• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

حج تمتع

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


حج تمتّع یکی از اقسام سه‌گانه حج (قران، افراد، تمتع) و حجی است که حج‌گزار ابتدا برای مناسک عمره محرم شده و بعد از خروج از احرام از داخل مکه برای حج محرم می‌گردد. این نوع حج به خاطر تحلل بین عمره و حج به این اسم معروف شده است.
حج تمتع در سال دهم هجری در جریان حجة الوداع از طرف خداوند و توسط پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) تشریع گردید اما با وجود این خلیفه دوم با آن مخالفت نمود و در دوران خلافت خود از آن ممانعت می‌کرد؛ اما امام علی (علیه‌السلام) و بعضی از صحابه دیگر با تحریم تمتع مخالف بوده و آن را مراعات نمی‌کردند.
این حج از دو بخش عمره و حج تشکیل یافته و عمره باید قبل از حج ادا شود. عمره تمتع، از بخش‌های احرام، طواف و نماز آن، سعی و تقصیر تشکیل شده و به نظر فقیهان شیعه و برخی فقیهان اهل سنت پس از تقصیر، محرّماتِ احرام بر احرام‌گزار حلال می‌شود. بخش حج، از احرام، وقوف در عرفات، وقوف در مشعر، مناسک منا، طواف زیارت و نماز آن، سعی، طواف نساء و نماز آن، بیتوته در منا و رمی جمرات تشکیل شده است.
نیت، به جا آوردن عمره در ماه‌های حج، ادای حج و عمره در یک سال، احرام حج از مکه، ادای حج و عمره توسط یک فرد و یا از طرف یک شخص، خارج نشدن از مکه بعد از خارج شدن از احرام عمره و قبل از احرام حج، تقدم عمره بر حج و تحلل بین عمره و حج از شرایط حج تمتع محسوب می‌شوند.

فهرست مندرجات

۱ - واژه‌شناسی
۲ - تمتع در قرآن
۳ - حکمت تشریع
۴ - منع عمر از تمتع
       ۴.۱ - دلیل بدعت عمر
       ۴.۲ - مخالفان بدعت عمر
۵ - حکم حج تمتّع
۶ - چگونگی حج تمتّع
۷ - شرایط حج تمتّع
       ۷.۱ - نیت
       ۷.۲ - به جا آوردن عمره در ماه‌های حج
       ۷.۳ - ادای حج و عمره در یک سال
       ۷.۴ - احرام حج از مکه
       ۷.۵ - ادای حج و عمره توسط یک فرد
       ۷.۶ - خارج نشدن از مکه
       ۷.۷ - تقدم عمره بر حج
       ۷.۸ - تحلل از احرام عمره پیش از احرام حج
۸ - ویژگی‌های حج تمتّع
       ۸.۱ - پیوند استوار حج با عمره
       ۸.۲ - لزوم تقدم عمره بر حج
       ۸.۳ - لزوم ادای عمره تمتّع در ماه‌های حج
       ۸.۴ - ضرورت ادای حج و عمره در یک سال
       ۸.۵ - مواقیت احرام
       ۸.۶ - طواف نساء
       ۸.۷ - زمان قطع تلبیه
       ۸.۸ - پیش‌انداختن و تاخیر برخی مناسک
       ۸.۹ - قربانی
       ۸.۱۰ - چگونگی انعقاد احرام
       ۸.۱۱ - ادای طواف
       ۸.۱۲ - عدول
       ۸.۱۳ - چگونگی تحلل
۹ - فهرست منابع
۱۰ - پانویس
۱۱ - منبع

واژه تمتّع، به معنای برخوردار شدن و بهره بردن
[۱] جوهری، اسماعیل بن حماد، الصحاح، ج۳، ص۱۲۸۲، به کوشش احمد عبدالغفور العطار، بیروت، دارالعلم للملایین، ۱۴۰۷ق.    
[۲] ابن‌اثیر، علی بن محمد، النهایه فی غریب الحدیث و الاثر، ج۴، ص۳۹۲، متع، به کوشش طاهر احمد الزاوی و محمود محمد الطناحی، قم، اسماعیلیان، ۱۳۶۴ش.    
و اصطلاح فقهی حج تمتّع، به معنای حجی است که در آن حج‌گزار ابتدا برای مناسک عمره تمتّع محرم می‌شود و پس از خروج از احرام، دوباره برای حج احرام می‌بندد.
[۳] ابن‌رشد‌ اندلسی، محمد بن احمد، بدایة المجتهد و نهایه المقتصد، ج۱، ص۲۶۷، به کوشش العطار، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.    
[۴] آبی، حسن بن ابی‌طالب، کشف الرموز، ج۱، ص۳۳۶، به کوشش اشتهاردی و یزدی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۰۸ق.    
[۵] شربینی، محمد بن احمد، مغنی المحتاج الی معرفه معانی الفاظ المنهاج، ج۲، ص۲۸۷، یروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۷۷ق.    
از آن رو به این نوع از حج، تمتّع گفته می‌شود که اداکننده آن در فاصله زمانی میان حج و عمره می‌تواند کارهایی را که در حال احرام حرام شمرده می‌شد، انجام دهد.
[۶] نراقی، احمد، مستند الشیعه فی احکام الشریعه، ج۱۱، ص۲۰۸، قم، انتشارات موسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۵ق.    
[۷] دردیر، احمد بن محمد، الشرح الکبیر، ج۲، ص۲۹، مصر، دار احیاء الکتب العربیه.    
[۸] ابن‌رشد‌ اندلسی، محمد بن احمد، بدایة المجتهد و نهایه المقتصد، ج۱، ص۲۶۷، به کوشش العطار، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.    
از آن‌جا که ارتباط میان این عمره و حج تمتّع به گونه‌ای است که به منزله یک عمل محسوب می‌شوند، گویا این تمتّع و بهره‌مندی در حج روی داده است.
[۹] شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه، ج۲، ص۲۰۴، تحقیق سیدمحمد کلانتر، قم، انتشارات مکتبه داوری، ۱۴۱۰ق.    
[۱۰] طباطبائی، سیدعلی، ریاض المسائل فی بیان احکام الشرع بالدلائل، ج۶، ص۱۰۱، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۲ق.    
[۱۱] سبزواری،‌ هادی، شرح نبراس الهدی، ص۲۶۳، قم، بیدار، ۱۴۲۱ق.
برخی فقها انجام یافتن حج و عمره در یک سفر و بی‌نیازی از سفرهای متعدد را وجه نام‌گذاری این نوع حج به تمتّع دانسته‌اند.
[۱۲] دردیر، احمد بن محمد، الشرح الکبیر، ج۲، ص۲۹، مصر، دار احیاء الکتب العربیه.    
[۱۳] ابن‌رشد‌ اندلسی، محمد بن احمد، بدایة المجتهد و نهایه المقتصد، ج۱، ص۲۶۷، به کوشش العطار، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.    
با تحلیل اخیر حج قِران، از دیدگاه اهل سنت، به معنای حجی که در آن احرام به حج و عمره، در یک زمان صورت می‌گیرد، از مصادیق حج تمتّع به شمار می‌رود.
[۱۴] ابن‌عبدالبر، یوسف بن عبدالله، التمهید، ج۸، ص۳۵۴، به کوشش مصطفی بن احمد العلوی و محمد عبدالکبیر البکری، مغرب، وزاره الاوقاف و الشؤون الاسلامیه، ۱۳۸۷ق.    
[۱۵] ابوحیان، محمد بن یوسف، البحر المحیط، ج۲، ص۸۶، به کوشش عادل احمد و دیگران، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۲ق.    
[۱۶] ابن‌تیمیه، احمد بن عبدالحلیم، مجموع الفتاوی، ج۲۶، ص۲۷۱، به کوشش عبدالرحمن بن محمد بن قاسم، قاهره، مکتبه ابن‌تیمیه، بی‌تا.
معدودی دیگر بهره بردن احرام‌گزار را از ثواب عمره در ماه‌های حج ـ که در عصر جاهلی امری ناپسند شمرده می‌شد ـ وجه نامیده شدن آن به حج تمتّع دانسته‌اند.
[۱۷] بدرالعینی، محمود بن احمد، البنایه فی شرح الهدایه لمرغینانی، ج۴، ص۳۰۰، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۰ق.    
[۱۸] بدرالعینی، محمود بن احمد، البنایه فی شرح الهدایه لمرغینانی، ج۴، ص۳۱۴، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۰ق.    


واژه تمتّع برگرفته از آیه ۱۹۶ بقره «فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ اِلَی الْحَجِّ...»
[۱۹] بقره/سوره۲، آیه۱۹۶.    
است و گاهی این نوع حج در احادیث
[۲۰] شیبانی، احمد بن حنبل، مسند احمد بن حنبل، ج۱، ص۴۳۷، بیروت، دارالصادر، بی‌تا.    
[۲۱] بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، ج۲، ص۱۴۴، به کوشش عبدالعزیز بن عبدالله بن باز، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۱ق.    
[۲۲] کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۳، ص۳۲، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۷۵ش.    
[۲۳] کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۵، ص۳۶۴، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۷۵ش.    
و به تبع آن در منابع فقهی «متعة الحج» خوانده شده
[۲۴] ابن‌رشد‌ اندلسی، محمد بن احمد، بدایة المجتهد و نهایه المقتصد، ج۱، ص۲۶۸، به کوشش العطار، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.    
[۲۵] بیهقی، محمد بن حسین، اصباح الشیعه بمصباح الشریعه، ص۱۳۱، به کوشش ابراهیم بهادری، قم، مؤسسة الامام الصادق، ۱۴۱۶ق.    
[۲۶] نجفی، محمدحسین، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۲، ص۲۳۷، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.    
و انجام‌دهنده آن متمتّع خوانده می‌شود.
[۲۷] ماوردی، علی بن محمد، الحاوی الکبیر فی فقه مذهب الامام الشافعی، ج۴، ص۴۹، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق.    
[۲۸] محقق حلی، جعفر بن حسن، المعتبر فی شرح المختصر، ج۲، ص۷۹۱، قم، انتشارات سید الشهداء، ۱۳۶۴ش.    
به نظر بسیاری از فقیهان امامی
[۲۹] بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق الناضره، ج۱۴، ص۳۲۰، تحقیق محمدتقی ایروانی و علی آخوندی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۶۳ش.    
[۳۰] نراقی، احمد، مستند الشیعه فی احکام الشریعه، ج۱۱، ص۲۱۵، قم، انتشارات موسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۵ق.    
[۳۱] مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۳۰، ص۶۰۳، بیروت، داراحیاء التراث العربی و موسسه الوفاء، ۱۴۰۳ق.    
و اهل سنت،
[۳۲] نووی، یحیی بن شرف، المجموع شرح المهذب، ج۷، ص۱۵۳، بیروت، دارالفکر.    
[۳۳] ابن‌نجیم، زین‌الدین بن ابراهیم، البحر الرائق، ج۲، ص۳۸۴، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.    
این آیه بر مشروعیت حج تمتّع دلالت دارد. و بر این مشروعیت ادعای اجماع مسلمانان نیز شده است.
[۳۴] ابن‌قدامه، عبدالله، المغنی، ج۳، ص۴۱۲، بیروت، دارالکتب العلمیه.    
[۳۵] بدرالعینی، محمود بن احمد، عمدة القاری، ج۹، ص۱۹۸، بیروت، دار احیاء التراث العربی.    
قرآن از میان اقسام سه‌گانه حج (افراد، قران و تمتّع) تنها به حج تمتّع تصریح کرده است که بر اهمیت خاص آن دلالت دارد
[۳۶] کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۲۹۲، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۷۵ش.    
[۳۷] ابن‌قدامه، عبدالرحمن، الشرح الکبیر، ج۳، ص۲۳۴، بیروت، دارالکتب العلمیه.    
بر پایه روایتی، امام باقر (علیه‌السّلام) تمتّع را برترین نوع حج شمرده
[۳۸] کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۲۹۱، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۷۵ش.    
و در روایتی از امام صادق (علیه‌السّلام) و امام باقر (علیه‌السّلام) چنین نقل شده که «اگر هزار حج به جا آوریم، جز حج تمتّع انجام نمی‌دهیم».
[۳۹] کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۲۹۲، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۷۵ش.    
[۴۰] طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، ج۵، ص۲۹، به کوشش سیدحسن موسوی خرسان و علی آخوندی، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۶۵ش.    
شماری از اهل سنت، با توجه به تعریف گسترده خود از حج تمتّع که شامل حج‌گزارانی که قربانی به همراه می‌برند نیز می‌شود، برآنند که حج پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در حجة الوداع حج تمتّع بوده است.
[۴۱] ماوردی، علی بن محمد، الحاوی الکبیر فی فقه مذهب الامام الشافعی، ج۴، ص۴۴، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق.    
[۴۲] ابن‌قدامه، عبدالرحمن، الشرح الکبیر، ج۲، ص۲۳۵، بیروت، دارالکتب العلمیه.    
هر چند به نظر امامیان، این حج به، سبب همراه داشتن قربانی، حج قران بوده است.
[۴۳] کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۲۴۹، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۷۵ش.    
[۴۴] طوسی، محمد بن حسن، الخلاف فی الاحکام، ج۲، ص۲۶۸، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۰۷ق.    


بر پایه روایات، حکمت تشریع حج تمتّع در سال دهم هجری
[۴۵] ابوداود، سلیمان بن اشعث، سنن ابی‌داود، ج۱، ص۴۲۵-۴۲۶، به کوشش سعید اللحام، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۰ق.
تخفیفی از جانب خداوند برای حج‌گزاران و جلوگیری از طولانی شدن و در نتیجه فساد احرام است.
[۴۶] صدوق، محمد بن علی، علل الشرائع و الاحکام، ج۱، ص۲۷۴، به کوشش سیدمحمدصادق بحرالعلوم، نجف، مکتبه الحیدریه، ۱۳۸۵ق.    
اعراب در جاهلیت، حج و عمره را جدای از هم و با فاصله‌ای زمانی انجام می‌دادند و جمع کردن حج و عمره را ممنوع می‌پنداشتند.
[۴۷] نک: بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، ج۲، ص۱۵۲، به کوشش عبدالعزیز بن عبدالله بن باز، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۱ق.
[۴۸] ابن‌قدامه، عبدالله، المغنی، ج۳، ص۲۳۷، بیروت، دارالکتب العلمیه.
از این رو فرمان پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، مبنی بر ادای عمره در سفر حج، در قالب حج تمتّع بر آنان، گران آمد و با ایستادگی در برابر آن حضرت، ایشان را به خشم آوردند.
[۴۹] نک: شیبانی، احمد بن حنبل، مسند احمد بن حنبل، ج۴، ص۲۸۶، بیروت، دارالصادر، بی‌تا.
[۵۰] نیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج۴، ص۳۳-۳۴، تصحیح محمد فواد عبدالباقی، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۹ق.
[۵۱] صدوق، محمد بن علی، علل الشرائع و الاحکام، ج۲، ص۴۱۴، به کوشش سیدمحمدصادق بحرالعلوم، نجف، مکتبه الحیدریه، ۱۳۸۵ق.    
برخی منابع از مخالفت عمر بن خطاب با حج تمتّع در زمان پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) گزارش داده‌اند.
[۵۲] محمد بن محمد، مفید، الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد، ج۱، ص۱۷۴، تحقیق موسسه آل البیت لاحیاء التراث، بیروت، دارالمفید، ۱۴۱۴ق.    
[۵۳] حر عاملی، محمد بن حسن، اثبات الهداه بالنصوص و المعجزات، مقدمه سیدشهاب‌الدین مرعشی نجفی، ج۱، ص۲۵۰، بیروت، موسسه الاعلمی، ۱۴۲۲ق.    
[۵۴] مجلسی، محمدتقی، لوامع صاحبقرانی، ج۷، ص۲۰۲، اسماعیلیان، ۱۴۱۴ق.


حج تمتّع در حجة الوداع توسط اصحاب پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و نیز چند سال پس از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) انجام شد، ولی عمر بن خطاب، در دوران خلافت خود، ضمن اعتراف به جواز حج تمتّع در زمان پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، آن را ممنوع شمرد و در این باره سختگیری کرد
[۵۵] شیبانی، احمد بن حنبل، مسند احمد بن حنبل، ج۱، ص۴۳۷، بیروت، دارالصادر، بی‌تا.    
[۵۶] بیهقی، احمد بن حسین، السنن الکبری، ج۷، ص۲۰۶، بیروت، دارالفکر.
[۵۷] مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۳۰، ص۶۲۹، بیروت، داراحیاء التراث العربی و موسسه الوفاء، ۱۴۰۳ق.    
؛ حتی مخالفان را کیفر می‌داد
[۵۸] نووی، یحیی بن شرف، صحیح مسلم بشرح النووی، ج۸، ص۱۶۹، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۰۷ق.    
[۵۹] عسقلانی، ابن‌حجر، فتح الباری شرح عبدالعزیز بن عبدالله بن باز، ج۳، ص۳۳۲، تحقیق محمد فواد عبدالباقی و محب‌الدین خطیب، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.
تا آن‌جا که برخی از صحابیان، درباره این موضوع، سکوت را برگزیدند و حتی به دیگران سفارش می‌کردند که در زمان حیاتشان، سخنی مبنی بر جواز حج تمتّع از آنان نقل نشود.
[۶۰] نک: نیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج۴، ص۴۸، تصحیح محمد فواد عبدالباقی، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۹ق.
[۶۱] ابن‌کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایه، ج۵، ص۱۵۹، دار الفکر، ۱۴۰۷ه.    

این منع، از بدعت‌های عمر بن خطاب شمرده شده است.
[۶۲] حلی، حسن بن یوسف، نهج الحق و کشف الصدق، ص۲۸۴، به کوشش عین الله حسنی ارموی، قم، انتشارات هجرت، ۱۴۰۷ق.    
پس از عمر، عثمان و معاویه نیز مردم را از حج، به گونه تمتّع، باز می‌داشتند
[۶۳] بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، ج۲، ص۱۵۱، به کوشش عبدالعزیز بن عبدالله بن باز، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۱ق.
[۶۴] نیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج۴، ص۴۶، تصحیح محمد فواد عبدالباقی، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۹ق.
[۶۵] ابن‌حزم، علی بن احمد، المحلی بالآثار، ج۷، ص۱۰۷، به کوشش احمد شاکر، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۸ق.    
و گاه بر آن سختگیری می‌کردند.
[۶۶] نک:عسکری، مرتضی، معالم المدرستین، ج۲، ص۲۱۰ -۲۱۱، بیروت، النعمان، ۱۴۱۰ق.    
به تدریج، به ویژه در عصر عباسیان، ظاهراً به استناد نظر ابن‌عباس، این منع برداشته شد و حج تمتّع آزاد گردید.
[۶۷] عسکری، مرتضی، معالم المدرستین، ج۲، ص۲۲۲-۲۲۳، بیروت، النعمان، ۱۴۱۰ق.    


۴.۱ - دلیل بدعت عمر

دلیلی که عمر بن خطاب برای ممنوعیت حج تمتّع اقامه می‌کرد، ناخوشایند بودن آمیزش و تمتّعات جنسی، در فاصله زمانی عمره و حج، و نیز رواج یافتن زیارت کعبه و ادای عمره در طول سال با سفرهای جداگانه و در نتیجه، رشد اقتصادی مکیان بود.
[۶۸] شیبانی، احمد بن حنبل، مسند احمد بن حنبل، ج۱، ص۵۰، بیروت، دارالصادر، بی‌تا.
[۶۹] نیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج۴، ص۴۶، تصحیح محمد فواد عبدالباقی، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۹ق.
[۷۰] بیهقی، احمد بن حسین، السنن الکبری، ج۵، ص۲۱، بیروت، دارالفکر.
[۷۱] هندی، متقی، کنز العمال، ج۵، ص۱۶۴، به کوشش السقاء، بیروت، الرساله، ۱۴۱۳ق.    
برخی فقها، فرمان عمر درباره ترک حج تمتّع و انجام جداگانه عمره را مصداق اتمام عمره (در آیه ۱۹۶ بقره) به شمار آورده‌اند.
[۷۲] نووی، یحیی بن شرف، المجموع شرح المهذب، ج۷، ص۱۵۸، بیروت، دارالفکر.    
در پاسخ باید گفت: اولاً در این صورت صدر آیه با این ذیل تعارض خواهد داشت؛ ثانیاً مراد از اتمام حج، به تصریح شماری از مفسران،
[۷۳] طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، ج۲، ص۱۵۴، به کوشش احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۶۳م.    
[۷۴] فخر رازی، محمد بن عمر، التفسیر الکبیر، ج۵، ص۲۹۶-۲۹۷، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۵ق.    
انجام کامل عمل است؛ به ویژه آن‌که در مقابل فرض احصار (ناتوانی از انجام کامل حج) ذکر شده است. گذشته از این که استناد به آیه در کلام عمر مطرح نشده است.
[۷۵] سبحانی، جعفر، اضواء علی عقائد الشیعه، ص۴۸۶، قم، موسسه امام صادق، ۱۴۲۱ق.    
از این رو، در منابع امامی
[۷۶] کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۲۹۲، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۷۵ش.    
[۷۷] طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، به کوشش سیدحسن موسوی خرسان و علی آخوندی، ج۵، ص۲۶-۲۹، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۶۵ش.    
و اهل سنت تحریم حج تمتّع خلاف نص قرآن و سنت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)
[۷۸] نیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج۲، ص۹۰۰، تصحیح محمد فواد عبدالباقی، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۹ق.    
[۷۹] بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، ج۶، ص۲۷، به کوشش عبدالعزیز بن عبدالله بن باز، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۱ق.    
[۸۰] قرطبی، محمد بن احمد، تفسیر قرطبی، ج۲، ص۳۸۸، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق. خسرو ۱۳۶۴ش.    
و عمل صحابه
[۸۱] نیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج۴، ص۴۹، تصحیح محمد فواد عبدالباقی، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۹ق.
[۸۲] نسائی، احمد بن علی، سنن النسائی، ج۵، ص۱۵۱، تحقیق صدقی جمیل العطار، بیروت، دارالفکر، ۱۳۴۸ق.
[۸۳] ابن‌قدامه، عبدالرحمن، الشرح الکبیر، ج۳، ص۲۳۸، بیروت، دارالکتب العلمیه.    
خوانده شده و حتی برخی از اهل سنت، نهی او را نامعتبر دانسته‌اند
[۸۴] ابن‌قدامه، عبدالرحمن، الشرح الکبیر، ج۳، ص۲۳۸، بیروت، دارالکتب العلمیه.    
شماری دیگر از آنان در صدد توجیه این نهی بر آمده و گفته‌اند که با توجه به برتر بودن حج افراد از تمتّع، نهی عمر تنزیهی بوده و هدف وی، ترغیب مردم به حج افراد بوده است.
[۸۵] نووی، یحیی بن شرف، صحیح مسلم بشرح النووی، ج۸، ص۱۶۹، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۰۷ق.    
برخی دیگر گفته‌اند که مراد عمر، ممنوعیت عدول از حج افراد به عمره تمتّع بوده است.
[۸۶] نووی، یحیی بن شرف، صحیح مسلم بشرح النووی، ج۸، ص۱۶۹، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۰۷ق.    
[۸۷] قرطبی، محمد بن احمد، تفسیر قرطبی، ج۲، ص۳۹۲، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق. خسرو ۱۳۶۴ش.
بر پایه نظری دیگر، به استناد برخی روایات،
[۸۸] ازدی، محمد بن فتوح، الجمع بین الصحیحین البخاری و مسلم، ج۱، ص۲۷۱، تحقیق علی حسین البواب، بیروت، دار ابن‌حزم، ۱۴۲۳ق.
حج تمتّع ویژه صحابه است.
[۸۹] نک:بدرالعینی، محمود بن احمد، عمدة القاری، ج۹، ص۱۸۹، بیروت، دار احیاء التراث العربی.    
ولی این توجیهات را با سخن صریح عمر بن خطاب و نیز رویه عملی او در این باره ناسازگار شمرده و نقد کرده‌اند.
[۹۰] نک:بدرالعینی، محمود بن احمد، عمدة القاری، ج۹، ص۱۸۹، بیروت، دار احیاء التراث العربی.    
[۹۱] مجلسی، محمدباقر، زاد المعاد، ج۱، ص۱۷۸، بیروت، موسسه الاعلمی، ۱۴۲۳ق.
[۹۲] مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۳۰، ص۶۳۲-۶۳۳، بیروت، داراحیاء التراث العربی و موسسه الوفاء، ۱۴۰۳ق.    


۴.۲ - مخالفان بدعت عمر

به رغم سکوت یا انعطاف برخی از صحابیان پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، در برابر تحریم حج تمتّع، شماری از آنان به صراحت با آن به مخالفت برخاستند و حتی در مقام عمل، این ممنوعیت را مراعات نکردند؛ از جمله:
۱. امام علی (علیه‌السّلام):
[۹۳] مالک بن انس، اصبحی، الموطّا، به کوشش محمد فؤاد عبدالباقی، ج۱، ص۳۳۶، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۶ق.    
[۹۴] بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، ج۲، ص۱۵۱، به کوشش عبدالعزیز بن عبدالله بن باز، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۱ق.
[۹۵] نسائی، احمد بن علی، سنن النسائی، ج۵، ص۱۵۲، تحقیق صدقی جمیل العطار، بیروت، دارالفکر، ۱۳۴۸ق.
آن حضرت در برابر اعتراض عثمان بن عفان به سبب ادای حج تمتّع تصریح کرد که نمی‌توان سخن رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) را به خاطر دیگران رها ساخت.
[۹۶] شیبانی، احمد بن حنبل، مسند احمد بن حنبل، ج۲، ص۹۵، بیروت، دارالصادر، بی‌تا.
[۹۷] بیهقی، احمد بن حسین، السنن الکبری، ج۵، ص۲۱، بیروت، دارالفکر.

۲. عبدالله بن عمر: فرزند عمر، در موارد متعدد، بر جواز حج تمتّع تاکید کرده و با تصریح به مستند قرآنی آن و سیره نبوی، نهی پدرش را نادرست و بدون مستند شمرده است.
[۹۸] بیهقی، احمد بن حسین، السنن الکبری، ج۵، ص۲۱، بیروت، دارالفکر.    
[۹۹] قرطبی، محمد بن احمد، تفسیر قرطبی، ج۲، ص۳۸۸، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق. خسرو ۱۳۶۴ش.    

۳. عایشه: او در پاسخ به نهی معاویه از ادای حج تمتّع، به غلامان و نزدیکان خود دستور داد که حج تمتّع به جا آورند. وی خطاب به معاویه تاکید کرد که رفتار او مطابق واقعیت است.
[۱۰۰] نک:ابن‌قدامه، عبدالرحمن، الشرح الکبیر، ج۳، ص۲۳۸، بیروت، دارالکتب العلمیه.    

۴. عبدالله بن عباس: ابن‌عباس نیز همواره بر این‌که این نوع حج را همراه با پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و مهاجران و انصار انجام داده، تاکید داشت
[۱۰۱] شیبانی، احمد بن حنبل، مسند احمد بن حنبل، ج۱، ص۳۳۷، بیروت، دارالصادر، بی‌تا.
و در پاسخ به پرسش شخصی از او در این باره، صریحاً آن را جایز شمرد.
[۱۰۲] شیبانی، احمد بن حنبل، مسند احمد بن حنبل، ج۶، ص۳۴۸، بیروت، دارالصادر، بی‌تا.
[۱۰۳] نیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج۴، ص۵۵، تصحیح محمد فواد عبدالباقی، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۹ق.

۵. ابی بن کعب: وی در مخالفت با ممانعت عمر از متعه حج، به او صریحاً گفت که با توجه به نزول آیه درباره آن و نیز سیره پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، وی حق این کار را ندارد.
[۱۰۴] سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، الدر المنثور فی التفسیر بالماثور، ج۱، ص۵۲۱، بیروت، دارالمعرفه، ۱۳۶۵ق.    
[۱۰۵] هیثمی، علی بن ابی‌بکر، مجمع الزوائد و منبع الفوائد، ج۵، ص۱۲۸، بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۴۰۲ق.    

۶. سعد بن ابی‌وقاص: او در پاسخ به پرسشی درباره حج تمتّع گفت که آن هنگام که نهی‌کننده از حج تمتّع کافر به شمار می‌رفت، ما با پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) این نوع حج را انجام می‌دادیم.
[۱۰۶] شیبانی، احمد بن حنبل، مسند احمد بن حنبل، ج۱، ص۱۳۸، بیروت، دارالصادر، بی‌تا.    
[۱۰۷] نیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج۲، ص۸۹۸، تصحیح محمد فواد عبدالباقی، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۹ق.    
[۱۰۸] ابن‌کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایه، ج۵، ص۱۴۵، دار الفکر، ۱۴۰۷ه.    

۷. عمران بن حصین: او با تصریح به این‌که پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) میان حج و عمره جمع کرد (در قالب حج تمتّع) و پس از آن آیه‌ای در نسخ آن نازل نشده، تحریم حج تمتّع را صرفاً دیدگاه شخصی عمر می‌دانست.
[۱۰۹] بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، ج۶، ص۲۷، به کوشش عبدالعزیز بن عبدالله بن باز، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۱ق.    
[۱۱۰] نیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج۲، ص۹۰۰، تصحیح محمد فواد عبدالباقی، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۹ق.    

همچنین بر پایه احادیث شیعه، امامان (علیهم‌السّلام) به صراحت اعلام کرده‌اند که در ادای حج تمتّع، تقیه را روا نمی‌دارند و آن را انجام می‌دهند.
[۱۱۱] کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۳، ص۳۲، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۷۵ش.    
[۱۱۲] صدوق، محمد بن علی، من‌لایحضره الفقیه، ج۱، ص۴۸، تحقیق و تصحیح علی‌اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۰۴.    
[۱۱۳] طوسی، محمد بن حسن، الاستبصار فیما اختلف من الاخبار، ج۲، ص۱۵۱، به کوشش سیدحسن موسوی خرسان، تهران، انتشارات دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۳ش.    


به اجماع فقیهان امامی، آنچه به عنوان حجة الاسلام بر آفاقیان (غیرساکنان مکه و اطراف آن) واجب است، حج تمتّع است.
[۱۱۴] محقق حلی، جعفر بن حسن، المعتبر فی شرح المختصر، ج۲، ص۷۸۴، قم، انتشارات سید الشهداء، ۱۳۶۴ش.    
[۱۱۵] سبزواری، محمدباقر، ذخیرة المعاد، ج۲، ص۵۵۰، آل البیت.
[۱۱۶] طباطبائی، سیدعلی، ریاض المسائل فی بیان احکام الشرع بالدلائل، ج۶، ص۱۰۱، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۲ق.    
مستند آنان در این باره، افزون بر آیه ۱۹۶بقره ـ که حج تمتّع را ویژه افرادی خاص، یعنی غیر حاضران در محدوده مکه «ذلِکَ لِمَنْ لَمْ یَکُنْ اَهْلُهُ حاضِرِی الْمَسْجِدِ الْحَرامِ» دانسته ـ، روایات پرشمار
[۱۱۷] حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، ج۱۱، ص۲۳۹-۲۴۵، به کوشش عبدالرحیم ربانی شیرازی، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.    
است.
[۱۱۸] قمی، علی بن بابویه، فقه الرضا، ص۲۱۵، مشهد، المؤتمر العالمی للامام الرضا، ۱۴۰۶ق.    
[۱۱۹] صدوق، محمد بن علی، المقنع، ص۲۱۵، قم، انتشارات موسسه الامام الهادی، ۱۴۱۵ق.    
[۱۲۰] نجفی، محمدحسین، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۱۸، ص۵، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.    
پاره‌ای از منابع، وجوب تمتّع را بر آفاقی، از ضروریات فقه امامی شمرده‌اند.
[۱۲۱] نجفی، محمدحسین، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۱۸، ص۵، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.    
مستند برخی فقها بر این حکم، بخشی دیگر از آیه مذکور «وَ اَتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَةَ لِلَّه» است.
[۱۲۲] علم الهدی، سیدمرتضی، الانتصار، ص۲۳۹-۲۴۰، منشورات سید شریف، قم.    
[۱۲۳] حلی، حسن بن یوسف، منتهی المطلب، ج۱۰، ص۱۲۱، آستان قدس رضوی، مشهد، مجمع البحوث الإسلامیه.    
در فقه امامی درباره جواز حج تمتّع برای غیر آفاقیان (ساکنان مکه و پیرامون آن) اختلاف نظر است و معدودی از امامیان، به کفایت آن از حجة الاسلام قائل شده‌اند.
[۱۲۴] طوسی، محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الامامیه، ج۱، ص۳۰۶، تهران، انتشارات مکتبه المرتضویه، ۱۳۵۱ش.    
[۱۲۵] حلی، یحیی بن سعید، الجامع للشرائع، ص۱۷۹، قم، مؤسسة الإمام الصادق، ۱۳۹۴.    
احادیثی هم بر این نظر دلالت دارد.
[۱۲۶] صدوق، محمد بن علی، علل الشرائع و الاحکام، ج۲، ص۴۱۱، به کوشش سیدمحمدصادق بحرالعلوم، نجف، مکتبه الحیدریه، ۱۳۸۵ق.    
ولی به نظر بیشتر امامیان، وظیفه این افراد تنها با ادای حج قران یا افراد ساقط می‌شود.
[۱۲۷] حلی، محمد بن ادریس، السرائر، ج۱، ص۵۲۰.
[۱۲۸] طباطبائی، سیدعلی، ریاض المسائل فی بیان احکام الشرع بالدلائل، ج۶، ص۱۲۱، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۲ق.    
[۱۲۹] نراقی، احمد، مستند الشیعه فی احکام الشریعه، ج۱۳، ص۱۰۱، قم، انتشارات موسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۵ق.    

فقهای اهل سنت، درباره این‌که حج آفاقیان می‌تواند حج تمتّع باشد، اتفاق نظر دارند. اما درباره این‌که غیر آفاقیان هم می‌توانند حجة الاسلام خود را به گونه حج تمتّع به جا آورند یا نه، اختلاف دارند.
[۱۳۰] قرطبی، محمد بن احمد، تفسیر قرطبی، ج۲، ص۳۹۱، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق. خسرو ۱۳۶۴ش.    
[۱۳۱] ابن‌رشد‌ اندلسی، محمد بن احمد، بدایة المجتهد و نهایه المقتصد، ج۱، ص۲۶۷، به کوشش العطار، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.    
حنفیان، به استناد آیه ۱۹۶ سوره بقره، حج تمتّع را برای اهل مکه و ساکنان میان شهر مکه و مواقیت، مجزی نمی‌دانند
[۱۳۲] کاسانی، ابوبکر بن مسعود، بدائع الصنائع، ج۲، ص۱۶۹-۱۷۲، بیروت، دارالکتب العلمیه.    
[۱۳۳] ابن‌نجیم، زین‌الدین بن ابراهیم، البحر الرائق، ج۲، ص۳۹۲، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.    
و به احادیثی هم استناد کرده‌اند.
[۱۳۴] بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، ج۲، ص۱۵۳-۱۵۴، به کوشش عبدالعزیز بن عبدالله بن باز، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۱ق.
[۱۳۵] بیهقی، احمد بن حسین، السنن الکبری، ج۵، ص۲۳، بیروت، دارالفکر.    
مالک بن انس نیز حج تمتّع را برای مکیان مکروه دانسته است.
[۱۳۶] ابن‌رشد‌ اندلسی، محمد بن احمد، بدایة المجتهد و نهایه المقتصد، ج۱، ص۲۶۷، به کوشش العطار، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.    
در مقابل، سایر فقهای اهل سنت، حج‌گزاران، اعم از مکی و غیر مکی، را در انتخاب هر یک از انواع سه‌گانه حج مخیر شمرده‌اند.
[۱۳۷] ابن‌قدامه، عبدالله، المغنی، ج۳، ص۵۰۳، بیروت، دارالکتب العلمیه.
[۱۳۸] شیبانی، یحیی بن محمد، اختلاف الائمه العلماء، ج۱، ص۲۷۰.    
آنان ضمیر ذلک را در آیه شریفه، اشاره به حکم وجوب قربانی دانسته‌اند نه انجام دادن حج تمتّع، و بر این اساس گفته‌اند که وجوب قربانی بر متمتّع، منوط به آن است که وی اهل مکه و اطراف آن نباشد.
[۱۳۹] عسقلانی، ابن‌حجر، فتح الباری شرح عبدالعزیز بن عبدالله بن باز، ج۳، ص۳۴۶، تحقیق محمد فواد عبدالباقی و محب‌الدین خطیب، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.
ولی در نقد این نظر گفته‌اند که اولاً ذلک اسم اشاره دور است و به اصل حکم حج تمتّع باز می‌گردد که نسبت به موضوع وجوب قربانی دورتر است. ثانیاً برای بیان وجوب غالباً کلمه «علی» به کار می‌رود، نه حرف جر «لام» که در این آیه به کار رفته است و از آن تنها جواز ادای تمتّع برای غیر مکیان استنباط می‌شود، نه وجوب چیزی بر آنان.
[۱۴۰] ابن‌نجیم، زین‌الدین بن ابراهیم، البحر الرائق، ج۲، ص۳۹۲، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.    
گذشته از این‌که احادیثی از امامان شیعه (علیهم‌السّلام) مراد از آیه را عدم تشریع حج تمتّع برای اهل مکه ذکر کرده‌اند.
[۱۴۱] طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، ج۵، ص۳۲-۳۳، به کوشش سیدحسن موسوی خرسان و علی آخوندی، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۶۵ش.    

امامیان، به استناد روایات،
[۱۴۲] کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۲۹۱-۲۹۲، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۷۵ش.    
[۱۴۳] طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، ج۵، ص۲۹، به کوشش سیدحسن موسوی خرسان و علی آخوندی، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۶۵ش.    
بر آنند که در مواردی که مکلف، میان انواع سه‌گانه حج (افراد، قران و تمتّع) مخیر است (مانند حج مستحب)، حج تمتّع بر دیگر انواع حج برتری دارد.
[۱۴۴] سبزواری، محمدباقر، ذخیرة المعاد، ج۲، ص۵۵۶، آل البیت.
[۱۴۵] مجلسی، محمدتقی، لوامع صاحبقرانی، ج۷، ص۴۸۱، اسماعیلیان، ۱۴۱۴ق.
[۱۴۶] نجفی، محمدحسین، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۱۸، ص۴۸، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.    
میان فقهای مذاهب اهل سنت، حنبلیان
[۱۴۷] ابن‌قدامه، عبدالرحمن، الشرح الکبیر، ج۳، ص۲۳۲، بیروت، دارالکتب العلمیه.    
و برخی شافعیان،
[۱۴۸] نووی، یحیی بن شرف، المجموع شرح المهذب، ج۷، ص۱۵۰، بیروت، دارالفکر.    
[۱۴۹] شربینی، محمد بن احمد، مغنی المحتاج الی معرفه معانی الفاظ المنهاج، ج۲، ص۲۸۷، یروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۷۷ق.    
حج تمتّع را با فضیلت‌ترین نوع حج دانسته‌اند. البته برخی از آنان این برتری را منوط به آن شمرده‌اند که حج‌گزار همراه خود قربانی نیاورده باشد.
[۱۵۰] شیبانی، یحیی بن محمد، اختلاف الائمه العلماء، ج۱، ص۲۷۱.    
[۱۵۱] ابن‌تیمیه حرانی، احمد بن عبدالحلیم، مجموعة الفتاوی، ج۲۶، ص۳۵.
[۱۵۲] سیدسابق، فقه السنه، ج۱، ص۶۵۷.    


حج تمتّع، به معنای عام خود، از دو بخش عمره و حج تشکیل شده است. عمره تمتّع با احرام بستن از میقات در یکی از ماه‌های حج (شوال، ذی‌قعده و ذی‌حجه)، ادای طواف و نماز آن، سعی و تقصیر انجام می‌گیرد و پس از آن ـ به نظر امامیان
[۱۵۳] طوسی، محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الامامیه، ج۱، ص۳۶۳، تهران، انتشارات مکتبه المرتضویه، ۱۳۵۱ش.    
[۱۵۴] فاضل هندی، محمد بن حسن، کشف اللثام، ج۶، ص۳۰.    
[۱۵۵] خویی، سیدابوالقاسم، المعتمد فی شرح المناسک، ج۵، ص۱۱۹، به کوشش محمدرضا موسوی خلخالی، قم، انتشارات دارالعلم، ۱۴۱۰ق.
و برخی فقیهان اهل سنت
[۱۵۶] ماوردی، علی بن محمد، الحاوی الکبیر فی فقه مذهب الامام الشافعی، ج۴، ص۶۴، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق.    
[۱۵۷] نووی، یحیی بن شرف، المجموع شرح المهذب، ج۷، ص۱۷۱ بیروت، دارالفکر.    
ـ انجام دادن محرمات احرام بر احرام‌گزار، حلال می‌شود. البته برخی از اهل سنت تحلل از احرام عمره را تنها برای آنان که قربانی همراه ندارند، قائلند و در غیر این صورت، بر آنند که محرم با تقصیر از احرام خارج نمی‌شود.
[۱۵۸] کاسانی، ابوبکر بن مسعود، بدائع الصنائع، ج۲، ص۱۶۸، بیروت، دارالکتب العلمیه.    
[۱۵۹] ابن‌تیمیه حرانی، احمد بن عبدالحلیم، مجموعة الفتاوی، ج۲۶، ص۵۶.
[۱۶۰] ابن‌قدامه، عبدالله، المغنی، ج۳، ص۵۱۲، بیروت، دارالکتب العلمیه.

به نظر مشهور فقیهان امامی، تراشیدن سر در عمره تمتّع و نیز در فاصله زمانی میان حج تمتّع و عمره، حرام و گاه موجب ثبوت کفاره است.
[۱۶۱] حر عاملی، محمد بن حسن، هدایه الامه الی احکام الائمه، ج۵، ص۳۵۴، مشهد، انتشارات بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، ۱۴۱۲ق.    
[۱۶۲] نجفی، محمدحسین، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۲۰، ص۴۵۰-۴۵۵، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.    
به تصریح برخی از آنان، انجام عمره مفرده هم در این فاصله زمانی جایز نیست.
[۱۶۳] خویی، سیدابوالقاسم، المعتمد فی شرح المناسک، ج۳، ص۲۰۵، به کوشش محمدرضا موسوی خلخالی، قم، انتشارات دارالعلم، ۱۴۱۰ق.
[۱۶۴] تبریزی، جواد، التهذیب فی المناسک، ج۳، ص۱۲۶، قم، دارالتفسیر، ۱۴۲۳ق.
[۱۶۵] فاضل لنکرانی، محمد، تفصیل الشریعه، ج۲، ص۲۱۶.    
[۱۶۶] فاضل لنکرانی، محمد، تفصیل الشریعه، ج۲، ص۲۴۴.    
از دیدگاه آنان مستحب است متمتّع در این فاصله، شبیه احرا‌م‌گزاران شده و از پوشیدن لباس دوخته اجتناب کند.
[۱۶۷] طوسی، محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الامامیه، ج۱، ص۳۶۳، تهران، انتشارات مکتبه المرتضویه، ۱۳۵۱ش.    
[۱۶۸] حلبی، علی بن حسن، اشارة السبق، ص۱۳۳.    
[۱۶۹] بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق الناضره، ج۱۶، ص۳۰۴، تحقیق محمدتقی ایروانی و علی آخوندی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۶۳ش.    

بر پایه فقه امامی، حج تمتّع مرکب از این مناسک است: احرام بستن از مکه در روز ترویه یا در زمانی که وقوف در عرفات را در روز عرفه درک کند؛ وقوف به عرفات در روز عرفه، وقوف در مشعرالحرام در شب عید قربان، انجام دادن مناسک منا (رمی جمره عقبه، قربانی و حلق یا تقصیر) در روز عید قربان، طواف زیارت و نماز آن، سعی میان صفا و مروه، طواف نساء و نماز آن، بیتوته در منا ـ در شب‌های یازدهم، دوازدهم و در پاره‌ای موارد، شب سیزدهم ذی‌حجه ـ، رمی جمرات سه‌گانه در روزهای یازدهم و دوازدهم و در پاره‌ای موارد روز سیزدهم ذی‌حجه.
[۱۷۰] محقق حلی، جعفر بن حسن، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، ج۱، ص۲۱۱-۲۱۲، به کوشش عبدالحسین محمدعلی بقال، قم، انتشارات اسماعیلیان، ۱۴۰۸ق.    
[۱۷۱] حلی، حسن بن یوسف، تحریر الاحکام، ج۱، ص۵۵۶.    
[۱۷۲] نجفی، محمدحسین، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۱۸، ص۳-۴، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.    

در فقه اهل سنت هم مناسک حج تمتّع همین‌گونه است
[۱۷۳] سمرقندی، محمد بن احمد، تحفة الفقهاء، ج۱، ص۳۸۱.    
[۱۷۴] نووی، یحیی بن شرف، المجموع شرح المهذب، ج۸، ص۲۶۶، بیروت، دارالفکر.    
؛ با این تفاوت که آنان طواف نساء را واجب نمی‌دانند و به جای آن، طواف وداع را از مناسک واجب یا مستحب شمرده‌اند.
[۱۷۵] شیرازی، ابراهیم‌ بن علی، التنبیه، ج۱، ص۸۰.    
[۱۷۶] نووی، یحیی بن شرف، المجموع شرح المهذب، ج۸، ص۲۶۵-۲۶۶، بیروت، دارالفکر.    

به نظر مشهور فقیهان امامی، حج‌گزار در حج تمتّع، چه آفاقی باشد یا نباشد، لازم است قربانی کند.
[۱۷۷] حلی، حسن بن یوسف، تحریر الاحکام، ج۱، ص۶۱۹-۶۲۰.    
[۱۷۸] محقق حلی، جعفر بن حسن، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، ج۱، ص۲۳۴، به کوشش عبدالحسین محمدعلی بقال، قم، انتشارات اسماعیلیان، ۱۴۰۸ق.    
اما معدودی از امامیان
[۱۷۹] طوسی، محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الامامیه، ج۱، ص۳۰۸، تهران، انتشارات مکتبه المرتضویه، ۱۳۵۱ش.    
[۱۸۰] حلی، یحیی بن سعید، الجامع للشرائع، ص۱۷۹، قم، مؤسسة الإمام الصادق، ۱۳۹۴.    
و فقهای اهل سنت،
[۱۸۱] ماوردی، علی بن محمد، الحاوی الکبیر فی فقه مذهب الامام الشافعی، ج۴، ص۵۰، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق.    
[۱۸۲] ابن‌قدامه، عبدالله، المغنی، ج۳، ص۴۱۶، بیروت، دارالکتب العلمیه.    
[۱۸۳] بغدادی، عبدالرحمن بن محمد، ارشاد السالک، ج۱، ص۴۳.    
قربانی کردن را بر متمتّعی که اهل مکه باشد، واجب نمی‌دانند؛ از جمله اسباب این اختلاف نظر، اختلاف درباره مشار الیه «ذلک» در آیه ۱۹۶ بقره است که به رای گروه دوم به وجوب قربانی اشاره دارد.
[۱۸۴] فاضل مقداد، مقداد بن عبدالله، التنقیح الرائع، ج۱، ص۴۳۵.    
[۱۸۵] ماوردی، علی بن محمد، الحاوی الکبیر فی فقه مذهب الشافعی، ج۴، ص۵۰، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق.    
برخی از فقهای امامی
[۱۸۶] طبرسی، فضل بن حسن‌، المؤتلف من المختلف بین أئمة السلف‌، ج۱، ص۳۶۱.    
[۱۸۷] نک:بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق الناضره، ج۱۴، ص۳۶۱، تحقیق محمدتقی ایروانی و علی آخوندی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۶۳ش.    
و شماری از اهل سنت،
[۱۸۸] ابن‌منذر نیشابوری، محمد بن ابراهیم، الاقناع، ج۱، ص۲۰۵.    
[۱۸۹] ابن‌قدامه، عبدالرحمن، الشرح الکبیر، ج۳، ص۲۲۱، بیروت، دارالکتب العلمیه.    
بر آنند که در حج تمتّع، بر احرام‌گزاری که از میقات احرام بسته باشد، قربانی واجب نیست.

فقیهان امامی و اهل سنت، برای تحقق و صحت حج تمتّع شروطی را بیان داشته‌اند که عبارتند از:

۷.۱ - نیت

بسیاری از فقهای امامی نیت را از شرایط صحت حج تمتّع شمرده‌اند؛ هرچند در تفسیر آن اختلاف نظر دارند.
[۱۹۰] سبزواری، محمدباقر، ذخیرة المعاد، ج۲، ص۵۷۱، آل البیت.
[۱۹۱] بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق الناضره، ج۱۴، ص۳۵۱، تحقیق محمدتقی ایروانی و علی آخوندی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۶۳ش.    
برخی فقها مراد از آن را چنین دانسته‌اند که حج‌گزار، از آغاز عمره تمتّع، نیت انجام این نوع از مناسک را داشته باشد و مردد نباشد.
[۱۹۲] طباطبایی یزدی، محمدکاظم، العروة الوثقی، ج۴، ص۶۱۰.    
[۱۹۳] موسوی خمینی، سیدروح‌الله، تحریر الوسیله، ج۱، ص۴۰۶.    
ضرورت این شرط از آن روست که حج، انواع مختلفی دارد که جز با نیت تعیین نمی‌شود.
[۱۹۴] خویی، سیدابوالقاسم، معتمد العروة الوثقی، ج۳، ص۱۸۶.    
[۱۹۵] سبحانی، جعفر، الحج فی الشریعه، ج۲، ص۳۶۱.    
افزون بر این، در روایات نیز لزوم نیت تمتّع مطرح شده است
[۱۹۶] طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، ج۵، ص۸۰، به کوشش سیدحسن موسوی خرسان و علی آخوندی، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۶۵ش.    
[۱۹۷] طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، ج۵، ص۸۶، به کوشش سیدحسن موسوی خرسان و علی آخوندی، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۶۵ش.    
[۱۹۸] نراقی، احمد، مستند الشیعه فی احکام الشریعه، ج۱۱، ص۲۴۲، قم، انتشارات موسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۵ق.    
برخی از فقهای اهل سنت هم نیت تمتّع را در ابتدا یا اثنای عمره تمتّع، شرط دانسته‌اند.
[۱۹۹] مرداوی، علی بن سلیمان، الانصاف فی معرفه الراجح من الخلاف، ج۳، ص۴۴۲، به کوشش محمدحامد فیقی، بیروت، دار احیاءالتراث العربی، ۱۳۷۷ق.    
[۲۰۰] رافعی، عبدالکریم بن محمد، فتح العزیز، ج۷، ص۱۲۷، دارالفکر.    


۷.۲ - به جا آوردن عمره در ماه‌های حج

به نظر فقیهان امامی، چنانچه عمره یا بخشی از آن در غیر ماه‌های حج (شوال، ذی‌قعده، ذی‌حجه) انجام شود، حج تمتّع صحیح نخواهد بود.
[۲۰۱] نراقی، احمد، مستند الشیعه فی احکام الشریعه، ج۱۱، ص۲۴۴، قم، انتشارات موسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۵ق.    
[۲۰۲] طباطبایی یزدی، محمدکاظم، العروة الوثقی، ج۴، ص۶۱۲.    
در این باره، افزون بر اجماع، به احادیث
[۲۰۳] صدوق، محمد بن علی، من‌لایحضره الفقیه، ج۲، ص۴۴۸، تحقیق و تصحیح علی‌اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.    
[۲۰۴] کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۴۸۷، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۷۵ش.    
[۲۰۵] طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، ج۵، ص۴۳۶، به کوشش سیدحسن موسوی خرسان و علی آخوندی، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۶۵ش.    
هم استناد شده است.
[۲۰۶] سبزواری، محمدباقر، ذخیرة المعاد، ج۲، ص۵۷۲، آل البیت.
[۲۰۷] خویی، سیدابوالقاسم، معتمد العروة الوثقی، ج۳، ص۱۸۶، به کوشش رضا خلخالی، قم، انتشارات مدرسه دارالعلم، ۱۴۰۴ق.    
[۲۰۸] فاضل لنکرانی، محمد، تفصیل الشریعه، ج۲، ص۳۳۴.    
فقهای مذاهب اهل سنت نیز این شرط را ذکر کرده‌اند.
[۲۰۹] مرداوی، علی بن سلیمان، الانصاف فی معرفه الراجح من الخلاف، ج۳، ص۴۴۱، به کوشش محمدحامد فیقی، بیروت، دار احیاءالتراث العربی، ۱۳۷۷ق.    
[۲۱۰] ابن‌رشد‌ اندلسی، محمد بن احمد، بدایة المجتهد و نهایه المقتصد، ج۱، ص۲۶۸، به کوشش العطار، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.    
البته به نظر حنفیان، آغاز شدن عمره در ماه‌های حج شرط نیست و ادای چهار شوط از طواف، در ماه‌های حج، کافی است.
[۲۱۱] کاسانی، ابوبکر بن مسعود، بدائع الصنائع، ج۲، ص۱۶۸، بیروت، دارالکتب العلمیه.    
[۲۱۲] ابن‌عابدین، محمدامین، حاشیة رد المحتار، ج۲، ص۵۳۵، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.    
برخی از مالکیان هم معیار تحقق این شرط را پایان عمره (پایان یافتن عمره در ماه‌های حج) دانسته‌اند نه آغاز آن.
[۲۱۳] ابن‌عبدالبر، یوسف بن عبدالله، الکافی فی فقه اهل المدینه، ص۱۴۹.    
برخی از اهل سنت، انجام شدن حج و عمره را در یک ماه، از شروط تمتّع شمرده‌اند.
[۲۱۴] ابن‌رشد‌ اندلسی، محمد بن احمد، بدایة المجتهد و نهایه المقتصد، ج۱، ص۲۶۸، به کوشش العطار، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.    


۷.۳ - ادای حج و عمره در یک سال

بر اساس این شرط، چنانچه عمره تمتّع در ماه‌های حج ادا شود، ولی حج در سال بعد انجام شود، حج تمتّع صحیح نیست.
[۲۱۵] حلی، حسن بن یوسف، ارشاد الاذهان، ج۱، ص۳۱۴.    
به تصریح برخی فقیهان معاصر امامی، حتی در احرام ماندن عمره‌گزار تا سال بعد یا اقامت او در مکه، در این فاصله زمانی، موجب صحت حج تمتّع او نیست.
[۲۱۶] خویی، سیدابوالقاسم، المعتمد فی شرح المناسک، ج۳، ص۲۴۵، به کوشش محمدرضا موسوی خلخالی، قم، انتشارات دارالعلم، ۱۴۱۰ق.
[۲۱۷] موسوی خمینی، سیدروح‌الله، تحریر الوسیله، ج۱، ص۴۰۶.    
فقیهان امامی، مستند این شرط را اجماع و نیز تعابیر احادیث که حاکی از آن است که عمره و حج تمتّع یک عبادت به شمار می‌روند،
[۲۱۸] فیض کاشانی، ملامحسن، مفاتیح الشرائع، ج۱، ص۳۰۶، تحقیق سیدمهدی رجایی، قم، انتشارات کتابخانه بزرگ حضرت آیت‌الله‌العظمی مرعشی نجفی، بی‌تا.    
[۲۱۹] نراقی، احمد، مستند الشیعه فی احکام الشریعه، ج۱۱، ص۲۴۶، قم، انتشارات موسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۵ق.    
دانسته‌اند.
[۲۲۰] سبزواری، محمدباقر، ذخیرة المعاد، ج۲، ص۵۷۲، آل البیت.
[۲۲۱] بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق الناضره، ج۱۴، ص۳۵۶، تحقیق محمدتقی ایروانی و علی آخوندی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۶۳ش.    
[۲۲۲] فاضل لنکرانی، محمد، تفصیل الشریعه، ج۲، ص۳۳۸.    
شماری از فقهای مذاهب چهارگانه اهل سنت هم این شرط را ذکر کرده‌اند.
[۲۲۳] مرداوی، علی بن سلیمان، الانصاف فی معرفه الراجح من الخلاف، ج۳، ص۴۴۱، به کوشش محمدحامد فیقی، بیروت، دار احیاءالتراث العربی، ۱۳۷۷ق.    
[۲۲۴] ابن‌رشد‌ اندلسی، محمد بن احمد، بدایة المجتهد و نهایه المقتصد، ج۱، ص۲۶۸، به کوشش العطار، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.    
[۲۲۵] ابن‌عابدین، محمدامین، حاشیة رد المحتار، ج۲، ص۵۳۶، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.    
[۲۲۶] رافعی، عبدالکریم بن محمد، فتح العزیز، ج۷، ص۱۲۷، دارالفکر.    
البته حنفیان در این شرط هم معیار را ادای عمره و حج در یک سال دانسته‌اند، نه از زمان آغاز عمره تا پایان حج.
[۲۲۷] گروهی از علما زیر نظر نظام‌الدین بلخی، الفتاوی الهندیه، ج۱، ص۲۳۸.    


۷.۴ - احرام حج از مکه

فقیهان امامی به اتفاق
[۲۲۸] نراقی، احمد، مستند الشیعه فی احکام الشریعه، ج۱۱، ص۲۴۷-۲۵۰، قم، انتشارات موسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۵ق.    
بر آنند که احرام حج تمتّع، باید در حال اختیار، از داخل مکه و ترجیحاً از مسجدالحرام صورت گیرد.
[۲۲۹] حلی، حسن بن یوسف، ارشاد الاذهان، ج۱، ص۳۱۴.    
[۲۳۰] بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق الناضره، ج۱۴، ص۳۵۹، تحقیق محمدتقی ایروانی و علی آخوندی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۶۳ش.    
[۲۳۱] طباطبایی یزدی، محمدکاظم، العروة الوثقی، ج۴، ص۶۱۵.    
مستند آنان در این باره، افزون بر اجماع، روایات
[۲۳۲] کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۴۵۴، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۷۵ش.    
[۲۳۳] طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، ج۵، ص۱۶۸، به کوشش سیدحسن موسوی خرسان و علی آخوندی، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۶۵ش.    
است.
[۲۳۴] بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق الناضره، ج۱۴، ص۳۵۹، تحقیق محمدتقی ایروانی و علی آخوندی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۶۳ش.    
[۲۳۵] نراقی، احمد، مستند الشیعه فی احکام الشریعه، ج۱۱، ص۲۴۷، قم، انتشارات موسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۵ق.    
البته درباره این‌که مراد از مکه، شهر قدیم مکه است یا شامل مناطق جدید مکه هم می‌شود، اختلاف نظر وجود دارد.
[۲۳۶] کاشف الغطاء، جعفر، کشف الغطاء عن مبهمات الشریعه الغراء، ج۴، ص۴۷۲، تحقیق التبریزیان و دیگران، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۲۲ق.    
برخی از فقهای اهل سنت هم محرم شدن از مکه یا نزدیک آن را از شروط حج تمتّع دانسته‌اند.
[۲۳۷] رافعی، عبدالکریم بن محمد، فتح العزیز، ج۷، ص۱۲۷، دارالفکر.    
[۲۳۸] ابن‌قدامه، عبدالرحمن، الشرح الکبیر، ج۳، ص۲۳۹، بیروت، دارالکتب العلمیه.    


۷.۵ - ادای حج و عمره توسط یک فرد

بر پایه این شرط، چنانچه یک نفر برای ادای عمره تمتّع از جانب میت، و دیگری برای ادای حج از جانب همان میت اجیر شود، کار انجام شده مجزی نخواهد بود. همچنین است هنگامی که یک شخص، عمره تمتّع را از جانب فردی و حج تمتّعش را از جانب دیگری به جا آورد.
[۲۳۹] طباطبایی یزدی، محمدکاظم، العروة الوثقی، ج۴، ص۶۱۶.    
[۲۴۰] موسوی خمینی، سیدروح‌الله، تحریر الوسیله، ج۱، ص۴۰۷.    
مستند این حکم هم ارتباط نزدیک میان حج تمتّع و عمره تمتّع است تا آن‌جا که این دو عمل به منزله یک عمل‌اند.
[۲۴۱] حکیم، سیدمحسن، مستمسک العروة الوثقی، ج۱۱، ص۲۰۷، قم، انتشارات کتابخانه بزرگ حضرت آیت‌الله العظمی مرعشی نجفی، ۱۴۰۴ق.    
[۲۴۲] تبریزی، جواد، التهذیب فی المناسک، ج۲، ص۴۶، قم، دارالتفسیر، ۱۴۲۳ق.
[۲۴۳] طباطبایی قمی، سیدحسین، کتاب الحج، ج۲، ص۱۴۶، قم، چاپخانه باقری، ۱۴۱۵ق.
به تصریح شماری از اهل سنت نیز انجام شدن حج و عمره از جانب یک فرد، شرط صحت حج تمتّع است.
[۲۴۴] ابوحیان، محمد بن یوسف، البحر المحیط، ج۲، ص۸۶، به کوشش عادل احمد و دیگران، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۲ق.    
[۲۴۵] رافعی، عبدالکریم بن محمد، فتح العزیز، ج۷، ص۱۲۷، دارالفکر.    


۷.۶ - خارج نشدن از مکه

به تصریح شماری از فقهای اهل سنت، از جمله شرایط صحت تمتّع آن است که انجام‌دهنده آن، در فاصله زمانی میان حج و عمره، از سفری که موجب قصر نماز است، اجتناب کند.
[۲۴۶] ابن‌قدامه، عبدالله، المغنی، ج۳، ص۴۹۸، بیروت، دارالکتب العلمیه.
[۲۴۷] مرداوی، علی بن سلیمان، الانصاف فی معرفه الراجح من الخلاف، ج۳، ص۴۴۱، به کوشش محمدحامد فیقی، بیروت، دار احیاءالتراث العربی، ۱۳۷۷ق.    
برخی از این شرط با عنوان لزوم اقامت در مکه و شماری هم با لزوم پرهیز از المام یاد کرده‌اند.
[۲۴۸] سرخسی، محمد بن احمد، المبسوط، ج۴، ص۱۶۹، بیروت، دارالمعرفه، ۱۴۰۶ق.    
[۲۴۹] حنفی، محمود بن احمد، المحیط البرهانی فی فقه النعمانی، ج۲، ص۴۶۷، به کوشش عبدالکریم الجندی، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۲ق.    
مشهور امامیان هم، با استناد به احادیث،
[۲۵۰] کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۵۳۵، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۷۵ش.    
[۲۵۱] طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، ج۵، ص۳۱، به کوشش سیدحسن موسوی خرسان و علی آخوندی، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۶۵ش.    
بیرون رفتن از مکه را پیش از احرام حج، برای متمتّع، جایز ندانسته‌اند.
[۲۵۲] محقق حلی، جعفر بن حسن، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، ج۱، ص۲۱۳، به کوشش عبدالحسین محمدعلی بقال، قم، انتشارات اسماعیلیان، ۱۴۰۸ق.    
[۲۵۳] طباطبائی، سیدعلی، ریاض المسائل فی بیان احکام الشرع بالدلائل، ج۷، ص۲۱۶، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۲ق.    
[۲۵۴] نجفی، محمدحسین، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.، ج۱۸، ص۷۷، ۲۴-۲۹.    
[۲۵۵] نجفی، محمدحسین، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.، ج۱۸، ص۲۴-۲۹.    
برخی از آنان خروج را به شرط اطمینان به بازگشت برای احرام به حج جایز دانسته‌اند.
[۲۵۶] طباطبایی یزدی، محمدکاظم، العروة الوثقی، ج۴، ص۶۱۷.    
[۲۵۷] افتخاری گلپایگانی، علی، آراء المراجع فی الحج علی ضوء فتاوی الامام الخمینی فی تحریر الوسیله، ج۱، ص۱۵۹، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۵ش.


۷.۷ - تقدم عمره بر حج

برخی فقیهان امامی
[۲۵۸] فیض کاشانی، ملامحسن، مفاتیح الشرائع، ج۱، ص۳۰۶، تحقیق سیدمهدی رجایی، قم، انتشارات کتابخانه بزرگ حضرت آیت‌الله‌العظمی مرعشی نجفی، بی‌تا.    
[۲۵۹] کاشف الغطاء، جعفر، کشف الغطاء عن مبهمات الشریعه الغراء، ج۴، ص۴۷۳، تحقیق التبریزیان و دیگران، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۲۲ق.    
و اهل سنت،
[۲۶۰] ابن‌رشد‌ اندلسی، محمد بن احمد، بدایة المجتهد و نهایه المقتصد، ج۱، ص۲۶۸، به کوشش العطار، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.    
[۲۶۱] عسقلانی، ابن‌حجر، فتح الباری شرح عبدالعزیز بن عبدالله بن باز، ج۳، ص۴۳۵، تحقیق محمد فواد عبدالباقی و محب‌الدین خطیب، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.    
[۲۶۲] ابن‌عابدین، محمدامین، حاشیة رد المحتار، ج۲، ص۵۳۵، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.    
به استناد احادیث و اجماع،
[۲۶۳] فیض کاشانی، ملامحسن، مفاتیح الشرائع، ج۱، ص۳۰۶، تحقیق سیدمهدی رجایی، قم، انتشارات کتابخانه بزرگ حضرت آیت‌الله‌العظمی مرعشی نجفی، بی‌تا.    
بر آنند که از شرایط صحت تمتّع، مقدم داشتن عمره بر حج است.

۷.۸ - تحلل از احرام عمره پیش از احرام حج

به تصریح امامیان
[۲۶۴] نجفی، محمدحسین، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۱۸، ص۲۵۲، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.    
و فقهای اهل سنت،
[۲۶۵] مرداوی، علی بن سلیمان، الانصاف فی معرفه الراجح من الخلاف، ج۳، ص۴۴۲، به کوشش محمدحامد فیقی، بیروت، دار احیاءالتراث العربی، ۱۳۷۷ق.    
[۲۶۶] ابن‌رشد‌ اندلسی، محمد بن احمد، بدایة المجتهد و نهایه المقتصد، ج۱، ص۲۶۸، به کوشش العطار، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.    
از جمله شرایط تحقق حج تمتّع، بیرون رفتن از احرام عمره، پیش از احرام بستن به حج است. افزون بر این شروط، شرایط دیگری هم در برخی، از جمله: عدم افساد حج،
[۲۶۷] ابن‌عابدین، محمدامین، حاشیة رد المحتار، ج۲، ص۵۹۰، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.    
عدم افساد عمره،
[۲۶۸] ابن‌عابدین، محمدامین، حاشیة رد المحتار، ج۲، ص۵۳۵، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.    
احرام بستن برای عمره از میقات ذکر شده است.
[۲۶۹] طوسی، محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الامامیه، ج۱، ص۳۰۷، تهران، انتشارات مکتبه المرتضویه، ۱۳۵۱ش.    
[۲۷۰] مرداوی، علی بن سلیمان، الانصاف فی معرفه الراجح من الخلاف، ج۳، ص۴۴۲، به کوشش محمدحامد فیقی، بیروت، دار احیاءالتراث العربی، ۱۳۷۷ق.    


بر اساس منابع فقهی، حج تمتّع در مقایسه با حج قران و حج افراد دارای ویژگی‌هایی است، از جمله:

۸.۱ - پیوند استوار حج با عمره

در تمتّع، ارتباط عمره و حج به گونه‌ای است که انجام دادن یکی از آن دو به تنهایی موضوع وجوب و حتی جواز نیست و حصول استطاعت به یکی از آن دو، وجوب حج را در پی ندارد. بر خلاف قران و افراد که با تحقق استطاعت به هر یک از حج یا عمره در یک سال، انجام دادن همان مناسک واجب است؛ به تعبیر دیگر، در قران و افراد، بر خلاف تمتّع، حج و عمره قابل انفکاک از یکدیگرند.
[۲۷۱] نجفی، محمدحسین، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۱۸، ص۷۵، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.    
[۲۷۲] خویی، سیدابوالقاسم، المعتمد فی شرح المناسک، ج۳، ص۲۱۳، به کوشش محمدرضا موسوی خلخالی، قم، انتشارات دارالعلم، ۱۴۱۰ق.


۸.۲ - لزوم تقدم عمره بر حج

به نظر مشهور و حتی اجماعی فقیهان امامی، در تمتّع باید عمره پیش از حج انجام شود، ولی در قران و افراد باید حج را بر عمره مقدم داشت.
[۲۷۳] نجفی، محمدحسین، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۱۸، ص۷۵، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.    
[۲۷۴] خویی، سیدابوالقاسم، المعتمد فی شرح المناسک، ج۳، ص۲۷۶، به کوشش محمدرضا موسوی خلخالی، قم، انتشارات دارالعلم، ۱۴۱۰ق.
بنابراین ورود به مکه پیش از احرام حج بر حج‌گزار در حج تمتّع واجب است؛ بر خلاف حج‌گزار در حج قران و افراد که لازم نیست پیش از طواف و سعی که از آخرین مناسک حج به شمار می‌رود، وارد مکه شوند.
[۲۷۵] حلی، حسن بن یوسف، تذکرة الفقهاء، ج۸، ص۸۱، قم، انتشارات موسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۴–۱۴۲۳ق.    


۸.۳ - لزوم ادای عمره تمتّع در ماه‌های حج

از شرایط تحقق حج تمتّع آن است که عمره آن در ماه‌های حج، گزارده شود. برخلاف عمره در قران و افراد؛ هرچند به نظر برخی فقها، به جا آوردن عمره قران و افراد (عمره مفرده) پس از اتمام مناسک حج، واجب فوری است.
[۲۷۶] نراقی، احمد، مستند الشیعه فی احکام الشریعه، ج۱۱، ص۲۴۳، قم، انتشارات موسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۵ق.    
[۲۷۷] نجفی، محمدحسین، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۱۸، ص۷۵، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.    


۸.۴ - ضرورت ادای حج و عمره در یک سال

حج تمتّع و عمره تمتّع باید در یک سال انجام شوند. اما در حج قران و افراد، بنا بر قول مشهور، ادای حج و عمره در یک سال شرط نیست.
[۲۷۸] نجفی، محمدحسین، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۱۸، ص۷۵-۷۶، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.    
[۲۷۹] سبزواری، سیدعبدالاعلی، مهذب الاحکام فی بیان الحلال و الحرام، ج۱۲، ص۳۴۶، قم، موسسه المنار، ۱۴۱۳ ق.    


۸.۵ - مواقیت احرام

میقات حج تمتّع، مکه است؛ امّا میقات در قران و افراد، یکی از میقات‌های پنج‌گانه یا منزل حج‌گزار است. میقات عمره تمتّع برای همه، یکی از میقات‌های پنج‌گانه یا مکانی است که در حکم میقات است؛ ولی در عمره قران و افراد، میقات اهل حرم ادنی الحل، و میقات دیگران (اهل حل) یکی از میقات‌های پنج‌گانه یا منزل عمره‌گزار است.
[۲۸۰] نجفی، محمدحسین، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۱۸، ص۷۷-۷۸، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.    
[۲۸۱] سبزواری، سیدعبدالاعلی، مهذب الاحکام فی بیان الحلال و الحرام، ج۱۲، ص۳۴۶، قم، موسسه المنار، ۱۴۱۳ ق.    


۸.۶ - طواف نساء

بنا بر فقه امامی، در حج تمتّع، برای مجموع حج و عمره بیش از یک طواف نساء واجب نیست؛ بر خلاف قران و افراد که برای هر یک از حج و عمره، طواف نساء به صورت جداگانه لازم است.
[۲۸۲] حر عاملی، محمد بن حسن، هدایه الامه الی احکام الائمه، ج۵، ص۳۴۲، مشهد، انتشارات بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، ۱۴۱۲ق.    
[۲۸۳] نجفی، محمدحسین، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۱۸، ص۷۸، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.    
[۲۸۴] سبزواری، سیدعبدالاعلی، مهذب الاحکام فی بیان الحلال و الحرام، ج۱۲، ص۳۴۶، قم، موسسه المنار، ۱۴۱۳ ق.    


۸.۷ - زمان قطع تلبیه

از دیدگاه فقیهان امامی، زمان قطع تلبیه در عمره تمتّع، هنگام مشاهده خانه‌های مکه است. اما در عمره مفرده، اگر احرام‌گزار برای احرام از مکه بیرون رفته باشد، مستحب است هنگام مشاهده کعبه و در غیر این صورت، هنگام ورود به حرم، تلبیه را قطع کند.
[۲۸۵] نجفی، محمدحسین، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۱۸، ص۷۸، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.    
[۲۸۶] سبزواری، سیدعبدالاعلی، مهذب الاحکام فی بیان الحلال و الحرام، ج۱۲، ص۳۴۶، قم، موسسه المنار، ۱۴۱۳ ق.    


۸.۸ - پیش‌انداختن و تاخیر برخی مناسک

برای متمتّع مقدم داشتن طواف زیارت و سعی، بر وقوف به عرفات و مشعر، در حال اختیار، جایز نیست؛ برخلاف حج‌گزار در حج قران و افراد که بنا بر نظر مشهور فقهای امامی، جایز است طواف زیارت و سعی را پیش از وقوف انجام دهد.
[۲۸۷] نجفی، محمدحسین، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۱۸، ص۷۸، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.    
[۲۸۸] سبزواری، سیدعبدالاعلی، مهذب الاحکام فی بیان الحلال و الحرام، ج۱۲، ص۳۴۶-۳۴۷، قم، موسسه المنار، ۱۴۱۳ ق.    
همچنین در حج افراد و قران، تاخیر‌انداختن طواف زیارت، سعی و طواف نساء از ایام تشریق و انجام دادن آن‌ها در طول ذی‌حجه جایز است؛ برخلاف حج تمتّع که به تاخیر‌انداختن این مناسک در آن (بر حسب اقوال مختلف) حرام یا مکروه است.
[۲۸۹] نجفی، محمدحسین، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۱۸، ص۷۸، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.    
[۲۹۰] سبزواری، سیدعبدالاعلی، مهذب الاحکام فی بیان الحلال و الحرام، ج۱۲، ص۳۴۷، قم، موسسه المنار، ۱۴۱۳ ق.    


۸.۹ - قربانی

به اتفاق فقیهان، از ویژگی‌های حج تمتّع، وجوب قربانی کردن بر متمتّع است.
[۲۹۱] کاسانی، ابوبکر بن مسعود، بدائع الصنائع، ج۲، ص۱۷۲، بیروت، دارالکتب العلمیه.    
[۲۹۲] سبزواری، سیدعبدالاعلی، مهذب الاحکام فی بیان الحلال و الحرام، ج۱۲، ص۳۴۷، قم، موسسه المنار، ۱۴۱۳ ق.    
ولی در حج افراد و نیز حج قران ـ جز در صورت اشعار یا تقلید ـ قربانی واجب نیست. البته حج قران، بر پایه تعریف بیشتر فقهای اهل سنت، خود مصداق حج تمتّع به شمار می‌رود و در نتیجه وجوب قربانی در آن نیز مقرر شده است.
[۲۹۳] رافعی، عبدالکریم بن محمد، فتح العزیز، ج۷، ص۱۲۶، دارالفکر.    
[۲۹۴] نووی، یحیی بن شرف، المجموع شرح المهذب، ج۷، ص۱۹۰، بیروت، دارالفکر.    


۸.۱۰ - چگونگی انعقاد احرام

بنا بر فقه امامی، در تمتّع، احرام بستن تنها با تلبیه صورت می‌گیرد (یعنی ادا کردن ذکر مخصوص). ولی در حج قران، بنا بر قول مشهور، علاوه بر تلبیه با اشعار و تقلید نیز می‌توان محرم شد.
[۲۹۵] نجفی، محمدحسین، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۱۸، ص۷۸، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.    
[۲۹۶] سبزواری، سیدعبدالاعلی، مهذب الاحکام فی بیان الحلال و الحرام، ج۱۲، ص۳۴۶، قم، موسسه المنار، ۱۴۱۳ ق.    


۸.۱۱ - ادای طواف

پس از احرام حج تمتّع، به جا آوردن طواف مستحب، به نظر برخی امامیان، حرام است. ولی در حج افراد و قران، این کار به اتفاق فقهای امامی، جایز به شمار می‌رود.
[۲۹۷] نجفی، محمدحسین، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۱۸، ص۷۸، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.    
[۲۹۸] سبزواری، سیدعبدالاعلی، مهذب الاحکام فی بیان الحلال و الحرام، ج۱۲، ص۳۴۶، قم، موسسه المنار، ۱۴۱۳ ق.    


۸.۱۲ - عدول

بنا بر فقه امامی، عدول از حج تمتّع به حج افراد، در غیر حالت اضطرار، جایز نیست.
[۲۹۹] نجفی، محمدحسین، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۱۸، ص۷۹، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.    
[۳۰۰] سبزواری، سیدعبدالاعلی، مهذب الاحکام فی بیان الحلال و الحرام، ج۱۲، ص۳۴۷، قم، موسسه المنار، ۱۴۱۳ ق.    
ولی در برخی موارد، عدول از حج افراد به تمتّع جایز، بلکه مستحب، به شمار رفته است.
[۳۰۱] نک:نجفی، محمدحسین، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۱۸، ص۷۱، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.    


۸.۱۳ - چگونگی تحلل

نحوه تحلل در حج تمتّع با حج قران و افراد تفاوت‌هایی دارد؛ مثلاً به نظر مشهور امامیان، در حج تمتّع، تحلل از بوی خوش پس از ادای طواف زیارت و سعی، حاصل می‌شود. اما در حج افراد و قران، با حلق یا تقصیر، کاربرد بوی خوش حلال می‌شود.
[۳۰۲] نجفی، محمدحسین، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۱۹، ص۲۵۷-۲۵۸، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.    
[۳۰۳] سبزواری، سیدعبدالاعلی، مهذب الاحکام فی بیان الحلال و الحرام، ج۱۴، ص۳۴۵-۳۴۶، قم، موسسه المنار، ۱۴۱۳ ق.    


(۱) بدرالعینی، محمود بن احمد، البنایه فی شرح الهدایه لمرغینانی، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۰ق.
(۲) حر عاملی، محمد بن حسن، اثبات الهداه بالنصوص و المعجزات، مقدمه سید شهاب الدین مرعشی نجفی، بیروت، موسسه الاعلمی، ۱۴۲۲ق.
(۳) شیبانی، یحیی بن محمد، اختلاف الائمة العلماء، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۳ق.
(۴) افتخاری گلپایگانی، علی، آراء المراجع فی الحج علی ضوء فتاوی الامام الخمینی فی تحریر الوسیله، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۵ش.
(۵) حلی، حسن بن یوسف، ارشاد الاذهان الی احکام الایمان، تحقیق فارس الحسون، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۰ق.
(۶) بغدادی، عبدالرحمن بن محمد، ارشاد السالک، به کوشش ابراهیم حسن، قاهره، مکتبه و مطبعه مصطفی البابی الحلبی و شرکاه، بی‌تا.
(۷) محمد بن محمد، مفید، الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد، تحقیق موسسه آل البیت لاحیاء التراث، بیروت، دارالمفید، ۱۴۱۴ق.
(۸) طوسی، محمد بن حسن، الاستبصار فیما اختلف من الاخبار، به کوشش سیدحسن موسوی خرسان، تهران، انتشارات دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۳ش.
(۹) حلبی، علی بن حسن، اشارة السبق الی معرفة الحق، به کوشش ابراهیم بهادری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۴ق.
(۱۰) بیهقی، محمد بن حسین، اصباح الشیعه بمصباح الشریعه، به کوشش ابراهیم بهادری، قم، مؤسسة الامام الصادق ۷، ۱۴۱۶ق.
(۱۱) سبحانی، جعفر، اضواء علی عقائد الشیعه، قم، موسسه امام صادق، ۱۴۲۱ق.
(۱۲) فاضل لنکرانی، محمد، تفصیل الشریعه فی شرح تحریر الوسیله، قم، مرکز فقهی ائمه اطهار.
(۱۳) تبریزی، جواد، التهذیب فی المناسک، قم، دارالتفسیر، ۱۴۲۳ق.
(۱۴) مرداوی، علی بن سلیمان، الانصاف فی معرفه الراجح من الخلاف، به کوشش محمدحامد فیقی، بیروت، دار احیاءالتراث العربی، ۱۳۷۷ق.
(۱۵) مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت، داراحیاء التراث العربی و موسسه الوفاء، ۱۴۰۳ق.
(۱۶) ابن‌نجیم، زین‌الدین بن ابراهیم، البحر الرائق، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.
(۱۷) ابوحیان، محمد بن یوسف، البحر المحیط، به کوشش عادل احمد و دیگران، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۲ق.
(۱۸) ابن‌رشد‌ اندلسی، محمد بن احمد، بدایة المجتهد و نهایه المقتصد، به کوشش العطار، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.
(۱۹) طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، به کوشش احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۶۳م.
(۲۰) حلی، حسن بن یوسف، تحریر الاحکام الشرعیه علی مذهب الامامیه، چاپ سنگی.
(۲۱) سمرقندی، محمد بن احمد، تحفة الفقهاء، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق.
(۲۲) حلی، حسن بن یوسف، تذکرة الفقهاء، قم، انتشارات موسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۴–۱۴۲۳ق.
(۲۳) حر عاملی، محمد بن حسن، هدایه الامه الی احکام الائمه، مشهد، انتشارات بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، ۱۴۱۲ق.
(۲۴) فخر رازی، محمد بن عمر، التفسیر الکبیر، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۵ق.
(۲۵) قرطبی، محمد بن احمد، تفسیر قرطبی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق. خسرو ۱۳۶۴ش.
(۲۶) ابن‌عبدالبر، یوسف بن عبدالله، التمهید، به کوشش مصطفی بن احمد العلوی و محمد عبدالکبیر البکری، مغرب، وزاره الاوقاف و الشؤون الاسلامیه، ۱۳۸۷ق.
(۲۷) شیرازی، ابراهیم‌ بن علی، التنبیه فی الفقه الشافعی، عالم الکتب.
(۲۸) سیوری، مقداد بن عبدالله، التنقیح الرائع لمختصر الشرائع، به کوشش عبداللطیف حسینی کوه‌کمری، قم، انتشارات کتابخانه آیت‌الله‌ مرعشی نجفی، ۱۴۰۴ق.
(۲۹) طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، به کوشش سیدحسن موسوی خرسان و علی آخوندی، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۶۵ش.
(۳۰) ازدی، محمد بن فتوح، الجمع بین الصحیحین البخاری و مسلم، تحقیق علی حسین البواب، بیروت، دار ابن‌حزم، ۱۴۲۳ق.
(۳۱) نجفی، محمدحسین، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
(۳۲) ابن‌عابدین، محمدامین، حاشیة رد المحتار، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.
(۳۳) ماوردی، علی بن محمد، الحاوی الکبیر فی فقه مذهب الامام الشافعی، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق.
(۳۴) سبحانی، جعفر، الحجّ فی الشریعه الاسلامیه الغراء، قم، مؤسسه الامام الصادق ۷، ۱۴۲۴ق.
(۳۵) بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق الناضره، تحقیق محمدتقی ایروانی و علی آخوندی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۶۳ش.
(۳۶) طوسی، محمد بن حسن، الخلاف فی الاحکام، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۰۷ق.
(۳۷) سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، الدر المنثور فی التفسیر بالماثور، بیروت، دارالمعرفه، ۱۳۶۵ق.
(۳۸) سبزواری، محمدباقر، ذخیرة المعاد، آل البیت.
(۳۹) شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه، تحقیق سیدمحمد کلانتر، قم، انتشارات مکتبه داوری، ۱۴۱۰ق.
(۴۰) طباطبائی، سیدعلی، ریاض المسائل فی بیان احکام الشرع بالدلائل، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۲ق.
(۴۱) مجلسی، محمدباقر، زاد المعاد، بیروت، موسسه الاعلمی، ۱۴۲۳ق.
(۴۲) ابوداود، سلیمان بن اشعث، سنن ابی‌داود، به کوشش سعید اللحام، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۰ق.
(۴۳) بیهقی، احمد بن حسین، السنن الکبری، بیروت، دارالفکر.
(۴۴) نسائی، احمد بن علی، سنن النسائی، تحقیق صدقی جمیل العطار، بیروت، دارالفکر، ۱۳۴۸ق.
(۴۵) محقق حلی، جعفر بن حسن، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، به کوشش عبدالحسین محمدعلی بقال، قم، انتشارات اسماعیلیان، ۱۴۰۸ق.
(۴۶) ابن‌قدامه، عبدالرحمن، الشرح الکبیر، بیروت، دارالکتب العلمیه.
(۴۷) دردیر، احمد بن محمد، الشرح الکبیر، مصر، دار احیاء الکتب العربیه.
(۴۸) سبزواری،‌هادی، شرح نبراس الهدی، قم، بیدار، ۱۴۲۱ق.
(۴۹) جوهری، اسماعیل بن حماد، الصحاح، به کوشش احمد عبدالغفور العطار، بیروت، دارالعلم للملایین، ۱۴۰۷ق.
(۵۰) بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، به کوشش عبدالعزیز بن عبدالله بن باز، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۱ق.
(۵۱) نووی، یحیی بن شرف، صحیح مسلم بشرح النووی، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۰۷ق.
(۵۲) نیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، تصحیح محمد فواد عبدالباقی، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۹ق.
(۵۳) صدوق، محمد بن علی، علل الشرائع و الاحکام، به کوشش سیدمحمدصادق بحرالعلوم، نجف، مکتبه الحیدریه، ۱۳۸۵ق.
(۵۴) بدرالعینی، محمود بن احمد، عمدة القاری، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
(۵۵) گروهی از علما زیر نظر نظام‌الدین بلخی، الفتاوی الهندیه، بیروت، دارالفکر، ۱۳۱۰ق.
(۵۶) عسقلانی، ابن‌حجر، فتح الباری، شرح عبدالعزیز بن عبدالله بن باز، تحقیق محمد فواد عبدالباقی و محب‌الدین خطیب، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.
(۵۷) رافعی، عبدالکریم بن محمد، فتح العزیز، دارالفکر.
(۵۸) قمی، علی بن بابویه، فقه الرضا، مشهد، المؤتمر العالمی للامام الرضا۷، ۱۴۰۶ق.
(۵۹) کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۷۵ش.
(۶۰) آبی، حسن بن ابی‌طالب، کشف الرموز، به کوشش اشتهاردی و یزدی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۰۸ق.
(۶۱) هندی، متقی، کنز العمال، به کوشش السقاء، بیروت، الرساله، ۱۴۱۳ق.
(۶۲) ابن‌عبدالبر، یوسف بن عبدالله، الکافی فی فقه اهل المدینه، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۰۷ق.
(۶۳) طباطبایی قمی، سیدحسین، کتاب الحج، قم، چاپخانه باقری، ۱۴۱۵ق.
(۶۴) کاشف الغطاء، جعفر، کشف الغطاء عن مبهمات الشریعه الغراء، تحقیق التبریزیان و دیگران، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۲۲ق.
(۶۵) سرخسی، محمد بن احمد، المبسوط، بیروت، دارالمعرفه، ۱۴۰۶ق.
(۶۶) هیثمی، علی بن ابی‌بکر، مجمع الزوائد و منبع الفوائد، بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۴۰۲ق.
(۶۷) ابن‌تیمیه، احمد بن عبدالحلیم، مجموع الفتاوی، به کوشش عبدالرحمن بن محمد بن قاسم، قاهره، مکتبه ابن‌تیمیه، بی‌تا.
(۶۸) نووی، یحیی بن شرف، المجموع شرح المهذب، بیروت، دارالفکر.
(۶۹) ابن‌حزم، علی بن احمد، المحلی بالآثار، به کوشش احمد شاکر، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۸ق.
(۷۰) حنفی، محمود بن احمد، المحیط البرهانی فی فقه النعمانی، به کوشش عبدالکریم الجندی، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۲ق.
(۷۱) حکیم، سیدمحسن، مستمسک العروة الوثقی، قم، انتشارات کتابخانه بزرگ حضرت آیت‌الله العظمی مرعشی نجفی، ۱۴۰۴ق.
(۷۲) نراقی، احمد، مستند الشیعه فی احکام الشریعه، قم، انتشارات موسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۵ق.
(۷۳) شیبانی، احمد بن حنبل، مسند احمد بن حنبل، بیروت، دارالصادر، بی‌تا.
(۷۴) عسکری، مرتضی، معالم المدرستین، بیروت، النعمان، ۱۴۱۰ق.
(۷۵) محقق حلی، جعفر بن حسن، المعتبر فی شرح المختصر، قم، انتشارات سید الشهداء، ۱۳۶۴ش.
(۷۶) خویی، سیدابوالقاسم، معتمد العروة الوثقی، به کوشش رضا خلخالی، قم، انتشارات مدرسه دارالعلم، ۱۴۰۴ق.
(۷۷) خویی، سیدابوالقاسم، المعتمد فی شرح المناسک، به کوشش محمدرضا موسوی خلخالی، قم، انتشارات دارالعلم، ۱۴۱۰ق.
(۷۸) شربینی، محمد بن احمد، مغنی المحتاج الی معرفه معانی الفاظ المنهاج، یروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۷۷ق.
(۷۹) ابن‌قدامه، عبدالله، المغنی، بیروت، دارالکتب العلمیه.
(۸۰) فیض کاشانی، ملامحسن، مفاتیح الشرائع، تحقیق سیدمهدی رجایی، قم، انتشارات کتابخانه بزرگ حضرت آیت‌الله‌العظمی مرعشی نجفی، بی‌تا.
(۸۱) صدوق، محمد بن علی، المقنع، قم، انتشارات موسسه الامام الهادی، ۱۴۱۵ق.
(۸۲) صدوق، محمد بن علی، من‌لایحضره الفقیه، تحقیق و تصحیح علی‌اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.
(۸۳) سبزواری، سیدعبدالاعلی، مهذب الاحکام فی بیان الحلال و الحرام، قم، موسسه المنار، ۱۴۱۳ ق.
(۸۴) طبرسی، فضل بن حسن، الموتلف من المختلف بین ائمه السلف، به کوشش گروهی از استادان، مشهد، انتشارات آستان قدس رضوی، ۱۴۱۰ق.
(۸۵) مالک بن انس، اصبحی، الموطّا، به کوشش محمد فؤاد عبدالباقی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۶ق.
(۸۶) ابن‌اثیر، علی بن محمد، النهایه فی غریب الحدیث و الاثر، به کوشش طاهر احمد الزاوی و محمود محمد الطناحی، قم، اسماعیلیان، ۱۳۶۴ش.
(۸۷) حلی، حسن بن یوسف، نهج الحق و کشف الصدق، به کوشش عین الله حسنی ارموی، قم، انتشارات هجرت، ۱۴۰۷ق.
(۸۸) حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، به کوشش عبدالرحیم ربانی شیرازی، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.

۱. ↑ جوهری، اسماعیل بن حماد، الصحاح، ج۳، ص۱۲۸۲، به کوشش احمد عبدالغفور العطار، بیروت، دارالعلم للملایین، ۱۴۰۷ق.    
۲. ↑ ابن‌اثیر، علی بن محمد، النهایه فی غریب الحدیث و الاثر، ج۴، ص۳۹۲، متع، به کوشش طاهر احمد الزاوی و محمود محمد الطناحی، قم، اسماعیلیان، ۱۳۶۴ش.    
۳. ↑ ابن‌رشد‌ اندلسی، محمد بن احمد، بدایة المجتهد و نهایه المقتصد، ج۱، ص۲۶۷، به کوشش العطار، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.    
۴. ↑ آبی، حسن بن ابی‌طالب، کشف الرموز، ج۱، ص۳۳۶، به کوشش اشتهاردی و یزدی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۰۸ق.    
۵. ↑ شربینی، محمد بن احمد، مغنی المحتاج الی معرفه معانی الفاظ المنهاج، ج۲، ص۲۸۷، یروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۷۷ق.    
۶. ↑ نراقی، احمد، مستند الشیعه فی احکام الشریعه، ج۱۱، ص۲۰۸، قم، انتشارات موسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۵ق.    
۷. ↑ دردیر، احمد بن محمد، الشرح الکبیر، ج۲، ص۲۹، مصر، دار احیاء الکتب العربیه.    
۸. ↑ ابن‌رشد‌ اندلسی، محمد بن احمد، بدایة المجتهد و نهایه المقتصد، ج۱، ص۲۶۷، به کوشش العطار، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.    
۹. ↑ شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه، ج۲، ص۲۰۴، تحقیق سیدمحمد کلانتر، قم، انتشارات مکتبه داوری، ۱۴۱۰ق.    
۱۰. ↑ طباطبائی، سیدعلی، ریاض المسائل فی بیان احکام الشرع بالدلائل، ج۶، ص۱۰۱، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۲ق.    
۱۱. ↑ سبزواری،‌ هادی، شرح نبراس الهدی، ص۲۶۳، قم، بیدار، ۱۴۲۱ق.
۱۲. ↑ دردیر، احمد بن محمد، الشرح الکبیر، ج۲، ص۲۹، مصر، دار احیاء الکتب العربیه.    
۱۳. ↑ ابن‌رشد‌ اندلسی، محمد بن احمد، بدایة المجتهد و نهایه المقتصد، ج۱، ص۲۶۷، به کوشش العطار، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.    
۱۴. ↑ ابن‌عبدالبر، یوسف بن عبدالله، التمهید، ج۸، ص۳۵۴، به کوشش مصطفی بن احمد العلوی و محمد عبدالکبیر البکری، مغرب، وزاره الاوقاف و الشؤون الاسلامیه، ۱۳۸۷ق.    
۱۵. ↑ ابوحیان، محمد بن یوسف، البحر المحیط، ج۲، ص۸۶، به کوشش عادل احمد و دیگران، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۲ق.    
۱۶. ↑ ابن‌تیمیه، احمد بن عبدالحلیم، مجموع الفتاوی، ج۲۶، ص۲۷۱، به کوشش عبدالرحمن بن محمد بن قاسم، قاهره، مکتبه ابن‌تیمیه، بی‌تا.
۱۷. ↑ بدرالعینی، محمود بن احمد، البنایه فی شرح الهدایه لمرغینانی، ج۴، ص۳۰۰، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۰ق.    
۱۸. ↑ بدرالعینی، محمود بن احمد، البنایه فی شرح الهدایه لمرغینانی، ج۴، ص۳۱۴، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۰ق.    
۱۹. ↑ بقره/سوره۲، آیه۱۹۶.    
۲۰. ↑ شیبانی، احمد بن حنبل، مسند احمد بن حنبل، ج۱، ص۴۳۷، بیروت، دارالصادر، بی‌تا.    
۲۱. ↑ بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، ج۲، ص۱۴۴، به کوشش عبدالعزیز بن عبدالله بن باز، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۱ق.    
۲۲. ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۳، ص۳۲، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۷۵ش.    
۲۳. ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۵، ص۳۶۴، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۷۵ش.    
۲۴. ↑ ابن‌رشد‌ اندلسی، محمد بن احمد، بدایة المجتهد و نهایه المقتصد، ج۱، ص۲۶۸، به کوشش العطار، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.    
۲۵. ↑ بیهقی، محمد بن حسین، اصباح الشیعه بمصباح الشریعه، ص۱۳۱، به کوشش ابراهیم بهادری، قم، مؤسسة الامام الصادق، ۱۴۱۶ق.    
۲۶. ↑ نجفی، محمدحسین، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۲، ص۲۳۷، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.    
۲۷. ↑ ماوردی، علی بن محمد، الحاوی الکبیر فی فقه مذهب الامام الشافعی، ج۴، ص۴۹، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق.    
۲۸. ↑ محقق حلی، جعفر بن حسن، المعتبر فی شرح المختصر، ج۲، ص۷۹۱، قم، انتشارات سید الشهداء، ۱۳۶۴ش.    
۲۹. ↑ بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق الناضره، ج۱۴، ص۳۲۰، تحقیق محمدتقی ایروانی و علی آخوندی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۶۳ش.    
۳۰. ↑ نراقی، احمد، مستند الشیعه فی احکام الشریعه، ج۱۱، ص۲۱۵، قم، انتشارات موسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۵ق.    
۳۱. ↑ مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۳۰، ص۶۰۳، بیروت، داراحیاء التراث العربی و موسسه الوفاء، ۱۴۰۳ق.    
۳۲. ↑ نووی، یحیی بن شرف، المجموع شرح المهذب، ج۷، ص۱۵۳، بیروت، دارالفکر.    
۳۳. ↑ ابن‌نجیم، زین‌الدین بن ابراهیم، البحر الرائق، ج۲، ص۳۸۴، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.    
۳۴. ↑ ابن‌قدامه، عبدالله، المغنی، ج۳، ص۴۱۲، بیروت، دارالکتب العلمیه.    
۳۵. ↑ بدرالعینی، محمود بن احمد، عمدة القاری، ج۹، ص۱۹۸، بیروت، دار احیاء التراث العربی.    
۳۶. ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۲۹۲، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۷۵ش.    
۳۷. ↑ ابن‌قدامه، عبدالرحمن، الشرح الکبیر، ج۳، ص۲۳۴، بیروت، دارالکتب العلمیه.    
۳۸. ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۲۹۱، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۷۵ش.    
۳۹. ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۲۹۲، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۷۵ش.    
۴۰. ↑ طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، ج۵، ص۲۹، به کوشش سیدحسن موسوی خرسان و علی آخوندی، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۶۵ش.    
۴۱. ↑ ماوردی، علی بن محمد، الحاوی الکبیر فی فقه مذهب الامام الشافعی، ج۴، ص۴۴، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق.    
۴۲. ↑ ابن‌قدامه، عبدالرحمن، الشرح الکبیر، ج۲، ص۲۳۵، بیروت، دارالکتب العلمیه.    
۴۳. ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۲۴۹، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۷۵ش.    
۴۴. ↑ طوسی، محمد بن حسن، الخلاف فی الاحکام، ج۲، ص۲۶۸، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۰۷ق.    
۴۵. ↑ ابوداود، سلیمان بن اشعث، سنن ابی‌داود، ج۱، ص۴۲۵-۴۲۶، به کوشش سعید اللحام، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۰ق.
۴۶. ↑ صدوق، محمد بن علی، علل الشرائع و الاحکام، ج۱، ص۲۷۴، به کوشش سیدمحمدصادق بحرالعلوم، نجف، مکتبه الحیدریه، ۱۳۸۵ق.    
۴۷. ↑ نک: بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، ج۲، ص۱۵۲، به کوشش عبدالعزیز بن عبدالله بن باز، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۱ق.
۴۸. ↑ ابن‌قدامه، عبدالله، المغنی، ج۳، ص۲۳۷، بیروت، دارالکتب العلمیه.
۴۹. ↑ نک: شیبانی، احمد بن حنبل، مسند احمد بن حنبل، ج۴، ص۲۸۶، بیروت، دارالصادر، بی‌تا.
۵۰. ↑ نیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج۴، ص۳۳-۳۴، تصحیح محمد فواد عبدالباقی، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۹ق.
۵۱. ↑ صدوق، محمد بن علی، علل الشرائع و الاحکام، ج۲، ص۴۱۴، به کوشش سیدمحمدصادق بحرالعلوم، نجف، مکتبه الحیدریه، ۱۳۸۵ق.    
۵۲. ↑ محمد بن محمد، مفید، الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد، ج۱، ص۱۷۴، تحقیق موسسه آل البیت لاحیاء التراث، بیروت، دارالمفید، ۱۴۱۴ق.    
۵۳. ↑ حر عاملی، محمد بن حسن، اثبات الهداه بالنصوص و المعجزات، مقدمه سیدشهاب‌الدین مرعشی نجفی، ج۱، ص۲۵۰، بیروت، موسسه الاعلمی، ۱۴۲۲ق.    
۵۴. ↑ مجلسی، محمدتقی، لوامع صاحبقرانی، ج۷، ص۲۰۲، اسماعیلیان، ۱۴۱۴ق.
۵۵. ↑ شیبانی، احمد بن حنبل، مسند احمد بن حنبل، ج۱، ص۴۳۷، بیروت، دارالصادر، بی‌تا.    
۵۶. ↑ بیهقی، احمد بن حسین، السنن الکبری، ج۷، ص۲۰۶، بیروت، دارالفکر.
۵۷. ↑ مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۳۰، ص۶۲۹، بیروت، داراحیاء التراث العربی و موسسه الوفاء، ۱۴۰۳ق.    
۵۸. ↑ نووی، یحیی بن شرف، صحیح مسلم بشرح النووی، ج۸، ص۱۶۹، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۰۷ق.    
۵۹. ↑ عسقلانی، ابن‌حجر، فتح الباری شرح عبدالعزیز بن عبدالله بن باز، ج۳، ص۳۳۲، تحقیق محمد فواد عبدالباقی و محب‌الدین خطیب، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.
۶۰. ↑ نک: نیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج۴، ص۴۸، تصحیح محمد فواد عبدالباقی، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۹ق.
۶۱. ↑ ابن‌کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایه، ج۵، ص۱۵۹، دار الفکر، ۱۴۰۷ه.    
۶۲. ↑ حلی، حسن بن یوسف، نهج الحق و کشف الصدق، ص۲۸۴، به کوشش عین الله حسنی ارموی، قم، انتشارات هجرت، ۱۴۰۷ق.    
۶۳. ↑ بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، ج۲، ص۱۵۱، به کوشش عبدالعزیز بن عبدالله بن باز، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۱ق.
۶۴. ↑ نیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج۴، ص۴۶، تصحیح محمد فواد عبدالباقی، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۹ق.
۶۵. ↑ ابن‌حزم، علی بن احمد، المحلی بالآثار، ج۷، ص۱۰۷، به کوشش احمد شاکر، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۸ق.    
۶۶. ↑ نک:عسکری، مرتضی، معالم المدرستین، ج۲، ص۲۱۰ -۲۱۱، بیروت، النعمان، ۱۴۱۰ق.    
۶۷. ↑ عسکری، مرتضی، معالم المدرستین، ج۲، ص۲۲۲-۲۲۳، بیروت، النعمان، ۱۴۱۰ق.    
۶۸. ↑ شیبانی، احمد بن حنبل، مسند احمد بن حنبل، ج۱، ص۵۰، بیروت، دارالصادر، بی‌تا.
۶۹. ↑ نیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج۴، ص۴۶، تصحیح محمد فواد عبدالباقی، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۹ق.
۷۰. ↑ بیهقی، احمد بن حسین، السنن الکبری، ج۵، ص۲۱، بیروت، دارالفکر.
۷۱. ↑ هندی، متقی، کنز العمال، ج۵، ص۱۶۴، به کوشش السقاء، بیروت، الرساله، ۱۴۱۳ق.    
۷۲. ↑ نووی، یحیی بن شرف، المجموع شرح المهذب، ج۷، ص۱۵۸، بیروت، دارالفکر.    
۷۳. ↑ طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، ج۲، ص۱۵۴، به کوشش احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۶۳م.    
۷۴. ↑ فخر رازی، محمد بن عمر، التفسیر الکبیر، ج۵، ص۲۹۶-۲۹۷، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۵ق.    
۷۵. ↑ سبحانی، جعفر، اضواء علی عقائد الشیعه، ص۴۸۶، قم، موسسه امام صادق، ۱۴۲۱ق.    
۷۶. ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۲۹۲، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۷۵ش.    
۷۷. ↑ طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، به کوشش سیدحسن موسوی خرسان و علی آخوندی، ج۵، ص۲۶-۲۹، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۶۵ش.    
۷۸. ↑ نیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج۲، ص۹۰۰، تصحیح محمد فواد عبدالباقی، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۹ق.    
۷۹. ↑ بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، ج۶، ص۲۷، به کوشش عبدالعزیز بن عبدالله بن باز، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۱ق.    
۸۰. ↑ قرطبی، محمد بن احمد، تفسیر قرطبی، ج۲، ص۳۸۸، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق. خسرو ۱۳۶۴ش.    
۸۱. ↑ نیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج۴، ص۴۹، تصحیح محمد فواد عبدالباقی، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۹ق.
۸۲. ↑ نسائی، احمد بن علی، سنن النسائی، ج۵، ص۱۵۱، تحقیق صدقی جمیل العطار، بیروت، دارالفکر، ۱۳۴۸ق.
۸۳. ↑ ابن‌قدامه، عبدالرحمن، الشرح الکبیر، ج۳، ص۲۳۸، بیروت، دارالکتب العلمیه.    
۸۴. ↑ ابن‌قدامه، عبدالرحمن، الشرح الکبیر، ج۳، ص۲۳۸، بیروت، دارالکتب العلمیه.    
۸۵. ↑ نووی، یحیی بن شرف، صحیح مسلم بشرح النووی، ج۸، ص۱۶۹، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۰۷ق.    
۸۶. ↑ نووی، یحیی بن شرف، صحیح مسلم بشرح النووی، ج۸، ص۱۶۹، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۰۷ق.    
۸۷. ↑ قرطبی، محمد بن احمد، تفسیر قرطبی، ج۲، ص۳۹۲، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق. خسرو ۱۳۶۴ش.
۸۸. ↑ ازدی، محمد بن فتوح، الجمع بین الصحیحین البخاری و مسلم، ج۱، ص۲۷۱، تحقیق علی حسین البواب، بیروت، دار ابن‌حزم، ۱۴۲۳ق.
۸۹. ↑ نک:بدرالعینی، محمود بن احمد، عمدة القاری، ج۹، ص۱۸۹، بیروت، دار احیاء التراث العربی.    
۹۰. ↑ نک:بدرالعینی، محمود بن احمد، عمدة القاری، ج۹، ص۱۸۹، بیروت، دار احیاء التراث العربی.    
۹۱. ↑ مجلسی، محمدباقر، زاد المعاد، ج۱، ص۱۷۸، بیروت، موسسه الاعلمی، ۱۴۲۳ق.
۹۲. ↑ مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۳۰، ص۶۳۲-۶۳۳، بیروت، داراحیاء التراث العربی و موسسه الوفاء، ۱۴۰۳ق.    
۹۳. ↑ مالک بن انس، اصبحی، الموطّا، به کوشش محمد فؤاد عبدالباقی، ج۱، ص۳۳۶، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۶ق.    
۹۴. ↑ بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، ج۲، ص۱۵۱، به کوشش عبدالعزیز بن عبدالله بن باز، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۱ق.
۹۵. ↑ نسائی، احمد بن علی، سنن النسائی، ج۵، ص۱۵۲، تحقیق صدقی جمیل العطار، بیروت، دارالفکر، ۱۳۴۸ق.
۹۶. ↑ شیبانی، احمد بن حنبل، مسند احمد بن حنبل، ج۲، ص۹۵، بیروت، دارالصادر، بی‌تا.
۹۷. ↑ بیهقی، احمد بن حسین، السنن الکبری، ج۵، ص۲۱، بیروت، دارالفکر.
۹۸. ↑ بیهقی، احمد بن حسین، السنن الکبری، ج۵، ص۲۱، بیروت، دارالفکر.    
۹۹. ↑ قرطبی، محمد بن احمد، تفسیر قرطبی، ج۲، ص۳۸۸، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق. خسرو ۱۳۶۴ش.    
۱۰۰. ↑ نک:ابن‌قدامه، عبدالرحمن، الشرح الکبیر، ج۳، ص۲۳۸، بیروت، دارالکتب العلمیه.    
۱۰۱. ↑ شیبانی، احمد بن حنبل، مسند احمد بن حنبل، ج۱، ص۳۳۷، بیروت، دارالصادر، بی‌تا.
۱۰۲. ↑ شیبانی، احمد بن حنبل، مسند احمد بن حنبل، ج۶، ص۳۴۸، بیروت، دارالصادر، بی‌تا.
۱۰۳. ↑ نیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج۴، ص۵۵، تصحیح محمد فواد عبدالباقی، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۹ق.
۱۰۴. ↑ سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، الدر المنثور فی التفسیر بالماثور، ج۱، ص۵۲۱، بیروت، دارالمعرفه، ۱۳۶۵ق.    
۱۰۵. ↑ هیثمی، علی بن ابی‌بکر، مجمع الزوائد و منبع الفوائد، ج۵، ص۱۲۸، بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۴۰۲ق.    
۱۰۶. ↑ شیبانی، احمد بن حنبل، مسند احمد بن حنبل، ج۱، ص۱۳۸، بیروت، دارالصادر، بی‌تا.    
۱۰۷. ↑ نیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج۲، ص۸۹۸، تصحیح محمد فواد عبدالباقی، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۹ق.    
۱۰۸. ↑ ابن‌کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایه، ج۵، ص۱۴۵، دار الفکر، ۱۴۰۷ه.    
۱۰۹. ↑ بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، ج۶، ص۲۷، به کوشش عبدالعزیز بن عبدالله بن باز، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۱ق.    
۱۱۰. ↑ نیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج۲، ص۹۰۰، تصحیح محمد فواد عبدالباقی، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۹ق.    
۱۱۱. ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۳، ص۳۲، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۷۵ش.    
۱۱۲. ↑ صدوق، محمد بن علی، من‌لایحضره الفقیه، ج۱، ص۴۸، تحقیق و تصحیح علی‌اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۰۴.    
۱۱۳. ↑ طوسی، محمد بن حسن، الاستبصار فیما اختلف من الاخبار، ج۲، ص۱۵۱، به کوشش سیدحسن موسوی خرسان، تهران، انتشارات دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۳ش.    
۱۱۴. ↑ محقق حلی، جعفر بن حسن، المعتبر فی شرح المختصر، ج۲، ص۷۸۴، قم، انتشارات سید الشهداء، ۱۳۶۴ش.    
۱۱۵. ↑ سبزواری، محمدباقر، ذخیرة المعاد، ج۲، ص۵۵۰، آل البیت.
۱۱۶. ↑ طباطبائی، سیدعلی، ریاض المسائل فی بیان احکام الشرع بالدلائل، ج۶، ص۱۰۱، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۲ق.    
۱۱۷. ↑ حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، ج۱۱، ص۲۳۹-۲۴۵، به کوشش عبدالرحیم ربانی شیرازی، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.    
۱۱۸. ↑ قمی، علی بن بابویه، فقه الرضا، ص۲۱۵، مشهد، المؤتمر العالمی للامام الرضا، ۱۴۰۶ق.    
۱۱۹. ↑ صدوق، محمد بن علی، المقنع، ص۲۱۵، قم، انتشارات موسسه الامام الهادی، ۱۴۱۵ق.    
۱۲۰. ↑ نجفی، محمدحسین، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۱۸، ص۵، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.    
۱۲۱. ↑ نجفی، محمدحسین، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۱۸، ص۵، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.    
۱۲۲. ↑ علم الهدی، سیدمرتضی، الانتصار، ص۲۳۹-۲۴۰، منشورات سید شریف، قم.    
۱۲۳. ↑ حلی، حسن بن یوسف، منتهی المطلب، ج۱۰، ص۱۲۱، آستان قدس رضوی، مشهد، مجمع البحوث الإسلامیه.    
۱۲۴. ↑ طوسی، محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الامامیه، ج۱، ص۳۰۶، تهران، انتشارات مکتبه المرتضویه، ۱۳۵۱ش.    
۱۲۵. ↑ حلی، یحیی بن سعید، الجامع للشرائع، ص۱۷۹، قم، مؤسسة الإمام الصادق، ۱۳۹۴.    
۱۲۶. ↑ صدوق، محمد بن علی، علل الشرائع و الاحکام، ج۲، ص۴۱۱، به کوشش سیدمحمدصادق بحرالعلوم، نجف، مکتبه الحیدریه، ۱۳۸۵ق.    
۱۲۷. ↑ حلی، محمد بن ادریس، السرائر، ج۱، ص۵۲۰.
۱۲۸. ↑ طباطبائی، سیدعلی، ریاض المسائل فی بیان احکام الشرع بالدلائل، ج۶، ص۱۲۱، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۲ق.    
۱۲۹. ↑ نراقی، احمد، مستند الشیعه فی احکام الشریعه، ج۱۳، ص۱۰۱، قم، انتشارات موسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۵ق.    
۱۳۰. ↑ قرطبی، محمد بن احمد، تفسیر قرطبی، ج۲، ص۳۹۱، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق. خسرو ۱۳۶۴ش.    
۱۳۱. ↑ ابن‌رشد‌ اندلسی، محمد بن احمد، بدایة المجتهد و نهایه المقتصد، ج۱، ص۲۶۷، به کوشش العطار، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.    
۱۳۲. ↑ کاسانی، ابوبکر بن مسعود، بدائع الصنائع، ج۲، ص۱۶۹-۱۷۲، بیروت، دارالکتب العلمیه.    
۱۳۳. ↑ ابن‌نجیم، زین‌الدین بن ابراهیم، البحر الرائق، ج۲، ص۳۹۲، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.    
۱۳۴. ↑ بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، ج۲، ص۱۵۳-۱۵۴، به کوشش عبدالعزیز بن عبدالله بن باز، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۱ق.
۱۳۵. ↑ بیهقی، احمد بن حسین، السنن الکبری، ج۵، ص۲۳، بیروت، دارالفکر.    
۱۳۶. ↑ ابن‌رشد‌ اندلسی، محمد بن احمد، بدایة المجتهد و نهایه المقتصد، ج۱، ص۲۶۷، به کوشش العطار، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.    
۱۳۷. ↑ ابن‌قدامه، عبدالله، المغنی، ج۳، ص۵۰۳، بیروت، دارالکتب العلمیه.
۱۳۸. ↑ شیبانی، یحیی بن محمد، اختلاف الائمه العلماء، ج۱، ص۲۷۰.    
۱۳۹. ↑ عسقلانی، ابن‌حجر، فتح الباری شرح عبدالعزیز بن عبدالله بن باز، ج۳، ص۳۴۶، تحقیق محمد فواد عبدالباقی و محب‌الدین خطیب، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.
۱۴۰. ↑ ابن‌نجیم، زین‌الدین بن ابراهیم، البحر الرائق، ج۲، ص۳۹۲، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.    
۱۴۱. ↑ طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، ج۵، ص۳۲-۳۳، به کوشش سیدحسن موسوی خرسان و علی آخوندی، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۶۵ش.    
۱۴۲. ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۲۹۱-۲۹۲، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۷۵ش.    
۱۴۳. ↑ طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، ج۵، ص۲۹، به کوشش سیدحسن موسوی خرسان و علی آخوندی، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۶۵ش.    
۱۴۴. ↑ سبزواری، محمدباقر، ذخیرة المعاد، ج۲، ص۵۵۶، آل البیت.
۱۴۵. ↑ مجلسی، محمدتقی، لوامع صاحبقرانی، ج۷، ص۴۸۱، اسماعیلیان، ۱۴۱۴ق.
۱۴۶. ↑ نجفی، محمدحسین، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۱۸، ص۴۸، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.    
۱۴۷. ↑ ابن‌قدامه، عبدالرحمن، الشرح الکبیر، ج۳، ص۲۳۲، بیروت، دارالکتب العلمیه.    
۱۴۸. ↑ نووی، یحیی بن شرف، المجموع شرح المهذب، ج۷، ص۱۵۰، بیروت، دارالفکر.    
۱۴۹. ↑ شربینی، محمد بن احمد، مغنی المحتاج الی معرفه معانی الفاظ المنهاج، ج۲، ص۲۸۷، یروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۷۷ق.    
۱۵۰. ↑ شیبانی، یحیی بن محمد، اختلاف الائمه العلماء، ج۱، ص۲۷۱.    
۱۵۱. ↑ ابن‌تیمیه حرانی، احمد بن عبدالحلیم، مجموعة الفتاوی، ج۲۶، ص۳۵.
۱۵۲. ↑ سیدسابق، فقه السنه، ج۱، ص۶۵۷.    
۱۵۳. ↑ طوسی، محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الامامیه، ج۱، ص۳۶۳، تهران، انتشارات مکتبه المرتضویه، ۱۳۵۱ش.    
۱۵۴. ↑ فاضل هندی، محمد بن حسن، کشف اللثام، ج۶، ص۳۰.    
۱۵۵. ↑ خویی، سیدابوالقاسم، المعتمد فی شرح المناسک، ج۵، ص۱۱۹، به کوشش محمدرضا موسوی خلخالی، قم، انتشارات دارالعلم، ۱۴۱۰ق.
۱۵۶. ↑ ماوردی، علی بن محمد، الحاوی الکبیر فی فقه مذهب الامام الشافعی، ج۴، ص۶۴، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق.    
۱۵۷. ↑ نووی، یحیی بن شرف، المجموع شرح المهذب، ج۷، ص۱۷۱ بیروت، دارالفکر.    
۱۵۸. ↑ کاسانی، ابوبکر بن مسعود، بدائع الصنائع، ج۲، ص۱۶۸، بیروت، دارالکتب العلمیه.    
۱۵۹. ↑ ابن‌تیمیه حرانی، احمد بن عبدالحلیم، مجموعة الفتاوی، ج۲۶، ص۵۶.
۱۶۰. ↑ ابن‌قدامه، عبدالله، المغنی، ج۳، ص۵۱۲، بیروت، دارالکتب العلمیه.
۱۶۱. ↑ حر عاملی، محمد بن حسن، هدایه الامه الی احکام الائمه، ج۵، ص۳۵۴، مشهد، انتشارات بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، ۱۴۱۲ق.    
۱۶۲. ↑ نجفی، محمدحسین، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۲۰، ص۴۵۰-۴۵۵، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.    
۱۶۳. ↑ خویی، سیدابوالقاسم، المعتمد فی شرح المناسک، ج۳، ص۲۰۵، به کوشش محمدرضا موسوی خلخالی، قم، انتشارات دارالعلم، ۱۴۱۰ق.
۱۶۴. ↑ تبریزی، جواد، التهذیب فی المناسک، ج۳، ص۱۲۶، قم، دارالتفسیر، ۱۴۲۳ق.
۱۶۵. ↑ فاضل لنکرانی، محمد، تفصیل الشریعه، ج۲، ص۲۱۶.    
۱۶۶. ↑ فاضل لنکرانی، محمد، تفصیل الشریعه، ج۲، ص۲۴۴.    
۱۶۷. ↑ طوسی، محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الامامیه، ج۱، ص۳۶۳، تهران، انتشارات مکتبه المرتضویه، ۱۳۵۱ش.    
۱۶۸. ↑ حلبی، علی بن حسن، اشارة السبق، ص۱۳۳.    
۱۶۹. ↑ بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق الناضره، ج۱۶، ص۳۰۴، تحقیق محمدتقی ایروانی و علی آخوندی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۶۳ش.    
۱۷۰. ↑ محقق حلی، جعفر بن حسن، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، ج۱، ص۲۱۱-۲۱۲، به کوشش عبدالحسین محمدعلی بقال، قم، انتشارات اسماعیلیان، ۱۴۰۸ق.    
۱۷۱. ↑ حلی، حسن بن یوسف، تحریر الاحکام، ج۱، ص۵۵۶.    
۱۷۲. ↑ نجفی، محمدحسین، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۱۸، ص۳-۴، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.    
۱۷۳. ↑ سمرقندی، محمد بن احمد، تحفة الفقهاء، ج۱، ص۳۸۱.    
۱۷۴. ↑ نووی، یحیی بن شرف، المجموع شرح المهذب، ج۸، ص۲۶۶، بیروت، دارالفکر.    
۱۷۵. ↑ شیرازی، ابراهیم‌ بن علی، التنبیه، ج۱، ص۸۰.    
۱۷۶. ↑ نووی، یحیی بن شرف، المجموع شرح المهذب، ج۸، ص۲۶۵-۲۶۶، بیروت، دارالفکر.    
۱۷۷. ↑ حلی، حسن بن یوسف، تحریر الاحکام، ج۱، ص۶۱۹-۶۲۰.    
۱۷۸. ↑ محقق حلی، جعفر بن حسن، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، ج۱، ص۲۳۴، به کوشش عبدالحسین محمدعلی بقال، قم، انتشارات اسماعیلیان، ۱۴۰۸ق.    
۱۷۹. ↑ طوسی، محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الامامیه، ج۱، ص۳۰۸، تهران، انتشارات مکتبه المرتضویه، ۱۳۵۱ش.    
۱۸۰. ↑ حلی، یحیی بن سعید، الجامع للشرائع، ص۱۷۹، قم، مؤسسة الإمام الصادق، ۱۳۹۴.    
۱۸۱. ↑ ماوردی، علی بن محمد، الحاوی الکبیر فی فقه مذهب الامام الشافعی، ج۴، ص۵۰، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق.    
۱۸۲. ↑ ابن‌قدامه، عبدالله، المغنی، ج۳، ص۴۱۶، بیروت، دارالکتب العلمیه.    
۱۸۳. ↑ بغدادی، عبدالرحمن بن محمد، ارشاد السالک، ج۱، ص۴۳.    
۱۸۴. ↑ فاضل مقداد، مقداد بن عبدالله، التنقیح الرائع، ج۱، ص۴۳۵.    
۱۸۵. ↑ ماوردی، علی بن محمد، الحاوی الکبیر فی فقه مذهب الشافعی، ج۴، ص۵۰، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق.    
۱۸۶. ↑ طبرسی، فضل بن حسن‌، المؤتلف من المختلف بین أئمة السلف‌، ج۱، ص۳۶۱.    
۱۸۷. ↑ نک:بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق الناضره، ج۱۴، ص۳۶۱، تحقیق محمدتقی ایروانی و علی آخوندی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۶۳ش.    
۱۸۸. ↑ ابن‌منذر نیشابوری، محمد بن ابراهیم، الاقناع، ج۱، ص۲۰۵.    
۱۸۹. ↑ ابن‌قدامه، عبدالرحمن، الشرح الکبیر، ج۳، ص۲۲۱، بیروت، دارالکتب العلمیه.    
۱۹۰. ↑ سبزواری، محمدباقر، ذخیرة المعاد، ج۲، ص۵۷۱، آل البیت.
۱۹۱. ↑ بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق الناضره، ج۱۴، ص۳۵۱، تحقیق محمدتقی ایروانی و علی آخوندی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۶۳ش.    
۱۹۲. ↑ طباطبایی یزدی، محمدکاظم، العروة الوثقی، ج۴، ص۶۱۰.    
۱۹۳. ↑ موسوی خمینی، سیدروح‌الله، تحریر الوسیله، ج۱، ص۴۰۶.    
۱۹۴. ↑ خویی، سیدابوالقاسم، معتمد العروة الوثقی، ج۳، ص۱۸۶.    
۱۹۵. ↑ سبحانی، جعفر، الحج فی الشریعه، ج۲، ص۳۶۱.    
۱۹۶. ↑ طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، ج۵، ص۸۰، به کوشش سیدحسن موسوی خرسان و علی آخوندی، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۶۵ش.    
۱۹۷. ↑ طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، ج۵، ص۸۶، به کوشش سیدحسن موسوی خرسان و علی آخوندی، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۶۵ش.    
۱۹۸. ↑ نراقی، احمد، مستند الشیعه فی احکام الشریعه، ج۱۱، ص۲۴۲، قم، انتشارات موسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۵ق.    
۱۹۹. ↑ مرداوی، علی بن سلیمان، الانصاف فی معرفه الراجح من الخلاف، ج۳، ص۴۴۲، به کوشش محمدحامد فیقی، بیروت، دار احیاءالتراث العربی، ۱۳۷۷ق.    
۲۰۰. ↑ رافعی، عبدالکریم بن محمد، فتح العزیز، ج۷، ص۱۲۷، دارالفکر.    
۲۰۱. ↑ نراقی، احمد، مستند الشیعه فی احکام الشریعه، ج۱۱، ص۲۴۴، قم، انتشارات موسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۵ق.    
۲۰۲. ↑ طباطبایی یزدی، محمدکاظم، العروة الوثقی، ج۴، ص۶۱۲.    
۲۰۳. ↑ صدوق، محمد بن علی، من‌لایحضره الفقیه، ج۲، ص۴۴۸، تحقیق و تصحیح علی‌اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.    
۲۰۴. ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۴۸۷، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۷۵ش.    
۲۰۵. ↑ طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، ج۵، ص۴۳۶، به کوشش سیدحسن موسوی خرسان و علی آخوندی، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۶۵ش.    
۲۰۶. ↑ سبزواری، محمدباقر، ذخیرة المعاد، ج۲، ص۵۷۲، آل البیت.
۲۰۷. ↑ خویی، سیدابوالقاسم، معتمد العروة الوثقی، ج۳، ص۱۸۶، به کوشش رضا خلخالی، قم، انتشارات مدرسه دارالعلم، ۱۴۰۴ق.    
۲۰۸. ↑ فاضل لنکرانی، محمد، تفصیل الشریعه، ج۲، ص۳۳۴.    
۲۰۹. ↑ مرداوی، علی بن سلیمان، الانصاف فی معرفه الراجح من الخلاف، ج۳، ص۴۴۱، به کوشش محمدحامد فیقی، بیروت، دار احیاءالتراث العربی، ۱۳۷۷ق.    
۲۱۰. ↑ ابن‌رشد‌ اندلسی، محمد بن احمد، بدایة المجتهد و نهایه المقتصد، ج۱، ص۲۶۸، به کوشش العطار، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.    
۲۱۱. ↑ کاسانی، ابوبکر بن مسعود، بدائع الصنائع، ج۲، ص۱۶۸، بیروت، دارالکتب العلمیه.    
۲۱۲. ↑ ابن‌عابدین، محمدامین، حاشیة رد المحتار، ج۲، ص۵۳۵، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.    
۲۱۳. ↑ ابن‌عبدالبر، یوسف بن عبدالله، الکافی فی فقه اهل المدینه، ص۱۴۹.    
۲۱۴. ↑ ابن‌رشد‌ اندلسی، محمد بن احمد، بدایة المجتهد و نهایه المقتصد، ج۱، ص۲۶۸، به کوشش العطار، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.    
۲۱۵. ↑ حلی، حسن بن یوسف، ارشاد الاذهان، ج۱، ص۳۱۴.    
۲۱۶. ↑ خویی، سیدابوالقاسم، المعتمد فی شرح المناسک، ج۳، ص۲۴۵، به کوشش محمدرضا موسوی خلخالی، قم، انتشارات دارالعلم، ۱۴۱۰ق.
۲۱۷. ↑ موسوی خمینی، سیدروح‌الله، تحریر الوسیله، ج۱، ص۴۰۶.    
۲۱۸. ↑ فیض کاشانی، ملامحسن، مفاتیح الشرائع، ج۱، ص۳۰۶، تحقیق سیدمهدی رجایی، قم، انتشارات کتابخانه بزرگ حضرت آیت‌الله‌العظمی مرعشی نجفی، بی‌تا.    
۲۱۹. ↑ نراقی، احمد، مستند الشیعه فی احکام الشریعه، ج۱۱، ص۲۴۶، قم، انتشارات موسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۵ق.    
۲۲۰. ↑ سبزواری، محمدباقر، ذخیرة المعاد، ج۲، ص۵۷۲، آل البیت.
۲۲۱. ↑ بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق الناضره، ج۱۴، ص۳۵۶، تحقیق محمدتقی ایروانی و علی آخوندی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۶۳ش.    
۲۲۲. ↑ فاضل لنکرانی، محمد، تفصیل الشریعه، ج۲، ص۳۳۸.    
۲۲۳. ↑ مرداوی، علی بن سلیمان، الانصاف فی معرفه الراجح من الخلاف، ج۳، ص۴۴۱، به کوشش محمدحامد فیقی، بیروت، دار احیاءالتراث العربی، ۱۳۷۷ق.    
۲۲۴. ↑ ابن‌رشد‌ اندلسی، محمد بن احمد، بدایة المجتهد و نهایه المقتصد، ج۱، ص۲۶۸، به کوشش العطار، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.    
۲۲۵. ↑ ابن‌عابدین، محمدامین، حاشیة رد المحتار، ج۲، ص۵۳۶، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.    
۲۲۶. ↑ رافعی، عبدالکریم بن محمد، فتح العزیز، ج۷، ص۱۲۷، دارالفکر.    
۲۲۷. ↑ گروهی از علما زیر نظر نظام‌الدین بلخی، الفتاوی الهندیه، ج۱، ص۲۳۸.    
۲۲۸. ↑ نراقی، احمد، مستند الشیعه فی احکام الشریعه، ج۱۱، ص۲۴۷-۲۵۰، قم، انتشارات موسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۵ق.    
۲۲۹. ↑ حلی، حسن بن یوسف، ارشاد الاذهان، ج۱، ص۳۱۴.    
۲۳۰. ↑ بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق الناضره، ج۱۴، ص۳۵۹، تحقیق محمدتقی ایروانی و علی آخوندی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۶۳ش.    
۲۳۱. ↑ طباطبایی یزدی، محمدکاظم، العروة الوثقی، ج۴، ص۶۱۵.    
۲۳۲. ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۴۵۴، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۷۵ش.    
۲۳۳. ↑ طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، ج۵، ص۱۶۸، به کوشش سیدحسن موسوی خرسان و علی آخوندی، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۶۵ش.    
۲۳۴. ↑ بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق الناضره، ج۱۴، ص۳۵۹، تحقیق محمدتقی ایروانی و علی آخوندی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۶۳ش.    
۲۳۵. ↑ نراقی، احمد، مستند الشیعه فی احکام الشریعه، ج۱۱، ص۲۴۷، قم، انتشارات موسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۵ق.    
۲۳۶. ↑ کاشف الغطاء، جعفر، کشف الغطاء عن مبهمات الشریعه الغراء، ج۴، ص۴۷۲، تحقیق التبریزیان و دیگران، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۲۲ق.    
۲۳۷. ↑ رافعی، عبدالکریم بن محمد، فتح العزیز، ج۷، ص۱۲۷، دارالفکر.    
۲۳۸. ↑ ابن‌قدامه، عبدالرحمن، الشرح الکبیر، ج۳، ص۲۳۹، بیروت، دارالکتب العلمیه.    
۲۳۹. ↑ طباطبایی یزدی، محمدکاظم، العروة الوثقی، ج۴، ص۶۱۶.    
۲۴۰. ↑ موسوی خمینی، سیدروح‌الله، تحریر الوسیله، ج۱، ص۴۰۷.    
۲۴۱. ↑ حکیم، سیدمحسن، مستمسک العروة الوثقی، ج۱۱، ص۲۰۷، قم، انتشارات کتابخانه بزرگ حضرت آیت‌الله العظمی مرعشی نجفی، ۱۴۰۴ق.    
۲۴۲. ↑ تبریزی، جواد، التهذیب فی المناسک، ج۲، ص۴۶، قم، دارالتفسیر، ۱۴۲۳ق.
۲۴۳. ↑ طباطبایی قمی، سیدحسین، کتاب الحج، ج۲، ص۱۴۶، قم، چاپخانه باقری، ۱۴۱۵ق.
۲۴۴. ↑ ابوحیان، محمد بن یوسف، البحر المحیط، ج۲، ص۸۶، به کوشش عادل احمد و دیگران، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۲ق.    
۲۴۵. ↑ رافعی، عبدالکریم بن محمد، فتح العزیز، ج۷، ص۱۲۷، دارالفکر.    
۲۴۶. ↑ ابن‌قدامه، عبدالله، المغنی، ج۳، ص۴۹۸، بیروت، دارالکتب العلمیه.
۲۴۷. ↑ مرداوی، علی بن سلیمان، الانصاف فی معرفه الراجح من الخلاف، ج۳، ص۴۴۱، به کوشش محمدحامد فیقی، بیروت، دار احیاءالتراث العربی، ۱۳۷۷ق.    
۲۴۸. ↑ سرخسی، محمد بن احمد، المبسوط، ج۴، ص۱۶۹، بیروت، دارالمعرفه، ۱۴۰۶ق.    
۲۴۹. ↑ حنفی، محمود بن احمد، المحیط البرهانی فی فقه النعمانی، ج۲، ص۴۶۷، به کوشش عبدالکریم الجندی، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۲ق.    
۲۵۰. ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۵۳۵، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۷۵ش.    
۲۵۱. ↑ طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، ج۵، ص۳۱، به کوشش سیدحسن موسوی خرسان و علی آخوندی، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۶۵ش.    
۲۵۲. ↑ محقق حلی، جعفر بن حسن، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، ج۱، ص۲۱۳، به کوشش عبدالحسین محمدعلی بقال، قم، انتشارات اسماعیلیان، ۱۴۰۸ق.    
۲۵۳. ↑ طباطبائی، سیدعلی، ریاض المسائل فی بیان احکام الشرع بالدلائل، ج۷، ص۲۱۶، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۲ق.    
۲۵۴. ↑ نجفی، محمدحسین، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.، ج۱۸، ص۷۷، ۲۴-۲۹.    
۲۵۵. ↑ نجفی، محمدحسین، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.، ج۱۸، ص۲۴-۲۹.    
۲۵۶. ↑ طباطبایی یزدی، محمدکاظم، العروة الوثقی، ج۴، ص۶۱۷.    
۲۵۷. ↑ افتخاری گلپایگانی، علی، آراء المراجع فی الحج علی ضوء فتاوی الامام الخمینی فی تحریر الوسیله، ج۱، ص۱۵۹، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۵ش.
۲۵۸. ↑ فیض کاشانی، ملامحسن، مفاتیح الشرائع، ج۱، ص۳۰۶، تحقیق سیدمهدی رجایی، قم، انتشارات کتابخانه بزرگ حضرت آیت‌الله‌العظمی مرعشی نجفی، بی‌تا.    
۲۵۹. ↑ کاشف الغطاء، جعفر، کشف الغطاء عن مبهمات الشریعه الغراء، ج۴، ص۴۷۳، تحقیق التبریزیان و دیگران، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۲۲ق.    
۲۶۰. ↑ ابن‌رشد‌ اندلسی، محمد بن احمد، بدایة المجتهد و نهایه المقتصد، ج۱، ص۲۶۸، به کوشش العطار، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.    
۲۶۱. ↑ عسقلانی، ابن‌حجر، فتح الباری شرح عبدالعزیز بن عبدالله بن باز، ج۳، ص۴۳۵، تحقیق محمد فواد عبدالباقی و محب‌الدین خطیب، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.    
۲۶۲. ↑ ابن‌عابدین، محمدامین، حاشیة رد المحتار، ج۲، ص۵۳۵، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.    
۲۶۳. ↑ فیض کاشانی، ملامحسن، مفاتیح الشرائع، ج۱، ص۳۰۶، تحقیق سیدمهدی رجایی، قم، انتشارات کتابخانه بزرگ حضرت آیت‌الله‌العظمی مرعشی نجفی، بی‌تا.    
۲۶۴. ↑ نجفی، محمدحسین، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۱۸، ص۲۵۲، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.    
۲۶۵. ↑ مرداوی، علی بن سلیمان، الانصاف فی معرفه الراجح من الخلاف، ج۳، ص۴۴۲، به کوشش محمدحامد فیقی، بیروت، دار احیاءالتراث العربی، ۱۳۷۷ق.    
۲۶۶. ↑ ابن‌رشد‌ اندلسی، محمد بن احمد، بدایة المجتهد و نهایه المقتصد، ج۱، ص۲۶۸، به کوشش العطار، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.    
۲۶۷. ↑ ابن‌عابدین، محمدامین، حاشیة رد المحتار، ج۲، ص۵۹۰، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.    
۲۶۸. ↑ ابن‌عابدین، محمدامین، حاشیة رد المحتار، ج۲، ص۵۳۵، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.    
۲۶۹. ↑ طوسی، محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الامامیه، ج۱، ص۳۰۷، تهران، انتشارات مکتبه المرتضویه، ۱۳۵۱ش.    
۲۷۰. ↑ مرداوی، علی بن سلیمان، الانصاف فی معرفه الراجح من الخلاف، ج۳، ص۴۴۲، به کوشش محمدحامد فیقی، بیروت، دار احیاءالتراث العربی، ۱۳۷۷ق.    
۲۷۱. ↑ نجفی، محمدحسین، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۱۸، ص۷۵، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.    
۲۷۲. ↑ خویی، سیدابوالقاسم، المعتمد فی شرح المناسک، ج۳، ص۲۱۳، به کوشش محمدرضا موسوی خلخالی، قم، انتشارات دارالعلم، ۱۴۱۰ق.
۲۷۳. ↑ نجفی، محمدحسین، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۱۸، ص۷۵، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.    
۲۷۴. ↑ خویی، سیدابوالقاسم، المعتمد فی شرح المناسک، ج۳، ص۲۷۶، به کوشش محمدرضا موسوی خلخالی، قم، انتشارات دارالعلم، ۱۴۱۰ق.
۲۷۵. ↑ حلی، حسن بن یوسف، تذکرة الفقهاء، ج۸، ص۸۱، قم، انتشارات موسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۴–۱۴۲۳ق.    
۲۷۶. ↑ نراقی، احمد، مستند الشیعه فی احکام الشریعه، ج۱۱، ص۲۴۳، قم، انتشارات موسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۵ق.    
۲۷۷. ↑ نجفی، محمدحسین، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۱۸، ص۷۵، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.    
۲۷۸. ↑ نجفی، محمدحسین، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۱۸، ص۷۵-۷۶، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.    
۲۷۹. ↑ سبزواری، سیدعبدالاعلی، مهذب الاحکام فی بیان الحلال و الحرام، ج۱۲، ص۳۴۶، قم، موسسه المنار، ۱۴۱۳ ق.    
۲۸۰. ↑ نجفی، محمدحسین، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۱۸، ص۷۷-۷۸، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.    
۲۸۱. ↑ سبزواری، سیدعبدالاعلی، مهذب الاحکام فی بیان الحلال و الحرام، ج۱۲، ص۳۴۶، قم، موسسه المنار، ۱۴۱۳ ق.    
۲۸۲. ↑ حر عاملی، محمد بن حسن، هدایه الامه الی احکام الائمه، ج۵، ص۳۴۲، مشهد، انتشارات بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، ۱۴۱۲ق.    
۲۸۳. ↑ نجفی، محمدحسین، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۱۸، ص۷۸، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.    
۲۸۴. ↑ سبزواری، سیدعبدالاعلی، مهذب الاحکام فی بیان الحلال و الحرام، ج۱۲، ص۳۴۶، قم، موسسه المنار، ۱۴۱۳ ق.    
۲۸۵. ↑ نجفی، محمدحسین، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۱۸، ص۷۸، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.    
۲۸۶. ↑ سبزواری، سیدعبدالاعلی، مهذب الاحکام فی بیان الحلال و الحرام، ج۱۲، ص۳۴۶، قم، موسسه المنار، ۱۴۱۳ ق.    
۲۸۷. ↑ نجفی، محمدحسین، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۱۸، ص۷۸، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.    
۲۸۸. ↑ سبزواری، سیدعبدالاعلی، مهذب الاحکام فی بیان الحلال و الحرام، ج۱۲، ص۳۴۶-۳۴۷، قم، موسسه المنار، ۱۴۱۳ ق.    
۲۸۹. ↑ نجفی، محمدحسین، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۱۸، ص۷۸، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.    
۲۹۰. ↑ سبزواری، سیدعبدالاعلی، مهذب الاحکام فی بیان الحلال و الحرام، ج۱۲، ص۳۴۷، قم، موسسه المنار، ۱۴۱۳ ق.    
۲۹۱. ↑ کاسانی، ابوبکر بن مسعود، بدائع الصنائع، ج۲، ص۱۷۲، بیروت، دارالکتب العلمیه.    
۲۹۲. ↑ سبزواری، سیدعبدالاعلی، مهذب الاحکام فی بیان الحلال و الحرام، ج۱۲، ص۳۴۷، قم، موسسه المنار، ۱۴۱۳ ق.    
۲۹۳. ↑ رافعی، عبدالکریم بن محمد، فتح العزیز، ج۷، ص۱۲۶، دارالفکر.    
۲۹۴. ↑ نووی، یحیی بن شرف، المجموع شرح المهذب، ج۷، ص۱۹۰، بیروت، دارالفکر.    
۲۹۵. ↑ نجفی، محمدحسین، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۱۸، ص۷۸، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.    
۲۹۶. ↑ سبزواری، سیدعبدالاعلی، مهذب الاحکام فی بیان الحلال و الحرام، ج۱۲، ص۳۴۶، قم، موسسه المنار، ۱۴۱۳ ق.    
۲۹۷. ↑ نجفی، محمدحسین، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۱۸، ص۷۸، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.    
۲۹۸. ↑ سبزواری، سیدعبدالاعلی، مهذب الاحکام فی بیان الحلال و الحرام، ج۱۲، ص۳۴۶، قم، موسسه المنار، ۱۴۱۳ ق.    
۲۹۹. ↑ نجفی، محمدحسین، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۱۸، ص۷۹، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.    
۳۰۰. ↑ سبزواری، سیدعبدالاعلی، مهذب الاحکام فی بیان الحلال و الحرام، ج۱۲، ص۳۴۷، قم، موسسه المنار، ۱۴۱۳ ق.    
۳۰۱. ↑ نک:نجفی، محمدحسین، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۱۸، ص۷۱، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.    
۳۰۲. ↑ نجفی، محمدحسین، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۱۹، ص۲۵۷-۲۵۸، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.    
۳۰۳. ↑ سبزواری، سیدعبدالاعلی، مهذب الاحکام فی بیان الحلال و الحرام، ج۱۴، ص۳۴۵-۳۴۶، قم، موسسه المنار، ۱۴۱۳ ق.    


•دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج۶، برگرفته از مقاله «حج تمتع»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۹/۷/۱.    
•موسسه دائرة المعارف فقه اسلامی، فرهنگ فقه فارسی، ج۳، ص۲۲۵.    



جعبه ابزار