• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

حج قبل از اسلام

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


حج گزاری قبل از اسلام، به جایگاه و اهمیت و آداب و رسوم آیین حج در قبل از ظهور اسلام می‌پردازد.



قبل از ظهور اسلامحج‌گزاری مختص اهالی حجاز نبود، زیرا برخی روایات تاریخی از تقدس کعبه نزد اهل کتاب و برخی اقوام غیر عرب، خبر داده‌اند.
[۱] محمدبن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ماجاء فیها من الآثار، ج۱، ص۱۶۷ـ۱۶۹، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.

به‌ روایت ابن‌هشام
[۲] ابن‌هشام، السیرة النبویة، قسم۱، ص ۲۳ـ۲۴، چاپ مصطفی سقا، ابراهیم ابیاری، و عبدالحفیظ شلبی، (بیروت) : دارابن‌کثیر.
دو دانشمند یهودی درباره عواقب هرگونه اقدام علیه کعبه به یکی از پادشاهان تُبَّع، هشدار دادند، به نقل مسعودی،
[۳] مسعودی، مروج الذهب (بیروت)، ج۱، ص۲۸۳ـ۲۸۴.
ایرانیان قدیم با هدایای گران‌قیمت بسیار، به زیارت کعبه می‌رفتند زمزمه آنان بر سر چاه آن، سبب شد که « زمزم » نام گیرد.
آخرین ایرانی حج‌گزار، ساسان ( جد ساسانیان ) معرفی شده است، از به زیارت کعبه رفتن پادشاهان حِمْیر، کِنده، غسّان و لخم نیز یاد شده است.
[۴] یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۴، ص۶۱۹.

با این‌حال، تقسیم‌بندی حجاج به گروههای سه‌ ‌گانه حُمس، حِلَّه و طُلْس، گویای آن است که در ادوار نزدیک به ظهور اسلام، گستره جغرافیایی و قومی حج‌گزاران، به حجاز و نواحی اطراف آن محدود شده بود.


آیین‌های حج، با گذشت زمان و گسترش بت‌پرستی میان اعراب، تغییرات ماهوی کرد.
نخستین بار، چندین قرن پیش از ظهور اسلام، عمروبن لُحَیّ خزاعی ( سرپرست امور مکه ) بت‌هایی بر گرد کعبه نهاد که تکریم آن‌ها بخشی از آیین حج شد..
[۵] محمدبن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ماجاء فیها من الآثار، ج۱، ص۸۸، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.
[۶] محمدبن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ماجاء فیها من الآثار، ج۱، ص۱۰۰، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.
[۷] محمدبن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ماجاء فیها من الآثار، ج۱، ص۱۱۶ـ۱۱۷، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.
[۸] ابن‌هشام، السیرة النبویة، ج۱، ص۷۶ـ۷۷، چاپ مصطفی سقا، ابراهیم ابیاری، و عبدالحفیظ شلبی، (بیروت) : دارابن‌کثیر،.



بعدها رسوم انحرافی دیگری به مناسک حج راه یافت، از جمله سعی میان اِساف و نائله در دو محل نصب گردیدند، ولی بعداً به عنوان دو بت مورد پرستش قرار گرفتند،
[۹] «گزارشی از دو بازسازی کعبه و مسجدالحرام»، (ترجمه) محمدرضا فرهنگ، میقات حج، ش ۲۰ (تابستان ۱۳۷۶).
[۱۰] سفرنامه منظوم حج، سراینده: بانویی اصفهانی از دوره صفوی، چاپ رسول جعفریان، (تهران) ۱۳۷۴ش.
سوت کشیدن و کف‌زدن ؛ و بالاخره مسئله نَسیء (تغییر زمان ماه‌های حرام به منظور قرار گرفتن موسم حج در ماه‌های معتدل سال و جلب منابع تجاری )
[۱۱] ابن‌کلبی، کتاب الاصنام، ص ۹، چاپ احمد زکی‌پاشا، قاهره ۱۳۳۲/۱۹۱۴
.
[۱۲] ابن‌حبیب، کتاب المُنمَّق فی اخبار قریش، ج۱، ص۲۷۴ـ ۲۷۵، چاپ خورشید احمد فارق، حیدرآباد، دکن ۱۳۸۴/۱۹۶۴.
[۱۳] محمدبن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ماجاء فیها من الآثار، ج۱، ص۱۱۹ـ۱۲۰، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.
[۱۴] محمدبن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ماجاء فیها من الآثار، ج۱، ص۱۸۳ـ۱۸۵، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.
که در قرآن نیز به برخی از آن‌ها تصریح شده است .
[۱۵] انفال: ۳۵.

با تفوق قریش بر مکه، بدعت‌های حج بیش‌تر شد که تقسیم حجاج به سه گروه حُمْس، حِلَّه و طُلْس از آن جمله بود.


هرچند که آداب پسندیده‌ای نیز رواج داشت، از جمله اطعام حجاج و گاه بذل و بخشش به آنان.
[۱۶] محمدبن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ماجاء فیها من الآثار، ج۱، ص۱۹۴ـ۱۹۵، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.

این رسوم، به‌ ویژه پس از تسلط قُصَیّ بن کلاب و اخلاف وی بر امور مکه، مورد توجه بسیار قرار گرفت، چنان‌که از آن پس رفادت
[۱۷] چاپ سجاد اصفهانی، همان، ش ۴۸ (تابستان ۱۳۸۳).
و قیادت
[۱۸] چاپ سجاد اصفهانی، همان، ش ۴۸ (تابستان ۱۳۸۳).
در کنار حجابت ( پرده‌داری و کلیدداری ) و سقایت ( آبرسانی )، از وظایف لازم‌الاجرای قریشیان، به‌ویژه خاندان قصیّ (که این مناصب میانشان موروثی شد)، گشت.
[۱۹] ابن‌حبیب، کتاب المُنمَّق فی اخبار قریش، ج۱، ص۱۹، چاپ خورشید احمد فارق، حیدرآباد، دکن ۱۳۸۴/۱۹۶۴.
[۲۰] ابن‌حبیب، کتاب المُنمَّق فی اخبار قریش، ج۱، ص۲۲۲-۲۲۴، چاپ خورشید احمد فارق، حیدرآباد، دکن ۱۳۸۴/۱۹۶۴.

سقایت، به‌ویژه به‌ علت گرمای هوای مکه، اهمیت فراوان داشت.
به گزارش ازرقی،
[۲۱] محمدبن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ماجاء فیها من الآثار، ج۱، ص۱۱۳ـ۱۱۴، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.
عبدمناف و فرزندانش که عهده‌دار این مناصب بودند، با تدابیر رفاهی خاصی چون افزودن کشمش به آب زمزم برای کاستن از شوری آن و نیز تهیه مخلوط شیر و عسل، حجاج تشنه را سیراب می‌کردند.


با ظهور اسلام، آیین حج یکی از فرایض دینی مسلمانان
[۲۲] سفرنامه منظوم حج، سراینده: بانویی اصفهانی از دوره صفوی، چاپ رسول جعفریان، (تهران) ۱۳۷۴ش.
[۲۳] ناصر شکریان، «سیر تاریخی حج در قرآن»، ج۱، ص۱۰۲، میقات حج، ش ۵۱ (بهار ۱۳۸۴).
و از مناسک شرک‌آلود پیراسته شد؛ ازاین‌رو، پیامبر اکرم پس از فتح مکه در سال هشتم هجرت، کعبه را از بت‌ها پاک ساخت.
[۲۴] محمدبن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ماجاء فیها من الآثار، ج۱، ص۱۲۱ـ۱۲۳، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.


۵.۱ - ممنوع شدن حج‌گزاری مشرکان


یک‌ سال بعد، با نزول سوره برائت، حج‌گزاری مشرکان، برای همیشه، ممنوع شد و در سال دهم نیز پیامبر صلی‌اللّه‌علیه‌وآله‌و سلم با شرکت در مراسم حج، احکام و آداب حج را به مسلمانان آموزش داد و مسئله نسیء را مُلغا اعلام کرد.
[۲۵] محمدبن عبداللّه ازرقی، ج۱، ص۱۷۵، اخبار مکة و ماجاء فیها من الآثار، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.
[۲۶] محمدبن عبداللّه ازرقی، ج۱، ص۱۸۶، اخبار مکة و ماجاء فیها من الآثار، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.



از مناصب دوران جاهلی نیز فقط حجابت و سقایت ابقا شد و متولیانشان در سمت خود باقی ماندند، ضمن آن‌که اطعام حجاج نیز به‌طور خاص مورد توجه پیامبر قرار گرفت.
[۲۷] محمدبن عمر واقدی، کتاب المغازی، ج۲، ص۸۳۷ـ۸۳۸، چاپ مارسدن جونز، لندن ۱۹۶۶، چاپ افست قاهره.
احتمالا نخستین بار در همین زمان منصب امارت حج / امیرالحاج ــ که چه‌بسا شکل تغییریافته قیادت بود ــ پدیدار شد.
[۲۸] محمدبن عمر واقدی، کتاب المغازی، ج۱، ص۶، چاپ مارسدن جونز، لندن ۱۹۶۶، چاپ افست قاهره.
از همان آغاز، فریضه حج در اسلام، اهمیت فراوان داشت.


حج‌گزاری با پای پیاده ــ اگرچه بنابه برخی روایات، سابقه‌ای کهن داشت
[۲۹] محمدبن عمر واقدی، کتاب المغازی، ج۱، ص۶۸، چاپ مارسدن جونز، لندن ۱۹۶۶، چاپ افست قاهره.
[۳۰] طبری، تاریخ (بیروت)، ج۱، ص۱۲۵.    
ــ پس از ظهور اسلام، به‌واسطه تأکیدات خاص پیامبر
[۳۱] حسن بصری، فضائل مکه معظمه (از مترجمی ناشناخته)، ج۱، ص۳۳، چاپ علی صدرایی ‌خویی، در میقات حج، ش ۱۲ (تابستان ۱۳۷۴).
به عنوان سنّتی حسنه، مورد توجه بسیار قرار گرفت، این سنّت به‌ویژه در میان خاندان پیامبر موردتوجه خاص بود؛ چنان‌که درباره امام حسن و امام زین‌العابدین علیهماالسلام آورده‌اند که بارها پیاده به حج رفتند.
[۳۲] محمدبن محمد مفید، الارشاد، ج۱، ص۲۵۶، قم:مکتبة بصیرتی.    
[۳۳] یعقوبی، تاریخ، ج۲، ص۲۲۶.


 
۱. ↑ محمدبن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ماجاء فیها من الآثار، ج۱، ص۱۶۷ـ۱۶۹، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.
۲. ↑ ابن‌هشام، السیرة النبویة، قسم۱، ص ۲۳ـ۲۴، چاپ مصطفی سقا، ابراهیم ابیاری، و عبدالحفیظ شلبی، (بیروت) : دارابن‌کثیر.
۳. ↑ مسعودی، مروج الذهب (بیروت)، ج۱، ص۲۸۳ـ۲۸۴.
۴. ↑ یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۴، ص۶۱۹.
۵. ↑ محمدبن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ماجاء فیها من الآثار، ج۱، ص۸۸، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.
۶. ↑ محمدبن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ماجاء فیها من الآثار، ج۱، ص۱۰۰، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.
۷. ↑ محمدبن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ماجاء فیها من الآثار، ج۱، ص۱۱۶ـ۱۱۷، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.
۸. ↑ ابن‌هشام، السیرة النبویة، ج۱، ص۷۶ـ۷۷، چاپ مصطفی سقا، ابراهیم ابیاری، و عبدالحفیظ شلبی، (بیروت) : دارابن‌کثیر،.
۹. ↑ «گزارشی از دو بازسازی کعبه و مسجدالحرام»، (ترجمه) محمدرضا فرهنگ، میقات حج، ش ۲۰ (تابستان ۱۳۷۶).
۱۰. ↑ سفرنامه منظوم حج، سراینده: بانویی اصفهانی از دوره صفوی، چاپ رسول جعفریان، (تهران) ۱۳۷۴ش.
۱۱. ↑ ابن‌کلبی، کتاب الاصنام، ص ۹، چاپ احمد زکی‌پاشا، قاهره ۱۳۳۲/۱۹۱۴
۱۲. ↑ ابن‌حبیب، کتاب المُنمَّق فی اخبار قریش، ج۱، ص۲۷۴ـ ۲۷۵، چاپ خورشید احمد فارق، حیدرآباد، دکن ۱۳۸۴/۱۹۶۴.
۱۳. ↑ محمدبن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ماجاء فیها من الآثار، ج۱، ص۱۱۹ـ۱۲۰، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.
۱۴. ↑ محمدبن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ماجاء فیها من الآثار، ج۱، ص۱۸۳ـ۱۸۵، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.
۱۵. ↑ انفال: ۳۵.
۱۶. ↑ محمدبن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ماجاء فیها من الآثار، ج۱، ص۱۹۴ـ۱۹۵، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.
۱۷. ↑ چاپ سجاد اصفهانی، همان، ش ۴۸ (تابستان ۱۳۸۳).
۱۸. ↑ چاپ سجاد اصفهانی، همان، ش ۴۸ (تابستان ۱۳۸۳).
۱۹. ↑ ابن‌حبیب، کتاب المُنمَّق فی اخبار قریش، ج۱، ص۱۹، چاپ خورشید احمد فارق، حیدرآباد، دکن ۱۳۸۴/۱۹۶۴.
۲۰. ↑ ابن‌حبیب، کتاب المُنمَّق فی اخبار قریش، ج۱، ص۲۲۲-۲۲۴، چاپ خورشید احمد فارق، حیدرآباد، دکن ۱۳۸۴/۱۹۶۴.
۲۱. ↑ محمدبن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ماجاء فیها من الآثار، ج۱، ص۱۱۳ـ۱۱۴، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.
۲۲. ↑ سفرنامه منظوم حج، سراینده: بانویی اصفهانی از دوره صفوی، چاپ رسول جعفریان، (تهران) ۱۳۷۴ش.
۲۳. ↑ ناصر شکریان، «سیر تاریخی حج در قرآن»، ج۱، ص۱۰۲، میقات حج، ش ۵۱ (بهار ۱۳۸۴).
۲۴. ↑ محمدبن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ماجاء فیها من الآثار، ج۱، ص۱۲۱ـ۱۲۳، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.
۲۵. ↑ محمدبن عبداللّه ازرقی، ج۱، ص۱۷۵، اخبار مکة و ماجاء فیها من الآثار، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.
۲۶. ↑ محمدبن عبداللّه ازرقی، ج۱، ص۱۸۶، اخبار مکة و ماجاء فیها من الآثار، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.
۲۷. ↑ محمدبن عمر واقدی، کتاب المغازی، ج۲، ص۸۳۷ـ۸۳۸، چاپ مارسدن جونز، لندن ۱۹۶۶، چاپ افست قاهره.
۲۸. ↑ محمدبن عمر واقدی، کتاب المغازی، ج۱، ص۶، چاپ مارسدن جونز، لندن ۱۹۶۶، چاپ افست قاهره.
۲۹. ↑ محمدبن عمر واقدی، کتاب المغازی، ج۱، ص۶۸، چاپ مارسدن جونز، لندن ۱۹۶۶، چاپ افست قاهره.
۳۰. ↑ طبری، تاریخ (بیروت)، ج۱، ص۱۲۵.    
۳۱. ↑ حسن بصری، فضائل مکه معظمه (از مترجمی ناشناخته)، ج۱، ص۳۳، چاپ علی صدرایی ‌خویی، در میقات حج، ش ۱۲ (تابستان ۱۳۷۴).
۳۲. ↑ محمدبن محمد مفید، الارشاد، ج۱، ص۲۵۶، قم:مکتبة بصیرتی.    
۳۳. ↑ یعقوبی، تاریخ، ج۲، ص۲۲۶.



دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «آیین حج»، شماره۵۸۱۴.    



جعبه ابزار