جامع المقدمات (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
جامع المقدمات
معرفى اجمالى
« جامع المقدمات»، اثر جمعى از علما، مجموعهاى از كتابهاى صرف، نحو، منطق و اخلاق به زبان فارسى و عربى است و توسط جليل جراثيمى تصحيح و تحقيق شده است. گفتنى است كه جناب آقاى جليل جراثيمى، كتاب« آداب المتعلمين» را كه يكى از كتب اين مجموعه است، به فارسى ترجمه نموده و در همين مجموعه گنجانده است.
ساختار
كتاب، مشتمل بر دو مقدمه از ناشر و محقق و پانزده كتاب است كه در يك جلد تنظيم شده است.
مباحث كلى كتاب را مىتوان به يك كتاب اخلاقى، يك كتاب منطقى، شش كتاب در علم صرف و هفت كتاب نحوى تقسيم كرد.
بسيارى از نويسندگان اين كتاب از عامهاند، ولى با توجه به اهميت مطالب آن، از ديرباز در حوزههاى علميه شيعى تدريس مىشده است؛ البته امروزه جز هدايه و صمديه، ديگر كتب اين مجموعه در حوزه بهصورت رسمى تدريس نمىشود.
كتاب، شامل كتابهاى« آداب المتعلمين همراه با ترجمه فارسى آن»،« الأمثلة»،« شرح الأمثلة»،« صرف مير»،« التصريف»،« شرح التصريف»،« الصيغ المشكلة»،« العوامل للجرجاني»،« العوامل المنظومة»،« شرح العوامل في النحو»،« العوامل لملا محسن»،« الهداية»،« شرح الأنموذج»،« الصمدية» و« الكبرى في المنطق» مىباشد.
گزارش محتوا
كتاب آداب المتعلمين:
كتابى در باره آداب تعليم و تربيت اسلامى، رسم علم آموختن و دانستنىهاى طالب علم و مراتب اخلاقى است. اين كتاب به عربى نگاشته شده است. برخى، نويسندهى اين كتاب را برهانالدين زرنوجى فقيه و عالم بزرگ قرن پنجم و ششم هجرى قمرى دانستهاند و برخى نيز آن را به خواجه نصيرالدين طوسى( ۶۷۲- ۵۷۹ ق) نسبت دادهاند.
كتاب، مشتمل بر دوازده فصل است. متن عربى كتاب در بالاى صفحه و ترجمه آن در ذيل آن آمده است.
مؤلف، مسائل مورد نياز طالب علم را به سبكى زيبا با استمداد از آيات، روايات و اشعار از ابتدا تا پايان تبيين كرده است.
مؤلف علاوه بر مسائل اخلاقى و شيوه آموختن و احترام به استاد، از مسائل مادى نيز غافل نبوده و فصل آخر كتاب را( اسباب جلب روزى و زيادى عمر و نقصان هريك) به اين امر اختصاص داده است.
كتاب الأمثلة:
اين كتاب، در علم صرف، به زبان فارسى و نوشته مير سيد شريف جرجانى است.
مؤلف، در چند صفحه بهطور خلاصه، مشتقات مصدر؛ يعنى صيغههاى ماضى، مضارع، اسم فاعل، اسم مفعول، امر، نهى، جحد، نفى و استفهام را بيان كرده است.
كتاب شرح الأمثله:
اين كتاب، نيز تأليف مير سيد شريف جرجانى و به زبان فارسى است.
مؤلف، ابتدا تمام واژههاى كتاب را تعريف كرده و سپس قاعده ساختن هركدام از افعال را بهصورت كامل بيان كرده است.
ايشان در اين كتاب در تمام صيغهها از مصدر« ضرب» استفاده كرده است و بعد از هر صيغه بهحسب آن صيغه، آن را ترجمه نموده است.
كتاب صرف مير:
صرف مير به اسم نويسندهاش مير سيد شريف است. اين كتاب نيز در علم صرف و به فارسى است. صرف مير، در سى و يك فصل تنظيم شده و شامل مباح- ث افعال و اسما با تمام مشتقاتش است.
در اين كتاب مىخوانيم كه كلمه يا اسم است يا فعل يا حرف و اسم نيز بر سه قسم ثلاثى، رباعى و خماسى است و فعل بر دو قسم ثلاثى و رباعى است و هركدام از اين اقسام يا مجرد است و يا مزيد و هركدام از اين اقسام داراى ابوابى هستند.
مؤلف سعى كرده با استفاده از مثالهاى متفاوت، تمام ابواب مذكور را براى طالب علم عربى بهخوبى روشن كند. ايشان علاوه بر اين مواردى كه ذكر شد، مباحث ديگرى از قبيل معلوم، مجهول، لازم، متعدى، صحيح و معتل و بسيارى از مسائل علم صرف را در قالبى زيبا كه گهگاهى با اشعارى نيز همراه است، بيان كرده است.
كتاب التصريف:
اين كتاب، تأليف عبدالوهاب بن عبادالدين زنجانى، از علماى قرن هفتم و به زبان عربى است. كتاب در باره صرف افعال عربى به همراه ساختن و تصريف برخى از اسمايى است كه از فعل ساخته مىشوند، مانند اسماء فاعل، مفعول، مكان و زمان. كتاب با بحث اسم آلت به پايان مىرسد.
مؤلف، علاوه بر مطالب مذكور، موضوعاتى همچون مهموز، مضاعف و معتل به همراه اقسام آن را به طالب علم عربى آموزش مىدهد.
وى در ابتداى هر فصل، ابتدا توضيح كوتاهى در باره موضوع مورد بحث مىدهد، سپس شيوه ساختن و تصريف آن را همراه با مثالهايى روشن مىكند.
دو تنبيه، يكى در ابتداى كتاب( در باره فعل لازم و متعدى) و ديگرى در انتهاى آن( در باره شيوه ساختن مصدر مره) آمده است.
كتاب شرح التصريف:
اين كتاب را مسعود بن عمر قاضى تفتازانى، به زبان عربى در شرح« التصريف» عبدالوهاب بن عبادالدين زنجانى نوشته است.
بر كتاب« التصريف» زنجانى شروح فراوانى نوشته شده است كه يكى از مهمترين آنها، همين شرحى است كه تفتازانى در سن شانزده سالگى بهعنوان نخستين اثر خويش تأليف كرده است.
شرح مذكور، شرحى مزجى است. شارح علاوه بر مثالهاى فراوان، از آيات قرآن و اشعار نيز بهره برده است.
الصيغ المشكلة:
اين كتاب كه به زبان فارسى و مؤلف آن ناشناخته است، رسالهاى است در تبيين و تعيين و ريشهيابى برخى از صيغههاى افعال و اسماء عربى كه دشوار به نظر مىرسند.
در اين رساله، بيست و پنج صيغه عربى بيان شده است كه چهار مورد آن( تقفُ، متُّ، تزدري، و ازَّيَّنت)، از قرآن است.
العوامل للجرجاني:
اين كتاب، به زبان عربى، تأليف عبدالقاهر جرجانى و در باره صد عامل در نحو است. بر اين كتاب، شرحهاى متعددى نوشته شده است. قطبالدين راوندى، ملامحسن فيض كاشانى و فاضل هندى از جمله شارحان شيعى اين كتابند.
مؤلف، عوامل را به دو دسته لفظى و معنوى و اولى را به دو قسم سماعى و قياسى و سماعى را به سيزده نوع تقسيم كرده است. تعداد عوامل معنوى، دوتا، تعداد عومل لفظى سماعى، نود و يكى و تعداد عوامل لفظى قياسى، هفتتاست كه مجموعا صدتا مىشود.
العوامل المنظومة:
مؤلف اين كتاب، كمالالدين بن حسام، است. وى ۱۰۰ عامل نحوى را كه در كتاب پيشين ياد شد، در ضمن ۳۲ بيت شعر فارسى بيان كرده و بهعنوان ترجمهاى مختصر و منظوم از عوامل جرجانى، به حاكم وقت هرات معزالدين حسين پيشكش نموده است.
كتاب شرح العوامل في النحو:
اين كتاب، تأليف ملا نظرعلى گيلانى، در شرح« العوامل» عبدالقاهر جرجانى و به زبان عربى است.
شارح، كتاب عوامل را بهگونه مزجى شرح داده است. وى براى تبيين مطالب، مثالهايى متنوع از آيات و روايات و اشعار و... ذكر كرده است. در بخش حروف جر، معانى تكتك آنها را همراه با مثال ذكر كرده است.
كتاب العوامل لملا محسن:
اين كتاب، تأليف ملا محسن قزوينى و به زبان عربى است. وى عوامل را بسيت نوع دانسته است؛ كه سيزدهتاى آن سماعى و بقيه قياسى است.
مؤلف، در تبيين مطالب، علاوه بر استفاده از شواهد قرآنى، روايى، اشعار فارسى و عربى، در لابهلاى مباحث با عنوان« تنبيه»، ابهامات را روشن كرده است.
كتاب الهداية في النحو:
اين كتاب، به زبان عربى است و يك دوره مسائل مهم نحو را بهصورت روان و خالى از حشو بيان كرده است. برخى، نويسندهى آن را ابوحيان اندلسى و گروهى ديگر، زبير بن احمد بن سليمان زبيرى شافعى مىدانند.
كتاب، مشتمل بر يك مقدمه، سه مقصد و يك خاتمه است.
مقدمه حاوى سه فصل است.
مقصد اول در اسم، مقصد دوم در فعل و مقصد سوم در حرف مىباشد.
مؤلف در هركدام از اين اقسام سهگانه، بعد از تعريف، به اقسام آن از منظرهاى متفاوت پرداخته است.
در قسم اول كه اسم است، مؤلف ابتدا مرفوعات، سپس منصوبات و... را مىشمارد و احكام هريك را بيان مىكند.
مقصد دوم كتاب، پيرامون فعل است. مؤلف بعد از اينكه فعل را بر سه قسم ماضى، مضارع و امر تقسيم مىكند، هركدام را به همراه احكام و عوامل آن توضيح مىدهد.
مقصد سوم كتاب در مورد حرف مىباشد. مؤلف با برشمردن اقسام هفدهگانه آن كه برخى از آنها عامل و برخى ديگر غير عامل هستند، به خصوصيات و اقسام آن مىپردازد.
مؤلف، با ذكر مثالهايى از قرآن، روايات، اشعار و... در هر قسم از اقسام فوق، مطلب را بهخوبى روشن مىكند.
كتاب شرح الأنموذج:
كتاب« الأنموذج»، كتابى است مختصر و مفيد در نحو، به زبان عربى و به قلم ابوالقاسم محمود زمخشرى از بزرگان علماى اهل تسنن در نحو و بلاغت و فقه و حديث و تفسير و... اين كتاب، تلخيص اثر ديگر نويسنده به نام« المفصل في صنعة الإعراب» است. نويسنده در« الأنموذج» در نهايت ايجاز، تقريبا تمام مسائل نحو و اندكى از صرف را گفته است. اين كتاب را جمالالدين محمد بن عبدالغنى اردبيلى شرح كرده است. شارح، ابتدا يك يا چند عبارت از مؤلف را با عنوان« قال» يا« قوله» آورده، سپس با عنوان« اقول» آن را شرح مىدهد.
كتاب الصمدية:
« الصمدية» يا« الفوائد الصمدية في علم العربية» اثر شيخ بهايى، يكى از مهمترين و دقيقترين كتابها در علم نحو است. مؤلف، اين كتاب را به برادر كوچكش، عبدالصمد ديكته كرده و سپس در اختيار اهل فضل قرار داده است. اين كتاب، جزو كتب درسى در علم نحو در حوزه علميه است.
كتاب« الفوائد الصمدية»، كتابى است مختصر، دقيق با عباراتى زيبا و نثرى استوار و لطيف كه در سال ۱۰۳۰ ق، تأليف شده است.
كتاب، بسيار فشرده، ولى داراى مطالب باارزش و سودمندى است و در يك مقدمه و پنج حديقه تنظيم شده است.
حديقه اول: در اين حديقه، از كلمه و كلام كه موضوع علم نحو است، سخن به ميان آمده، مؤلف، ابتدا اقسام كلمه و خصوصيات آن را و سپس اقسام اعراب را ذكر كرده است.
حديقه دوم: در اين حديقه، فقط مباحثى كه مختص به اسماء است، ذكر شده است.
حديقه سوم: اين حديقه مختص به ذكر افعال و متعلقات افعال است و در آن به تقسيمات فعل پرداخته مىشود و پس از آن حالات اعرابى فعل مضارع مورد بررسى قرار مىگيرد و آنگاه ادوات ناصب و جازم و تأثيرات اين ادوات بر فعل مضارع بررسى مىگردد. در ادامه به ذكر افعال مدح و ذم پرداخته مىشود و بالاخره با ذكر افعال قلوب و باب تنازع خاتمه مىيابد.
حديقه چهارم: در اين بخش، اقسام جمل و اعراب آنها ذكر شده است. مصنف، بحث را با تعريف جمله آغاز مىكند و آن را به اسميه و فعليه تقسيم مىنمايد و نيز از جملاتى كه محلى از اعراب ندارند و آنهايى كه محلى از اعراب دارند، سخن مىگويد.
در خاتمه اين حديقه، به بحثى كلى از احكام جار و مجرور و ظرف و محل اعرابى آن پرداخته مىشود.
حديقه پنجم: اين بخش، اختصاص به ذكر مفردات و بيان معانى و تقسيمات حروف و آنچه كه داراى معناى حرفى است، دارد. در اين بخش، ۲۵ قسم از مفردات به ترتيب حروف الفبا ذكر شده است. اين حديقه، با حرف« همزه» آغاز و با حرف« لم» پايان يافته است.
كتاب الكبرى في المنطق:
اين كتاب، تأليف مير سيد شريف جرجانى، به زبان فارسى و در علم منطق است.
گفتنى است كه اين اثر به جهت ايجاز و اهميت آن، مورد توجه طلاب علوم دينى قرار گرفته و سالها بهعنوان متن درسى در حوزههاى علميه و مدارس سنتى تدريس مىشده است.
متن كتاب، در سى و نه فصل بيان شده است. مؤلف در هر فصل، مطالبى از علم منطق بيان را مىكند. برخى از فصول، بسيار مختصر و در چند سطر بيان شده است و برخى مفصل و در چند صفحه مىباشد.
وضعيت كتاب
فهرست مطالب، در پايان كتاب آمده است.
پاورقىهاى كتاب، مربوط به ارجاعات در متن يا ترجمه لغات و اشعار مىباشد.
منابع مقاله
۱. مقدمه و متن كتاب.
۲. پايگاه اينترنتى كتابشناسى طهور، در ۲۱ اسفندماه ۱۳۹۲، به نشانى:
http: / / www. tahoordanesh. com / page. php pid ۹۲۷۸۱
نرم افزار ادبيات عرب ، مرکز تحقيقات کامپيوتري علوم اسلاني
