حرم حضرت عباس
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
آستان مقدس حضرت عباس، محل دفن
حضرت ابوالفضل العباس (علیه‌السلام) فرزند
حضرت علی (علیه‌السلام) در کربلا بوده و در شمال شرقی آستان مقدس امام حسین (علیه‌السلام) قرار دارد.
در مورد بنای بارگاه حضرت عباس (علیه‌السلام) قبل از
دوره صفویه چندان اطلاعی در دست نیست. اما برخی از نویسندگان بنای آن را به
مختار ثقفی و بازسازی آن را به
زید داعی نسبت داده‌اند. در دوره صفویه به بعد تحول قابل توجهی در توسعه و بازسازی بارگاه حضرت عباس به وجود آمد. در این دوره کاشی‌کاری گنبد و بازسازی رواق و صحن توسط شاه تهماسب و آینه‌کاری قسمتی از حرم توسط نادر شاه افشار انجام گردید.
در سال‌های بعد یکی از شاهان هند گنبدخانه را ساخت و فتحلی‌شاه قاجار بعد از تخریب حرم توسط وهابی‌ها، به بازسازی و کاشی‌کاری گنبد پرداخت. تاریخ نقل شده برای نصب صندوقچه و ضریح بر روی قبر شریف حضرت عباس (علیه‌السلام)، نشان می‌دهد که این کار توسط
شاه عباس صفوی انجام شده است.
صحن مطهر دارای چهار ایوان و ۹ ورودی می‌باشد. گنبدخانه حرم اتاقی است که قبر مطهر حضرت عباس در آنجا قرار دارد و دارای شش ورودی و چهار رواق است. در بالای قبر شریف ایشان یک گنبد ساخته شده با خشت طلا و دو گلدسته قرار دارد.
آستان حضرت عباس (علیه‌السّلام)، حدود ۳۵۰ متری شمال شرقی
آستان مقدس سیدالشهدا (علیه‌السلام) واقع است. این آستان، در کلیات نقشه و طرح بنا، با آستان امام حسین (علیه‌السلام) تفاوت چندانی ندارد و تفاوت عمده آن در تعداد رواق‌های پیرامون گنبدخانه و همچنین غرفه‌های پیرامون صحن است. بنای آستان، شامل یک صحن و حجره‌های اطراف آن، چندین ایوان و ورودی، حرم مطهر میان صحن، با گنبد و دو گلدسته طلاکاری شده، است.
از جزئیات نخستین بنای ساخته شده بر قبر حضرت عباس (علیه‌السلام)، و نیز روند تعمیرات و بازسازی‌های این آستان مقدس تا
دوره صفویه، آگاهی‌های زیادی در دست نیست. اما می‌توان تصور کرد که همواره کسانی که به بازسازی و توسعه
حرم سیدالشهدا (علیه‌السلام) توجه داشته‌اند، به بازسازی حرم حضرت عباس (علیه‌السلام) نیز اهتمام داشته‌اند.
بر این اساس، برخی نویسندگان دوره اخیر، از ساخته شدن بارگاه
حضرت عباس (علیه‌السلام) به دست
مختار و بازسازی آن به دست
زید داعی و سپس در
دوره آل‌بویه، سخن گفته‌اند.
البته در منابع کهن و دست اول تاریخی، آشکارا از چنین اقدامی، سخن به میان نیامده است. اما با توجه به اهتمام آل‌بویه به خدمات اجتماعی و عمرانی و احداث بناهای معماری، نظیر مساجد و نیز اهتمام آنان به گسترش
تشیع و توجه به علما و سادات شیعه، صورت گرفتن این اقدام از سوی آنان، بعید نیست.
به هر حال، مسلم است که در دوره صفویه، تحول ویژه و چشمگیری به بازسازی و توسعه بارگاه حضرت عباس (علیه‌السلام) شکل گرفت. در این دوره،
شاه طهماسب صفوی، دستور کاشی‌کاری گنبد را داد و رواق و صحن را بازسازی کرد و ایوانِ حرم را ساخت. سپس در سال ۱۱۵۳ ه. ق،
نادرشاه افشار، هدیه‌های فراوانی به این آستان مقدس، هدیه نمود و بخش‌هایی از حرم را آینه‌کاری کرد. در سال ۱۱۷۲ ه. ق، وزیر وی به زیارت
کربلا رفت و صندوقچه روی قبر و رواق‌های حرم را بازسازی کرد.
در سال ۱۲۵۹ ه. ق، محمدعلی شاه، پسر سلطان ماجدشاه، از شاهان هند، گنبدخانه حرم حضرت عباس (علیه‌السلام) را نوسازی کرد. پس از هجوم وهابی‌ها در سال ۱۲۱۶ ه. ق، به کربلا که غارت و تخریب
حرم امام حسین (علیه‌السلام) و حرم حضرت عباس (علیه‌السلام) را در پی داشت،
فتحعلی‌شاه قاجار به بازسازی حرم پرداخت و از جمله، گنبد حرم حضرت عباس (علیه‌السلام) را کاشی‌کاری کرد.
(تصویر شماره ۱۴۱)
در سال ۱۲۶۳ ه. ق،
سلطان عبدالمجید خان اول عثمانی (۱۲۵۵- ۱۲۷۷ ه. ق)، دو شمعدان مزین به گلبرگ‌های طلایی را به حرم حضرت عباس (علیه‌السلام) هدیه کرد که همچنان در حرم وجود دارد. همچنین وی در سال ۱۲۶۶ ه. ق، ساختمان حرم را بازسازی کرد که شاعر عراقی
محمدعلی کمونه، در این‌باره اشعاری سرود و ماده تاریخ آن را به نظم درآورد. در همین سال، مادر سلطان عبدالمجید، پرده‌های حریر به حرم هدیه کرد.
(تصویر شماره ۱۴۲ تصویر سردابه حرم حضرت ابوالفضل (علیه‌السلام) )
درباره چگونگی قبر حضرت عباس (علیه‌السلام) تا پیش از دوره صفویه، اطلاعی در دست نیست. اما گفته‌اند که در سال ۱۰۳۲ ه. ق، ضریحی روی صندوق خاتم نفیس قبر، نصب شد. البته این اقدام را به شاه طهماسب صفوی، نسبت داده‌اند؛ در حالی‌که تاریخ مذکور، مصادف با دوره سلطنت شاه طهماسب نیست و اگر این تاریخ درست باشد، باید این اقدام را از
شاه عباس صفوی، به شمار آورد که در همین سال، به زیارت کربلا آمد و اقداماتی در بارگاه امام حسین (علیه‌السلام) انجام داد.
در سال ۱۱۷۲ ه. ق، وزیر نادرشاه، صندوقچه قبر را بازسازی کرد.
سلمان آل طعمه نوشته است که در جریان بازسازی صندوقچه خاتم روی قبر نیز، عبارت «یا اباالفضل العباس ادرکنی ۱۲۶۴» را بر آن یافتند که نشان‌دهنده ساخته شدن یا بازسازی صندوقچه، در این تاریخ است.
(تصویر شماره ۱۴۳)
همچنین بر ضریح فولادی روی قبر، عبارت «ضریح العباس سنة ۱۱۸۲ ه. ق، عمل احمد اکبر»، نقش بسته بوده است که می‌تواند نشان‌دهنده تاریخ ساخت آن باشد. در سال ۱۲۳۶ ه. ق، به دستور
محمدشاه قاجار (پدر ناصرالدین‌شاه)، ضریح جدیدی از جنس نقره بر قبر حضرت عباس (علیه‌السلام) نصب شد.
ضریح نقره‌ای دوره قاجار، در سال ۱۳۸۵ ه. ق، با ضریح جدیدی که تاکنون بر قبر شریف موجود می‌باشد، تعویض گردید. این ضریح، به درخواست
آیت‌الله سیدمحسن حکیم، مرجع تقلید شیعیان، در
اصفهان ساخته شد و پس از آماده شدن، طی مراسم باشکوهی در تاریخ ۲۸ رجب سال ۱۳۸۵ ه. ق، بر قبر مطهر حضرت عباس (علیه‌السلام) نصب گردید.
(تصویر شماره ۱۴
مساحت صحن حرم حضرت ابوالفضل (علیه‌السّلام)، ۹۳۰۰ مترمربع است و گرداگرد آن را حجره‌هایی فراگرفته است. همچنین صحن، دارای چهار ایوان وسیع است که عبارت‌اند از: ایوان بالاسر (در ضلع غربی صحن)، ایوان شرقی، ایوان شمالی و ایوان قبله (در ضلع جنوبی صحن). سقف این ایوان‌ها، دارای مقرنس‌کاری‌ها و کاشی‌کاری‌ها و تزیینات زیباست که در کتیبه‌های موجود در آنها، تاریخ ۱۳۰۴ ه. ق، به چشم می‌خورد.
گفتنی است در گذشته، صحن کوچکی به شکل مربع، کنار «
باب القبله» (از ورودی‌های آستان)، وجود داشت که در شرق آن، یک حجره و یک سقاخانه قرار داشت. هنگام احداث خیابانی که آستان حضرت عباس (علیه‌السلام) را در برگرفته است، نیمی از این صحن، خراب شد و باقی‌مانده آن نیز بعدها در گنجینه آستان، ادغام شد. این محل، زمانی مسجد و رواق بود و بعدها در سال ۱۳۸۳ ه. ق، (۱۹۶۳ م)، کتابخانه آستان حضرت عباس (علیه‌السلام) نام گرفت.
(تصویر شماره ۱۴۵ و ۱۴۶)
در قدیم، صحن آستان حضرت عباس (علیه‌السّلام)، دارای شش ورودی بوده که هریک از آنها، به یکی از محله‌های قدیمی شهر، باز می‌شده است. این ورودی‌ها، با توجه به موقعیت قرار گرفتن آنها، نام‌های مشخصی داشته است که عبارت‌اند از: «باب القبله»، «
باب القبلة الصغیر»، «
باب البرکه»، «
باب السدره»، «
باب صاحب الزمان» و «
باب السوق».
صحن در حال حاضر، دارای نُه ورودی جدید است که در سال ۱۳۹۴ ه. ق، ساخته شده و عبارت‌اند از:
۱. باب القبله: این در به طول چهار متر و عرض ۵/ ۳ متر، در جنوب صحن، واقع است.
۲. باب الامام الحسن (علیه‌السّلام): در غرب صحن و در مسیر زائران به سمت حرم امام حسین (علیه‌السلام) قرار دارد و طول و عرض آن، ۴• ۳ متر است.
۳. باب الامام الحسین (علیه‌السّلام): کنار باب امام حسن (علیه‌السلام) و هم‌اندازه آن است.
۴. باب صاحب‌الزمان (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف): در ضلع غربی صحن، واقع شده و طول و عرض آن، ۴• ۵/ ۳ متر است.
۵. باب الامام موسی بن جعفر (علیه‌السّلام): در زاویه شمال غربی صحن، قرار دارد و طول و عرض آن، ۴• ۵/ ۳ متر است.
۶. باب الامام محمد الجواد (علیه‌السّلام): با طول و عرض ۴• ۳ متر، در شمال صحن قرار دارد.
۷. باب الامام الهادی (علیه‌السّلام): این درگاه، در شمال شرقی صحن، واقع شده و طول و عرض آن، ۴• ۵/ ۳ متر است.
۸. باب الفرات: در ضلع شرقی صحن قرار دارد و طول و عرض آن، ۴• ۵/ ۳ متر است.
۹. باب امیرمؤمنان (علیه‌السّلام): در شرق صحن، واقع شده و طول و عرض آن، ۴• ۵/ ۳ متر است.
ایوان طلای آستان حضرت عباس (علیه‌السّلام)، جلوی گنبدخانه حرم و مشرف به ضلع جنوبی صحن، واقع است. مساحت آن، ۳۲۰ مترمربع و در نمای آن، از آجرهای مسی‌رنگ و طلاکاری، استفاده شده است. بر پیشانی ایوان، اشعاری به زبان ترکی وجود دارد که در یکی از بیت‌های آن، نام سلطان عبدالحمید عثمانی، به چشم می‌خورد و نشان می‌دهد که این ایوان، در دوره وی بازسازی شده است. میان ضلع شمالی ایوان، دری از نقره به رواق جنوبی حرم باز می‌شود که بر آن، اشعاری به زبان عربی، به چشم می‌خورد.
«
محمدعلی‌شاه لکنهوری»، نخستین بار، ضلع شمالی این ایوان را طلاکاری کرد. سپس «حاج شکرالله بن بدل بک افشاری» در سال ۱۳۰۹ ه. ق، ضلع شرقی ایوان و «مقتدرالسلطنه» نیز در سال ۱۳۱۹ ه. ق، ضلع غربی آن را طلاکاری کرد.
(تصویر شماره ۱۴۷)
مساحت بنای حرم، اعم از رواق‌ها، گنبدخانه و ایوان، ۴۳۷۰ مترمربع است. میان حرم، گنبدخانه قرار دارد که قبر شریف حضرت عباس (علیه‌السّلام)، درست میان آن است. روی قبر صندوق چوبی خاتم‌کاری شده گران‌بهایی وجود دارد و روی آن نیز، ضریح مشبک طلا و نقره‌کوب، نصب شده است. گنبدخانه، مستطیل به ابعاد ۱۱۰• ۱۲۰ متر است.
حرم مطهر، دارای شش در است که پنج در، به رواق‌ها گشوده می‌شود و یک ورودی، قسمت بالاسر قرار دارد. این درها، دارای پوشش طلا و نقره است و روی آنها، اشعاری به زبان عربی، در مدح حضرت عباس (علیه‌السلام) و بارگاه مطهر ایشان، به چشم می‌خورد.
(تصویر شماره ۱۴۸ و ۱۴۹)
گنبدخانه را چهار رواق دربرگرفته که سقف و دیوارهای هریک از آنها، از داخل با کاشی و آینه، تزیین شده است. این رواق‌ها، عبارت‌اند از:
- رواق شمالی: در ضلع شمالی این رواق، حجره‌ای است که دری نقره‌ای دارد و به راهرویی زیرزمینی گشوده می‌شود که به قبر حضرت ابوالفضل (علیه‌السلام) می‌رسد. گفته‌اند که اینجا، بر
نهر علقمه، مشرف بوده است.
- رواق غربی: دو سوی این رواق، دو در قرار دارد که یکی از آنها، به نام «باب الرواق»، سمت جلو قرار دارد و به صحن باز می‌شود و دیگری، در ضلع شمال غربی و به نام باب المراد است.
- رواق شرقی: در این رواق، چند مقبره وجود دارد که در آنها، تعدادی از افراد خاندان «
آل طعمه» و متولیان حرم حضرت ابوالفضل (علیه‌السّلام)، به خاک سپرده شده‌اند.
- رواق جنوبی: این رواق با سه در، به ایوان طلا و کفشداری‌های آن، متصل است.
بر فراز حرم حضرت عباس، گنبدی به قطر ۱۲ متر و به ارتفاع ۳۹ متر، وجود دارد. شکل آن، نزدیک به نیم‌کروی، اما نوک تیز و دارای ساقه‌ای بلند است. پوشش گنبد تا پیش از چند دهه قبل کاشی‌کاری بود و براساس کتیبه آن، این کاشی‌کاری به دست امین‌الدوله صدر اصفهانی در سال ۱۳۰۵ ه. ق، صورت گرفته بود. در سال ۱۳۷۵ ه. ق، این گنبد با ۶۴۱۸ خشت طلا، تزیین و طلاکاری شد.
دو طرف ایوان طلا و کنار دیوار حرم، دو گلدسته با ارتفاع ۴۴ متر وجود دارد که نیمه بالایی هریک از این گلدسته‌ها، با طلای خالص، روکش شده است. نیمه پایین گلدسته‌ها نیز دارای ترکیب کاشی و آجرهای طلاکاری است. در مجموع، ۲۰۱۶ خشت طلا در دو گلدسته، به کار رفته است.
(تصویر شماره ۱۵۰)
در یکی از حجره‌های ضلع جنوبی صحن، گنجینه آستان قرار دارد که اشیای باارزش و گران‌قیمتی، نظیر قالی‌های زربافت، پرده‌های حریر، چلچراغ‌ها و ساعت‌های دیواری طلایی، شمشیرهای مرصّع، تابلوی نقاشی از سر امام حسین (علیه‌السلام) که از ایتالیا آورده شده است و نیز تعدادی قرآن‌های خطی کهن و نفیس، از جمله یک نسخه قرآن منسوب به
امیرمؤمنان (علیه‌السلام) به خط کوفی، در آن نگهداری می‌شود.
(تصویر شماره ۱۵۱)
زیارتگاه‌های عراق، محمدمهدی فقیه بحرالعلوم، ج۱، ص۲۲۵، برگرفته از مقاله «حرم حضرت عباس».
