱ـ۴۷۳) این سخن مامقانی را، با توجه به صراحت کلام کشّی ، نپذیرفته است . او همچنین سکوت ذهبی (ج ۱، ص ۳۶۸) و ابن حجر عسقلانی (ابن حجر عسقلانی، ۱۴۱۳، ج ۱، ص ۱۴۸) از اظهارنظر در بارة مذهب ثابت بن هرمز را قرینه ای بر شیعه نبودن او و مؤید سخن کشّی دانسته است . به نظر می رسد از همین روست که ثابت در منابع شیعی ، در نقل حدیث ضعیف معرفی شده است (ابن داوود حلّی ، ص ۶۰؛ کاظمی ، ص ۲۷).
رجال شناسان اهل سنّت ، ثابت بن هرمز را ثقه دانسته (ابن حنبل ، ج ۳، ص ۹۶؛ ابن ابی حاتم ، ج ۲، ص ۴۵۹؛
ابن حجر عسقلانی ، ۱۴۱۵، ج ۱، ص ۵۵۹) و برخی ، به نقل از ابن قَطّان ، آورده اند کسی را نمی شناسند که ضعیفش شمرده باشد، مگر دارَقُطنی ( ابن حجرعسقلانی ، ۱۴۱۵، ج ۱، ص ۵۵۹؛
شمس شامی ، ج ۱۲، ص ۳۵۸). ابن ابی حاتِم (ج ۱، ص ۹ـ۱۱)، در تقسیم بندی خود او را در طبقة ششم ، یعنی طبقة اتباعِ تابعین جای داده است .
ثابت از افرادی روایت کرده که عمدتاً در طبقة تابعین جای دارند. برخی از آنان عبارت اند از: سعیدبن مُسَیّب ، زیدبن وَهْب ، سعیدبن جُبَیْر ( بخاری، ج ۲، جزء ۱، قسم ۲، ص ۱۷۱؛
ابن ماکولا، ج ۲، ص ۴۰۳؛
سمعانی ، ج ۲، ص ۱۸۲)، حبّة عَرَنی (ابن ماکولا، ج ۲، ص ۳۲۰؛
مزّی ، ج ۵، ص ۳۵۱ـ۳۵۲)، عدیّبن دینار (مزّی ، ج ۱۹، ص ۵۳۲؛ مزّی ، ج ۳۴، ص ۳۱۵)، سعیدبن علاقه هاشمی (مزّی ، ج ۱۱، ص ۲۸)، زیادبن مُنْذر هَمْدانی (مزّی ، ج ۹، ص ۵۱۷ ـ ۵۱۸) و عبیدبن کرب (ابن ابی حاتم ، ج ۵، ص ۴۱۳).
از ثابت بن هرمز، به جز پسرش عمرو ( ابن ماکولا، ج ۲، ص ۴۰۳؛ نجاشی ؛ سمعانی ، ج ۲، ص ۱۸۲)، این افراد روایت کرده اند: سفیان ثوری (بخاری، ج ۲، جزء ۱، قسم ۲، ص ۱۷۱ ؛ ابن ماکولا، ج ۲، ص ۴۰۳ ؛ مزّی ، ج ۱۱، ص ۱۵۶)، شعبة بن حجاج (مزّی ، ج ۱۲، ص ۴۸۱؛ ابن حجر عسقلانی ، ۱۴۱۵، ج ۱، ص ۵۵۸)، حَکَم بن عتیبه (ابن حنبل ؛
ابن ماکولا، ج ۲، ص ۴۰۳؛ سمعانی ، ج ۲، ص ۱۸۲)، شریک بن عبداللّه نخعی (مزّی ، ج ۱۲، ص ۴۶۳؛ ابن حجر عسقلانی ، ۱۴۱۵، ج ۱، ص ۵۵۸)، خلیل بن زیاد محاربی (مزّی ، ج ۸ ، ص ۳۳۷)، ابواسحاق سَبیعی ، اعمش و منصوربن معتمر (ابن حجر عسقلانی ، ۱۴۱۵، ج ۱، ص ۵۵۸). بنا بر نقل نجاشی (نجاشی ، ص ۱۱۶ـ ۱۱۷)، ثابت بن هرمز کتابی را از امام سجاد علیه السلام روایت کرده که پسر ثابت ، عمرو، نیز آن را به نقل از پدرش روایت کرده است .
رجالیان شیعه عمروبن ثابت را نیز همچون پدرش در شمار اصحاب امام سجاد، امام باقر و امام صادق علیهم السلام آورده اند ( برقی ، ص ۹؛ برقی ، ص ۱۱؛ برقی ، ص ۱۶؛ نجاشی ، ص ۲۹۰؛
ابن داوود حلّی ، ص ۱۴۴؛ قهپائی ، ج ۴، ص ۲۵۷) (که به نقل از ابن غَضائِری نام او را عمر آورده است ). در میان رجالیان امامی ، ابن داوود حلّی (ابن داوود حلّی ، ص ۱۴۴) و علامه حلّی (علامه حلّی، ص ۲۴۱) عمرو را ثقه و ممدوح دانسته اند و ابن غضائری ( قُهپائی ، ج ۴، ص ۲۵۷) او را تضعیف کرده است . بنا بر روایتی که کشی (کشی ، ص ۳۹۲) نقل کرده ، روزی در موسم حج ، امام صادق علیه السلام در آستانة کعبه نشسته بود و با مردی از قریش از اندک بودن حج گزاران واقعی سخن می گفت . در این حال عمروبن ابی المِقْدام از آنجا عبور کرد، امام فرمود این حج گزار واقعی است . ابن سعد، از مورخان اهل سنّت ، عمرو را شیعة افراطی و درنتیجه معتمد ندانسته و وفاتش را در دوران خلافت هارون عباسی (۱۷۰ـ۱۹۳) ذکر کرده است (ابن سعد، ج ۶، ص ۲۶۷).
____________________________________
منابع :
(۱) ابن ابی حاتم ، کتاب الجرح و التعدیل ، حیدرآباد دکن ۱۳۷۱ـ ۱۳۷۳/ ۱۹۵۲ـ۱۹۵۳، چاپ افست بیروت؛
(۲) ابن حجر عسقلانی ، تقریب التهذیب ، چاپ مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۳/۱۹۹۳؛
(۳) ابن حجر عسقلانی ، کتاب تهذیب التهذیب ، چاپ صدقی جمیل عطار، بیروت ۱۴۱۵/ ۱۹۹۵؛
(۴) ابن حنبل ، العلل و معرفة الرجال ، چاپ وصی اللّه بن محمود عباس ، بیروت ۱۴۰۸؛
(۵) ابن داوود حلّی ، کتاب الرجال ، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم ، نجف ۱۳۹۲/۱۹۷۲، چاپ افست قم؛
(۶) ابن سعد (لیدن )، طبقات الکبری؛
(۷) ابن ماکولا، الاکمال فی رفع الارتیاب عن الموتلف و المختلف فی الاسماء والکنی و الانساب ، چاپ عبدالرحمان بن یحیی معلمی یمانی ، بیروت؛
(۸) محمدبن اسماعیل بخاری ، کتاب التاریخ الکبیر ، ( بیروت ? ۱۴۰۷/۱۹۸۶ ) ؛
(۹) احمدبن محمد برقی ، کتاب الرجال ، تهران ۱۳۸۳؛
(۱۰) تستری، قاموس الرجال؛
(۱۱) محمدبن احمد ذهبی ، میزان الاعتدال فی نقدالرجال ، چاپ علی محمد بجاوی ، قاهره ۱۹۶۳ـ۱۹۶۴، چاپ افست بیروت؛
(۱۲) عبدالکریم بن محمد سمعانی ، الانساب ؛
(۱۳) محمدبن یوسف شمس شامی ، سبل الهدی و الرشاد فی سیرة خیرالعباد ، چاپ عادل احمد عبدالموجود و علی محمد معوض ، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳؛
(۱۴) محمدبن حسن طوسی ، رجال الطوسی ، چاپ جواد قیومی اصفهانی ، قم ۱۴۱۵؛
(۱۵) حسن بن یوسف علامه حلّی ، رجال العلامة الحلی ، چاپ محمدصادق بحرالعلوم ، نجف ۱۳۸۱/۱۹۶۱، چاپ افست قم ۱۴۰۲؛
(۱۶) عنایة اللّه قهپائی ، مجمع الرجال ، چاپ ضیاءالدین علامه اصفهانی ، اصفهان ۱۳۸۴ـ۱۳۸۷، چاپ افست قم؛
(۱۷) محمدامین بن محمدعلی کاظمی ، هدایة المحدثین الی طریقة المحمدین ، چاپ مهدی رجایی ، قم ۱۴۰۵؛
(۱۸) محمدبن عمرکشی ، اختیار معرفة الرجال ، ( تلخیص ) محمدبن حسن طوسی ، چاپ حسن مصطفوی ، مشهد ۱۳۴۸ ش ؛
(۱۹) کلینی، اصول کافی؛
(۲۰) عبداللّه مامقانی ، تنقیح المقال فی علم الرجال ، چاپ سنگی نجف ۱۳۴۹ـ۱۳۵۲؛
(۲۱) یوسف بن عبدالرحمان مزّی ، تهذیب الکمال فی اسماء الرجال ، چاپ بشارعواد معروف ، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲؛
(۲۲) احمدبن علی نجاشی ، فهرست اسماء مصنفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی ، چاپ موسی شبیری زنجانی ، قم ۱۴۰۷؛
