جمادی (خام)

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف

---

جُمادی ، نام ماه های پنجم و ششم از ماه های جفتی درگاه شماری هجری قمری.
نام ماه پنجم را جُمادَی الاولی، جمادی خمسه، جمادی اول، جمادی نخستین و در زیج ها و جدول ها گاه به صورت كوتاه آن، ج ۱، نوشته اند.
نام ماه مقارن آن، در دوران پیش از اسلام در عربستان، حَنْتَمْ، حَنِین (ابوریحان بیرونی، ۱۹۲۳، ص ۶۱) یا حِنّین (یعقوبی، ج ۱، ص ۲۲۸؛ ابوریحان بیرونی، ۱۳۶۲ ش، ص ۲۲۸ـ۲۲۹) بوده است و طول آن را سی روز در نظر می گرفته اند.
ماه ششم را نیز جُمادی الاخِرَة، جمادی سته، جمادی آخر، جمادی ثانی، جُمادَی الثانیة و جمادی دیگر نامیده اند و در زیج ها و جدول ها گاه به صورت كوتاه شده ج ۲ ذكر شده است.
نام این ماه اخیر، پیش از اسلام زَبّاء، ربّی، رنّی (ابوریحان بیرونی، ۱۹۲۳، ص ۶۱؛ ابوریحان بیرونی، ۱۳۶۲ ش، ص ۲۲۷ـ ۲۲۸ پانویس ۵؛ ابوریحان بیرونی، ۱۳۶۲ ش، ص ۲۲۹) و طول آن ۲۹ روز بوده است.
در گاه شماری شرعی اسلامی، آغاز هریك از ماه های جمادی، همانند دیگر ماه های قمری، از لحظه رؤیت ماه نو (هلال) پس از غروب خورشید، در نخستین شبی كه پس از مُحاق، ماه رؤیت می شود، آغاز می گردد و طول هر ماه را از آن لحظه تا رؤیت هلال بعد حساب می كنند.
شیوه تعیین طول ماه را به این روش، «هلالی » یا برحسب « رؤیت » نامیده اند. بنابراین، آغاز و پایان ماه به رؤیت هلال بستگی دارد، نه به محاسبه و تعیین طول ماه به روشی كه منجمان آن را روش «حسابی » یا برحسب « امر اوسط » می نامند (عبداللهی، ۱۳۶۶ ش، ص ۴۶ـ۵۶).
فاصله بین دو رؤیت متوالی ماه، كه منجمان به آن ماه اقترانی می گویند، به فاصله زمانی دو مقارنه متوالی ماه و خورشید اطلاق می شود و متوسط طول آن برابر با ۵۸۸، ۵۳۰ ر۲۹ روز یا ۲۹ روز و ۱۲ ساعت و ۴۴ دقیقه و ۸ ر۲ ثانیه است و بنابراین، شامل عدد صحیحی از تعداد روزها نیست، در حالی كه در امور روزمره، برای اندازه گیری زمان، تنها شبانه روزهای كامل در یك ماه در نظر گرفته می شود.
به نوشته ابوریحان بیرونی (ابوریحان بیرونی، ۱۳۶۲ ش، ص)، به سبب دشوار بودن محاسبه نصف روز در هر ماه، هر دو ماه جمعاً ۵۹ روز محاسبه می شود. از این رو در اندازه گیری زمان، طول ماه های قمری را ۳۰ روزه (ماه تمام) و ۲۹ روزه (ماه ناقص) در نظر می گیرند.
در شیوه حسابی، جمادی الاولی همواره ۳۰ روزه و جمادی الآخره ۲۹ روزه به حساب می آید. در دو شیوه هلالی و حسابی ممكن است ماه قمری در یك روز واحد آغاز شود، اما در بازه زمانی چند ماه قمری پیاپی گاه یك تا دو روز با یكدیگر اختلاف پیدا كنند. با توجه به تقویم های دائمی كه محمد تقی ریاحی (متوفی ۱۳۶۷ ش) (ریاحی، ص ۱۱ـ۱۴) منتشر كرده است و دیگر تقویم های دائمی كه در كشور منتشر شده (عبداللهی، ۱۳۵۲ ش، ص ـ۷۴۰؛ عبداللهی، ۱۳۶۵ ش، ص ۴۹ـ۵۷؛ عبداللهی، ۱۳۶۵ ش، ص ۹۹)، تفاوت ماه های هلالی و ماه های حسابی در سی سال گذشته اتفاق نیفتاده است.
در تقویم های رسمی سالانه، ممكن است جمادی الاولی و جمادی الآخره هر دو ۳۰ روزه یا ۲۹ روزه باشند و در سال بعد نیز به صورتی دیگر قرار بگیرند.
در مواردی كه آغاز ماه های قمری مستقیماً با رؤیت هلال یا سایر صور ماه، بدون كمك منجمان، مشخص می شود، ماه های قمری نمی توانند وسیله دقیقی برای اندازه گیری زمان باشند، زیرا نه تنها آغاز و پایان هر ماه مشخص نیست، بلكه تعیین دقیق تعداد روزهای بین دو تاریخ معین با فاصله چند ماه یا چند سال به دشواری امكان پذیر است (عبداللهی، ۱۳۶۶ ش، ص ۴۸).
توالی دو یا سه و حتی چهار ماه و در موارد بسیار نادر، پنج ماهِ ۳۰ روزه و سه ماه متوالی ۲۹ روزه (پاركر و دوبرستاین ، ص ۲۵؛ لنگدن و فادرینگهام ، ص ۲۳، یادداشت ۱؛ لنگدن و فادرینگهام ، ص ۲۳، یادداشت ۲) ــ كه تعیین آن همواره مورد توجه قدما و متأخران بوده است (الغ بیگ، ص ۲۹۶؛ قوشچی، باب ۹؛ گنابادی، باب ۱؛ ابوریحان بیرونی، ۱۹۲۳، ص ۱۴۲) بر مشكلات این نوع گاه شماری می افزاید.
كاربرد ماه های «حسابی » یا برحسب «امر اوسط » به زمان های بسیار دور و اندكی پس از آنكه بشر اندازه گیری زمان را به وسیله صور ماه آغاز كرد، باز می گردد (میر، ص ۱؛ بری ، ص ۱۱؛ تسیبولسكی، ص ۱۳) و به نوشته ابوریحان بیرونی (ابوریحان بیرونی، ۱۹۲۳، ص ۵۷)، انسان ها از زمان طوفان نوح آغاز ماه را بر اساس محاسبه اعلام می كردند نه بر اساس رؤیت. او همچنین (ابوریحان بیرونی، ۱۹۲۳، ص ۶۴ـ۶۵) با لحنی انتقادی از گروهی یاد كرده است كه برای تعیین آغاز ماه قمری قائل به محاسبه اند.
درباره معنای لغوی دو ماه جُمادی ــ همانند دو ماه ربیع و ماه رمضان كه به صراحت بر زمان خاصی در فصول چهارگانه سال شمسی دلالت دارند بحث های مفصّل و گاه گمراه كننده ای شده كه برای رفع هرگونه اشتباه باید آن ها را با ارائه مآخذ و اسناد معتبر بررسی كرد.
بسیاری از دانشمندان و نویسندگان و لغت شناسان، از جمله ابوریحان بیرونی (ابوریحان بیرونی، ۱۹۲۳، ص ۶۰؛ ابوریحان بیرونی، ۱۹۲۳، ص ۳۲۵)، جمادی را از ریشه جمادا (جَمُدَ) به معنای انجماد، سرمای سخت و یخ زدن می دانند.
به نوشته بیرونی (ابوریحان بیرونی، ۱۹۲۳، ص ۶۰؛ ابوریحان بیرونی، ۱۹۲۳، ص ۳۲۵) این ماه را از آن رو جمادی نامیده اند كه آب در این ماه منجمد می شود. بسیاری از مورخان و منجمان و پژوهشگران، با نظر بیرونی موافق اند (گنابادی، باب ۲؛ نیلسون، ص ۲۳۸؛ دائرة المعارف دین و اخلاق، ذیل "Calendar (introductory)" ؛ تسیبولسكی، ص ۱۴) و گفته او را بسیاری از لغت شناسان نیز تأیید كرده اند (ابن منظور، ذیل «جَمُدَ»؛ لین، ذیل «جمادی »).
به نوشته ولهاوزن (ولهاوزن، ص ۹۷، یادداشت ۱)، تعابیر شعرای عرب دوره جاهلی در باره جُمادی اینگونه بوده است : زمستان سرد، زمانی كه ثروتمندان باید مردم فقیر را تغذیه كنند، شب های شیطانی جمادی كه سگ ها عوعو نمی كنند و مارها خاموش اند و در سوراخ های خود باقی می مانند و مسافران مشتاقانه به دنبال آتش «دوستانه » می گردند.
در عین حال، قرار گرفتن دو ماه جمادی پس از ماه های ربیع ــ كه معنای لغوی آن ها مبتنی بر بهار و گرم شدن هواست سبب بروز بحث هایی در باره چگونگی ترتیب ماه های قمری شده است.
در توضیح علت پدید آمدن چنین عقیده ای، باید گفت بر خلاف معنای ظاهری کلمه ربیع، موضع ماه های ربیع، در دوره ای كه كبیسه یا به اصطلاح نَسی ء اعمال می شده، دو ماه پاییزی بوده است.
ابوریحان بیرونی (ابوریحان بیرونی، ۱۹۲۳، ص ۶۰؛ ابوریحان بیرونی، ۱۹۲۳، ص ۳۲۵) دو ماه ربیع را ماه های پاییزی نوشته است. بسیاری دیگر از دانشمندان و محققان درباره موضع ربیع در پاییز با ابوریحان بیرونی موافق اند (دائرة المعارف دین و اخلاق، ذیل "Calendar introductory" ؛ نیلسون، ص ۲۳۷؛ ابن منظور، ذیل «رَبَعَ»).
نالینو (نالینو، ص ۱۲۹ـ ۱۳۰)، بر اساس موضع ماه های قمری در طول سال، لفظ ربیع را بین ساكنان بخش های میانی جزیرة العرب و یمن به معنای اواخر پاییز دانسته است. بنابراین، شگفت نیست كه بعد از فصل پاییز، زمستان سرد فرا رسد و دو ماه به طول انجامد و پس از ماه های رجب و شعبان، در شبه جزیره عربستان هوا آنقدر گرم و ریگهای بیابان آنقدر گداخته شود كه نام رمضان بر آن گذارند (ابن منظور، ذیل «رَمَضَ»؛ ابوریحان بیرونی، ۱۹۲۳، ص ۶۰؛ ابوریحان بیرونی، ۱۹۲۳، ص ۳۲۵).
با در نظر گرفتن شیوه برقراری كبیسه یا نسی ء پیش از ظهور اسلام و حرمت آن، در مكه ماه های قمری، و از آن جمله دو ماه جمادی، حداقل به مدت یك ماه در فصول سال شمسی جابه جا می شده اند. این جابه جایی موجب شده كه ماه های نیمه نخست سال، كه دلالت بر فصول دارند، ماه های جفتی یا توأمان باشند كه یكی از آن دو، در هر صورت، مقارن با فصل خاص خود است. ماه محرّم نیز تا پیش از ظهور اسلام صفرالاولی نامیده می شد (نالینو، ص ۱۳۲، پانویس ۶).
در دو ماه جمادی هیچ یك از وقایعی كه در میان منجمان و مورخان و استخراج كنندگان تقویم های سالانه به « ایام مشهوره تاریخ اسلام » مشهور بوده، مانند «ایام استفتاح »، «ایام معدودات »، «تَرْویه »، «عرفه » و «تَشْریق »، ذكر نشده است (ابوریحان بیرونی، ۱۳۶۲ ش، ص ۲۵۲ـ۲۵۳)، اما بعضی از منجمان و نویسندگان تقویم، روز ولادت حضرت رسول اكرم و وقایعی را كه در زمان آن حضرت اتفاق افتاده و همچنین روز ولادت و وفات هریك از ائمه و علمای دین را ایام مشهوره دانسته اند و آ نها را در تقویم ها ثبت می نمایند (گنابادی، باب ۱۵).
بر این اساس، وقایعی به این شرح در ماه های جمادی اتفاق افتاده است :
از میان انبوه روایات و تاریخ هایی كه برای شهادت حضرت فاطمه علیهاالسلام به ما رسیده، چهار روایت مبتنی است بر اینكه شهادت ایشان، هفتاد شب یا روز (یعقوبی، ج ۲، ص ۱۱۵؛ مسعودی، تنبیه، ص ۲۸۷)، هفتاد و چند روز (مسعودی، مروج، ج ۳، ص ۴۴)، ۷۵ روز ( مجمل التواریخ والقصص، ص ۴۵۴)، سه ماه یا نود روز (طبری، سلسله ۱، ص ۱۸۶۹) بعد از وفات پیامبر اكرم رخ داده است، كه با اواسط جمادی الاولی و اوایل جمادی الآخره تطبیق می كند.
اگر وفات پیامبر را، به عنوان نقطه عطف محاسبات، در روز دوشنبه (ابن هشام، ج ۴، ص ۶۵۲ـ۶۵۳؛ مسعودی، مروج، ج ۳، ص) بیست و هشتم صفر (امین، ج ۱، ص ۲۹۵) یا روز دوشنبه دوازدهم ربیع الاول (واقدی، ج، ص ؛ مسعودی، مروج، ج ۳، ص ۴۴) و شهادت حضرت فاطمه را نیز در روز سه شنبه (مسعودی، تنبیه، ص ۲۸۷ ؛ طبری، سلسله ۱، ص ۱۸۶۹؛ خواندمیر، ج ۱، ص ۴۳۶؛ امین، ج ۱، ص ۳۱۹) بدانیم (بسیاری از مورخان، به رغم آنكه در فاصله وفات پیامبر اكرم و حضرت فاطمه اختلاف دارند (امین، ج ۱، ص ۳۱۹)، متفق اند كه حضرت فاطمه در روز سه شنبه فوت كرده است)، با شمارش نود روز از تاریخ ۲۸ صفر، به روز سه شنبه دوم جمادی الاخره می رسیم و با در نظر گرفتن کلیه احتمالات درباره ماه های تمام و ناقص، این تاریخ بین روزهای اول تا سوم جمادی الاخره بر اساس محاسبه و همچنین به واسطه بسیاری از روایات، تأیید می شود.
ابوریحان بیرونی (ابوریحان بیرونی، ۱۹۶۹، ص ۵۵) ولادت حضرت علی علیه السلام را در هشتم جمادی الاولی ضبط كرده است. شهادت حضرت فاطمه، كه برخی آن را در سیزدهم جمادی الاولی گزارش كرده اند، با روز هفته آن واقعه تطبیق نمی كند.
برخی ولادت حضرت علی بن حسین علیه السلام را در نیمه یا پانزدهم جمادی الاولی نوشته اند. ولادت حضرت فاطمه در بیستم جمادی الاخره، كه ابوریحان بیرونی (ابوریحان بیرونی، ۱۹۶۹، ص ۵۵) گزارش كرده، نیز به تأیید بسیاری از مورخان رسیده است.
------------------------------------

---

(۱) ابن منظور، لسان العرب؛
(۲) ابن هشام،السیرة النبویة، چاپ مصطفی سقا، ابراهیم ابیاری، و عبدالحفیظ شلبی، قاهره؛
(۳) ابوریحان بیرونی، الاثار الباقیة عن القرون الخالیة، چاپ ادوارد زاخاو، لایپزیگ ۱۹۲۳؛
(۴) ابوریحان بیرونی، ساقطات الاثار الباقیة عن القرون الخالیة، تهران ۱۹۶۹؛
(۵) ابوریحان بیرونی، كتاب التفهیم لاوائل صناعة التنجیم، چاپ جلال الدین همائی، تهران ۱۳۶۲ ش ؛
(۶) الغ بیگ، زیج الغ بیگ، چاپ سدیو، پاریس ۱۸۴۷؛
(۷) امین، اعیان الشیعة ؛
(۸) خواندمیر، تاریخ حبیب السیر؛
(۹) تقی ریاحی، شرح تقویم های مختلف و مسئله كبیسه های جلالی، تهران ۱۳۳۵ ش ؛
(۱۰) طبری، تاریخ طبری (لیدن)؛
(۱۱) رضا عبداللهی، تاریخ تاریخ در ایران، تهران ۱۳۶۶ ش ؛
(۱۲) رضا عبداللهی، تحقیقی در زمینه گاه شماریهای هجری قمری و مسیحی (میلادی)، تهران ۱۳۶۵ ش ؛
(۱۳) رضا عبداللهی، «معرفی دو تقویم دائمی جدید برای گاه شماری های هجری شمسی و هجری قمری »، گوهر، سال ۱، ش ۸ (شهریور ۱۳۵۲)؛
(۱۴) علی بن محمد قوشچی، فارسی هیئت، نسخه خطی كتابخانه آستان قدس رضوی، ش ۱۲۱۰۲، نسخة عكسی موجود دركتابخانه بنیاد دایرة المعارف اسلامی ؛
(۱۵) مظفربن محمدقاسم گنابادی، شرح بیست باب ملامظفر (در باره رسالة بیست باب در معرفت تقویم اثر عبدالعلی بن محمد بیرجندی)، چاپ سنگی ۱۲۷۶؛
(۱۶) مجمل التواریخ و القصص، چاپ محمدتقی بهار، تهران : كلالة خاور، ۱۳۱۸ ش ؛
(۱۷) مسعودی، تنبیه و الاشراف؛
(۱۸) مسعودی، مروج الذهب (بیروت)؛
(۱۹) كارلو آلفونسو نالینو، تاریخ نجوم اسلامی، ترجمه احمد آرام، تهران) ۱۳۴۹ ش(؛
(۲۰) محمدبن عمر واقدی، كتاب المغازی للواقدی، چاپ مارسدن جونز، لندن ۱۹۶۶، چاپ افست قاهره؛
(۲۱) یعقوبی، تاریخ یعقوبی؛
(۲۲) آرتور بری، تاریخچه کوتاه نجوم: از زمان های پیشین تا قرن نوزدهم، نیویورک، ۱۹۶۱؛
(۲۳) دائرة المعارف دین و اخلاق، ویرایش جیمز هیستینگز، ادینبورگ: کلارک، ۱۹۸۰-۱۹۸۱ " تقویم (مقدماتی) " (توسط جی کی فادرینگهام)؛
(۲۴) ادوارد ویلیام لین، واژگان عربی، انگلیسی، ادینبورگ ۱۸۶۳-۱۸۹۳، repr. بیروت ۱۹۸۰؛
(۲۵) اس لنگدن و جی کی فادرینگهام، قرص ونوس از Ammizaduga، لندن ۱۹۲۸؛
(۲۶) پی میر، گاهشناسی باستانی آسیای غربی و مصر، لیدن ۱۹۵۵؛
(۲۷) مارتین پرسون نیلسون، زمان اولیه حساب، لندن، سوئد ۱۹۲۰؛
(۲۸) ریچارد اِی پارکر و والدو اچ دوبرستاین، گاهشناسی بابلی: ۶۲۶ BC-AD۷۵، پراویدنس، رود آیسلند ۱۹۵۶؛
(۲۹) وی وی تسیبولسكی، تقویم کشورهای میانه شرقی: جداول تبدیل و یادداشت های توضیحی، مسکو ۱۹۷۹؛
(۳۰) جولیوس ولهاوزن، جمع آوری باقی مانده های عرب بت پرستی و توضیح، برلین ۱۸۹۷؛