حلیة‌الاولیاء و طبقات‌الاصفیاء

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف

---

حِلْیَةُالاَولیاء، کتابی ‌به عربی در شرح ‌ حال حدود هفتصد تن از صحابه بزرگ پیامبر (صلی ‌اللّه ‌علیه‌ وآله‌ وسلم) و نیز عابدان و عارفان از صدر اسلام تا زمان مؤلف، نوشته احمد بن عبدالله، مشهور به ابونعیمِ اصفهانی، حافظ و محدّث قرن چهارم و پنجم است.

---

نام کامل آن حلیة‌الاولیاء و طبقاتُ الْاَصفیاء می‌باشد، درباره نام این کتاب، در منابع اختلاف اندکی هست.
اسماعیل ‌پاشا بغدادی آن را حلیة‌الاولیاء و بهجة ‌الاصفیاء نامیده است. حلیه در لغت به معنای زیور است

---

این کتاب چنان مشهور است که در منابع متقدم و متأخر، گاه مؤلف آن را «صاحب حلیة‌الاولیاء» خوانده‌اند.
خوانساری برآن است حلیة‌الاولیاء متضمن احادیثی در مناقب حضرت علی (علیه‌السلام) است که در کتاب‌های دیگر یافت نمی‌شود.
آقابزرگ طهرانی این کتاب را در فهرست تصانیف شیعه یاد کرده است.
نوری از میرزا عبدالله افندی مؤلف ریاض‌ العلما نقل می‌کند که محمد باقر مجلسی، ابونعیم را از اجداد خود و از شیعیان دانسته است.

---

به نوشته ابونعیم اصفهانی ، انگیزه وی تألیف کتابی بوده است که در آن نام جماعتی از صحابه و تابعان و تابعانِ تابعان و ناسکان و بعضی از روایات و سخنان آنان آمده باشد.
وی همه آنان را از اعلام صوفیه و پیشوایان ایشان دانسته است.

---

ابونعیم اصفهانی در حلیة‌الاولیاء، جماعت مذکور را به پنج طبقه تقسیم، و مقام معنوی و محامد اخلاقی آنان را گزارش کرده است:
طبقه نخست، در شرح حال امیر مؤمنان (علیه‌السلام) و سه خلیفه اول.
طبقه دوم در معرفی سایر صحابه که در رتبه پس از خلفا قرار داشتند.
طبقه سوم در شرح‌ حال اهل صفه.
طبقه چهارم درباره زنان ناسکه از صحابه، که با شرح‌ حال حضرت زهرا (سلام‌الله علیها) و همسران پیامبر آغاز شده است.
و طبقه پنجم درباره تابعان و تابعانِ تابعان است که از مهم‌ترین آنها حسن بصری است.

۴.۱ - بخش اعظم محتوای کتاب

بخش اعظم حلیة‌الاولیاء به شرح احوال تابعان تابعانی می‌پردازد که در شمار فقها و محدّثان حکیم، امرای زاهد و عرفای بزرگ بوده‌اند از جمله نام سه امام شیعیان: امام زین‌العابدین ، امام محمد باقر و امام جعفر صادق (علیهم‌السلام) ، محدّث شیعی، طاوس‌ بن کیسان ، خلیفه اموی، عمر بن عبدالعزیز ، مؤسس فقه مالکی، مالک ‌بن انس مؤسس فقه حنبلی، احمد بن حنبل و عرفای بزرگی مانند: ابراهیم ادهم ، فضیل‌ بن عیاض ، ذوالنون مصری ، بایزید بسطامی و یحیی‌ بن معاذ.

---

ابونعیم در تألیف حلیة‌الاولیاء از بسیاری از احادیث و روایات زنان و مردان صحابی درباره افراد، صفات مؤمنان و مسائل فقهی بهره برده و از قول مشایخ نیز مواعظ و نصایحی را مطرح کرده است.
حلیة‌الاولیاء منبع بسیاری از کتاب‌های بعدی بوده است. مؤلفان شیعه از آن به عنوان منبعی برای نقل فضائل حضرت علی و دیگر امامان (علیهم‌السلام) استفاده کرده‌اند به گفته کولبرگ ، از آن‌جا که سید بن طاوس از حلیة‌الاولیاء در کتاب‌های خود نقل قول کرده است، روشن می‌گردد که محافل شیعه با این اثر آشنا بوده‌اند.
ابشیهی در المستطرف فی کلّ فنّ مستظرف و ابن‌ حجر عسقلانی در لسان المیزان از حلیة‌الاولیاء بهره برده‌اند.
زرکلی این کتاب را جزو منابع خود در تألیف الاعلام معرفی کرده است.
به گزارش آقابزرگ طهرانی ، احمد بن علی ماجدی در شرح بخشی از الشافیه ابوفراس و میرزا محمد کشمیری دهلوی در المنتخبات من الکتب الکثیرة لإهل السنة، از حلیة‌الاولیاء استفاده کرده‌اند.
به سبب اهمیت احادیثی که ابونعیم در این کتاب نقل کرده و مقامی که وی نزد محدّثان داشته، بلوشی نیز در تصحیح طبقات المحدثین باصبهان تألیف عبدالله ‌بن محمد ابوالشیخ از حلیة‌الاولیاء استفاده کرده است.
بنا به گزارش حاجی خلیفه و آقابزرگ طهرانی ، ابن ‌جوزی (متوفی ۵۹۷) این کتاب را خلاصه کرده و آن را صفةُ الصفوة نامیده و در تلخیص آن افراط کرده است. همچنین آن‌ گونه که از گزارش حاجی‌ خلیفه بر می‌آید، محمد بن حسن حسینی هم این کتاب را، با رعایت جانب اعتدال، خلاصه کرده است. از این دو اختصار، صفة‌الصفوة در چهار جزء در حیدر آباد چاپ شده است .
احمد بن محمد مقری کتاب انوارالیقین فی شرح حدیث اولیاءالله المتقین، نوشته ابن ‌مرزوق، را شرحِ نخستین حدیثِ کتاب حلیة‌الاولیاء دانسته است.

---

درباره اهمیت حلیة‌الاولیاء گفته‌اند که این کتاب را در زمان حیات ابونعیم به نیشابور بردند و در آن‌جا به چهارصد دینار فروختند.
ابن ‌خلّکان آن را از بهترین کتاب‌ها دانسته است.
صدیق حسن‌خان مطالعه حلیة‌الاولیاء را به کسانی که می‌خواهند از احوال و مقامات اولیا و صالحان مؤمن آگاه شوند، توصیه کرده است.

---

از حلیة‌الاولیاء انتقادهایی نیز شده است. مثلا، ابن‌ جوزی در سیزده مورد از ابونعیم انتقاد کرده است، از جمله در تکرار اخبار، اطاله احادیث، ذکر احادیث باطل و نسبت تصوف به صحابه.

---

حلیة‌الاولیاء در ۱۳۱۱ش/۱۹۳۲ در قاهره، و در ۱۳۴۶ش/ ۱۹۶۷ بر اساس نسخه خطی مدرسه احمدیه حلب و مطابقت آن ‌با نسخه خطی موجود در الازهر مصر، در ده مجلد به چاپ رسید پس از آن نيز بارها در بیروت چاپ شده است.
کمال یوسف الحوت فهرست آن را فراهم كرده و اين فهرست نيز بارها به همراه حلية‌الاولياء به چاپ رسيده است.

---

• محمد بن احمد ابشیهی، المستطرف فی کلّ فنّ مستظرف، چاپ مفيد محمد قميحه، بیروت۱۴۰۶/۱۹۸۶، چاپ افست قم، ۱۳۶۸ش.
• ابن‌ جوزی، صفة‌الصفوة، چاپ محمود فاخورى و محمد رواس قلعه‌جى، بيروت ۱۳۹۹/۱۹۷۹.
• ابن‌حجر عسقلانی، لسان المیزان، حیدر آباد، دكن ۱۳۲۹ـ۱۳۳۱، چاپ افست بيروت ۱۳۹۰/۱۹۷۱.
• ابن ‌شهر آشوب، مناقب آل ابی‌طالب، چاپ هاشم رسولى محلاتى، قم.
• عبدالله بن محمد ابوالشیخ، طبقات المحدثین باصبهان و الواردين عليها، چاپ عبدالغفور عبدالحق حسين بلوشى، بيروت ۱۴۰۷ـ۱۴۰۸/۱۹۸۷ـ۱۹۸۸.
• ابونعیم اصفهانی، حلية‌الاولياء و طبقات الأصفياء، چاپ محمدامين خانجى، بيروت ۱۳۸۷/۱۹۶۷.
• اسماعیل بغدادی، هدیة‌العارفین، ج۱، در حاجى‌ خليفه، ج۵.
• علی‌ بن عیسی بهاءالدین اربلی، کشف النعمة فی معرفة الائمة، چاپ هاشم رسولى محلاتى، بيروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
• محمد بن احمد ذهبی، كتاب تذکرة الحفاظ، حيدر آباد، دكن ۱۳۷۶ـ۱۳۷۷/۱۹۵۶ـ۱۹۵۸، چاپ افست بيروت.
• خیرالدین زرکلی، الاعلام، بیروت ۱۹۸۰.
• یوسف الیان سرکیس، معجم المطبوعات العربیّة و المعرّبة، قاهره، ۱۳۴۶/۱۹۲۸، چاپ افست قم ۱۴۱۰.
• صدیق حسن‌خان، ابجدالعلوم، ج۲، بيروت ۱۳۹۵.
• احمد بن محمد مَقَّری، نفح‌ الطیب، چاپ احسان عباس، بيروت ۱۳۸۸/۱۹۶۸.
• حسین‌ بن محمد تقی نوری، الفیض‌ القدسی فى ترجمة العلامة المجلسى، در مجلسى، ج۱۰۲.
• Etan Kohlberg, A medieval Muslim scholar at work: Ibn Tawus and his library, Leiden ۱۹۹۲.

---