جامع‌المعانی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
جامع المعانی، بر گزیدة آثار منظوم و منثور ترکی و فارسی شاعران و نویسندگان
قرنهای ششم تا دهم بود.
گردآورنده این اثر شناخته نیست. در اوایل
شعبان ۹۴۰ نسخه برداری آن در استانبول به پایان رسیده است. از این اثر بر می‌آید که گردآورندة آن فارسی و ترکی را خوب می‌دانسته و در عصر خود خطاطی خوب، و نیز صاحب ذوق و دانش بوده است. تنها نسخة اثر، که ظاهراً به خط گردآورنده نوشته شده است، (در
استانبول) در کتابخانة نورعثمانیه (ش ۴۹۰۴) نگهداری می‌شود.
چون جامع المعانی اشعار شعرا را در یک جا گرد آورده است، به نظیره‌ها می‌ماند و بیش‌تر ماهیت گزیدة آثار را دارد. جامع المعانی تنها یا قدیم ترین منبعی است که به‌طور گسترده اشعار بعضی از شعرای
قرن هشتم تا دهم را در بر دارد. بعضی از محققان، مانند
عبدالباقی گولپینارْلی و
نُزهت اَرغون و
فؤاد کوپریلی که در رأس آنهاست، در اولین مطالعاتشان راجع به آثار یونس
امره و قایغوسز از این نسخة خطی استفاده کرده اند.
این مجموعه که به زبانهای فارسی، ترکی ترکیه و ترکی چغتایی نوشته شده و شامل متون دینی و
صوفیانه است، با نُه رسالة فارسی از
سید یحیی شروانی (متوفی ۸۶۸) شروع می‌شود. برای این مجموعه،
احمد آتش شرحی مفصّل نوشته و فهرستی تهیه کرده است. جامع المعانی بهترین نسخة حاوی آثار سید یحیی، دومین
پیرخلوتیه ، در کتابخانه های
استانبول محسوب می‌شود.
بخش اول کتاب، که شامل آثار فارسی است، با گزیده‌هایی از مثنوی مولانا (متوفی ۶۷۲) آغاز شده و سپس به ترتیب، مشتمل بر آثار
فریدالدین عطار (متوفی ۶۱۸)، سید حسینی (امیرحسین حسینی)،
شاه نعمت اللّه ولی (متوفی ۸۳۴) و
ناصرخسرو (متوفی ۴۸۱) است و با اشعار
اَدْهَمیِ شرقی (از شعرای
قرن نهم) پایان می‌یابد.
در بخش ترکی اثر، یعنی بخش دوم، بخشهای مفصّل و منظومه های بر گزیده از آثار ترکی بسیاری از شعرای
قرن هشتم تا دهم آمده است. در این بخش، آثاری از شخصیتهایی چون
ابراهیم گلشنی (پیر فرقة
گلشنی منسوب به
خلوتیه ، متوفی ۹۴۰) و شیخ او و مؤسس این فرقه (
دده عمر روشنی ، متوفی ۸۹۲) و تعدادی از شعرای دوران
سلطان محمد فاتح ، از قبیل جمالی، علاءالدین ویزه ای قایغوسز (متوفی ۹۷۰) و کمال اُمّی (متوفی ۸۸۰)، به چشم می‌خورد. قدیم ترین نسخة خطی کلیات دَده عمر روشنی ــ که در کتابخانه های
ترکیه موجود است ــ در این مجموعه آورده شده است
در این مجموعه (گ ۲۱۸ـ۲۱۹) خلاصه ای از گلشن راز محمود شبستری (متوفی ۷۲۰)، و در ادامة بخش ترکیِ اثر، غزلهای نسیمی،
خلیلی (متوفی ۸۹۰) و جعفری جای گرفته اند. پس از ۲۱۹ قطعه شعر مذهبی و
رسالة النُّصْحیّة یونس
امره، که از ارزشمندترین بر گزیده های این مجموعه است، گزیده‌هایی از کلیات عبیداللّه خان
امیر شیبانی (متوفی ۹۴۶)، که با تخلص («قولْ عبیدی» عبیدیِ چاکر) به چغتایی شعر می‌گفت، موجود است. وجود این منظومه ها (شامل مثنوی، ترجیع بند و غزلهایی با محتوای دینی و آموزشهای اخلاقی)، از جهت دلالت و شهادتشان بر این‌که اشعار عبیداللّه خان در زمان حیات وی در بخارا، مورد پسند اهالی استانبول بوده و خوانده می‌شده، جالب توجه است. دومین قسمت کتاب با گزیده‌هایی از اشعار قایغوسز پایان می‌پذیرد و آخرین بخش کتاب را، که فارسی است، گزیده‌هایی از آثار
عطار ،
نظامی گنجوی ،
خواجوی کرمانی ،
مولانا ،
قاسم انوار ،
احمد جامی و
حافظ شیرازی بر می‌گیرد.
در آغاز این مجموعه، فهرستی هست که چون با خطی متفاوت نوشته شده، گفته می‌شود که بعدها به مجموعه افزوده شده است. فهرست کامل تری نیز محرّم اَرْگین در مقالة خود، که شامل اشعار خلیلی و جعفری و قاسم از کتاب جامع المعانی است، آورده است.
وجود اشعار صوفیان و شاعران
خارج از مرزهای عثمانی در جامع المعانی و دلالت آن‌ها بر مطلوب و مشهور بودن این کسان در
استانبول ، از دیگر ویژگیهای این اثر است.
(۱) Ahmed Ate , I stanbul kدtدphanelerinde Fars a manzum eserler , vol۱: غniversite ve Nuruosmaniye kدtدphaneleri , Istanbul ۱۹۶۸, ۱۷۹۹, ۱۲۲, ۱۳۹, ۲۱۸-۲۱۹, ۲۲۸, ۳۲۳;.
(۲) Sadeddin Nدzhet Ergun, Tدrk airleri , Istanbul ۱۹۳۶- ۱۹۴۵, vol۳, ۹۸۱;.
(۳) Abdدlba ki Gخlp narl , Kaygusuz vizeli Ala eddin hayat ve iirleri , Istanbul ۱۹۳۳, ۸;.
(۴) I stanbul kدtدphaneleri tarih cog §rafya yazmalar kataloglar I: Tدrk e tarih yazmalar , vol۱, fasc ۱-۱۰, p۶-۷, Istanbul ۱۹۴۳-۱۹۵۱;.
Mustafa Uzun, "Dede عmer Ru en: hayat , eserleri ve
(۵) Miskinlik-na me mesnev si", doctoral dissertation, I la hiyat Fakدltesi, Marmara غniversitesi, ۱۹۸۲, ۶۵-۶۸.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «جامع المعانی».
