• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

حسبه در شبه‌ قاره

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


حسبه در شبه‌ قاره، به وضعیت حسبه در دو دوره حکومت آل‌بویه و حکومت سلجوقیان می‌پردازد.



در دوره آل‌بویه حکومت آل‌بویه ، وظیفه اصلی محتسبان در دو جنبه نظارت بر آداب و اخلاق مذهبی و نیز رسیدگی بر امور شهر و بازارها خلاصه می‌شد.


در شهرهای بزرگ، مانند بغداد ، محتسب چندین نایب داشت که هریک در محله‌ای به کار مشغول بودند.
[۱] ابن‌کثیر، البدایة و النهایة، ج۱۱، ص۳۲۹، بیروت ۱۴۱۱/ ۱۹۹۰.

 

ا میران بویهی ، با ارسال عهدنامه‌هایی ، امور حسبه را به والیان خود تفویض می‌کردند و گاه‌ به‌طور مستقیم به فردی مسئولیت حسبه می‌دادند.
[۲] صاحب‌بن عباد، رسائل، ج۱، ص۴۶ـ۵۰، چاپ عبدالوهاب عزام و شوقی ضیف، قاهره ۱۳۶۶.

در دوره حکومت آل‌بویه بازارهای برده‌فروشی ، سکه‌خانه‌ها و طرازخانه‌ها اهمیت بیشتری پیدا کرده بودند و تقلب و فریب‌کاری و تدلیس موجب اختلال در نظم اجتماعی و اقتصادی می‌شد.
در عهدنامه‌های دوره آل‌بویه حسبت مراکز مذکور، به‌سبب اهمیت آنها، در کنار امور حسبه یاد شده و در عمل مسئولانی غیر از محتسب داشته است.
[۳] صاحب‌بن عباد، رسائل، ج۱، ص۳۹ـ۴۱، چاپ عبدالوهاب عزام و شوقی ضیف، قاهره ۱۳۶۶.



انحطاط نهاد حسبه در این دوره از زمانی شروع شد که معزالدوله دیلمی ، در ۳۵۰، منصب حسبه را به فروش گذاشت.
[۴] ابن‌خلّکان، وفیات الاعیان، ج۱، ص۴۰۶.

بدین‌سان، حسبه که از جایگاه مهمی برخوردار بود و بزرگان دین در صدر اسلام خود مباشر آن بودند، در این دوره با سهل‌انگاری و بی‌اعتنایی فرمانروایان و واگذاری این منصب به افراد نالایق، رو به سستی و ضعف گذاشت و مال‌اندوزان و رشوه‌گیران و فرصت‌طلبانِ چاپلوس را به طمع انداخت.
[۵] علی‌بن محمد ماوردی، الاحکام‌السلطانیة و الولایات الدینیة، ج۱، ص۴۱۳، چاپ خالد عبداللطیف السبع العلمی، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.

 

در دوره سلاجقه بزرگ، حسبه بار دیگر اهمیت یافت،  وحدت سیاسی و دینی در مملکت سلجوقیان ، برقراری نظام اداری متمرکز، سیاست مذهبی مبتنی بر گسترش عقاید اهل سنّت و مبارزه با شیعیان و بالاخره توجه به بازرگانی و رونق تجارت ، همگی در اهمیت یافتن نهاد حسبه و کار محتسبان مؤثر بود.
خواجه نظام‌الملک
[۶] حسن‌بن علی نظام‌الملک، سیرالملوک (سیاست‌نامه)، ج۱، ص۵۶، چاپ هیوبرت دارک، تهران ۱۳۴۰ش.
از جایگاه مهم حسبه سخن گفته است، وی نسبت به محتسب دیدگاه اداری محض داشته و بیش‌تر بر ویژگی‌هایی چون شجاعت و هیبت در محتسب تأکید کرده است.
فرمان‌هایی از سنجر (حک: ۵۱۱ـ ۵۵۲)، مبنی بر انتصاب افراد به حسبت شهرهای گوناگون، در دست هست که اهمیت این کار را در دوره وی نشان می‌دهد.
[۷] علی‌بن احمد منتجب‌الدین بدیع، کتاب عتبةالکتبة: مجموعه مراسلات دیوان سلطان‌سنجر، ج۱، ص۸۲، چاپ محمد قزوینی‌و عباس اقبال‌آشتیانی، تهران۱۳۲۹ش.



در دوره پایانی عباسی نیز منصب حسبه از نهاد قضا کاملاً تفکیک نشده بود؛ از واگذاری هم‌زمان حسبت و قضا به برخی از افراد گزارش‌هایی وجود دارد.
[۸] ابن‌جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، ج۱۷، ص۲۷۵ـ۲۷۷، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
[۹] احمدبن علی قلقشندی، صبح الاعشی فی صناعة الانشا، ج۱۰، ص۲۶۴، قاهره ۱۳۳۱ـ ۱۳۳۸/ ۱۹۱۳ـ ۱۹۲۰، چاپ افست ۱۳۸۳/۱۹۶۳.
[۱۰] احمدبن علی قلقشندی، صبح الاعشی فی صناعة الانشا، ج۱۰، ص۲۷۴ـ۲۷۵، قاهره ۱۳۳۱ـ ۱۳۳۸/ ۱۹۱۳ـ ۱۹۲۰، چاپ افست ۱۳۸۳/۱۹۶۳.
به سبب تلاش‌های برخی شیعیان برای نفوذ در دستگاه خلافت ، یکی از وظایف محتسبان حنبلی در این دوره، مقابله با گسترش اندیشه‌های شیعی بود.
[۱۱] ابن‌جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، ج۱۸، ص۱۵۹، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.


 
۱. ↑ ابن‌کثیر، البدایة و النهایة، ج۱۱، ص۳۲۹، بیروت ۱۴۱۱/ ۱۹۹۰.
۲. ↑ صاحب‌بن عباد، رسائل، ج۱، ص۴۶ـ۵۰، چاپ عبدالوهاب عزام و شوقی ضیف، قاهره ۱۳۶۶.
۳. ↑ صاحب‌بن عباد، رسائل، ج۱، ص۳۹ـ۴۱، چاپ عبدالوهاب عزام و شوقی ضیف، قاهره ۱۳۶۶.
۴. ↑ ابن‌خلّکان، وفیات الاعیان، ج۱، ص۴۰۶.
۵. ↑ علی‌بن محمد ماوردی، الاحکام‌السلطانیة و الولایات الدینیة، ج۱، ص۴۱۳، چاپ خالد عبداللطیف السبع العلمی، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
۶. ↑ حسن‌بن علی نظام‌الملک، سیرالملوک (سیاست‌نامه)، ج۱، ص۵۶، چاپ هیوبرت دارک، تهران ۱۳۴۰ش.
۷. ↑ علی‌بن احمد منتجب‌الدین بدیع، کتاب عتبةالکتبة: مجموعه مراسلات دیوان سلطان‌سنجر، ج۱، ص۸۲، چاپ محمد قزوینی‌و عباس اقبال‌آشتیانی، تهران۱۳۲۹ش.
۸. ↑ ابن‌جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، ج۱۷، ص۲۷۵ـ۲۷۷، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
۹. ↑ احمدبن علی قلقشندی، صبح الاعشی فی صناعة الانشا، ج۱۰، ص۲۶۴، قاهره ۱۳۳۱ـ ۱۳۳۸/ ۱۹۱۳ـ ۱۹۲۰، چاپ افست ۱۳۸۳/۱۹۶۳.
۱۰. ↑ احمدبن علی قلقشندی، صبح الاعشی فی صناعة الانشا، ج۱۰، ص۲۷۴ـ۲۷۵، قاهره ۱۳۳۱ـ ۱۳۳۸/ ۱۹۱۳ـ ۱۹۲۰، چاپ افست ۱۳۸۳/۱۹۶۳.
۱۱. ↑ ابن‌جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، ج۱۸، ص۱۵۹، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.



دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حسبه»، شماره۶۱۱۶.    



جعبه ابزار