درب مساجد
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تا پایان
قرن سوم، مساجد فاقد درهای بزرگ بود.
مدخل همه
مساجد، اعم از بزرگ و کوچک، درِمستطیل شکلی در
دیوار محوطه بود، مانند مدخل مسجدِ قَصر الحَیْر الشرقی (۱۱۰)، مسجدِ
جامعِ حَرّان که مدخل آن در فاصله سال‍‌های ۱۲۶ـ۱۳۳ بنا شده است،
مسجد قرطبه (۱۷۰)، مسجد عَمرو (۲۱۲)، دو مدخل
مسجد جامع قیروان که
تاریخ بنای آن‌ها ۲۲۱ است، مسجد بُوفَتاتا در سُوسه (۲۲۳ـ۲۲۶)،
مسجد جامع سوسه (۲۳۶)، مسجد
جامع سامَرّا (۲۳۴ـ۲۳۷)، مسجد
جامع اَبُودُلَف (۲۴۷)، مسجد ابن طُولون (۲۶۳ـ۲۶۵). نخستین درِ بزرگ از آنِ مسجدی بود که
فاطمیان در ۳۰۸ هنگام بنیانگذاری
شهر مهدیه در کنار خلیج قابِس ساختند. معماری این دروازه یقیناً ملهم از طاق نصرت‌های
رومی است که در شمال
افریقا تعداد آن‌ها در ۳۰۸ احتمالاً بسیار بیش‌تر از امروز بوده است.
بانی این نوع در در
مصر فاطمیان بودند، و نمونه آن طاق سردر
مسجد الحاکم است که در ۳۹۳ ساخته شده و بسیار با ابهت‌تر از نمونه اصلی است (باعمق ۱۶/۶ و عرض ۵۰ /۱۵ متر در مقایسه با ۸•۳۰ متری مهدیه). مسجد الاَقْمَر (۵۱۹) با ابعادی بسیار کوچکتر و مسجد بَیْبَرس (۶۶۵ـ۶۶۷) در اندازه‌ای بسیار بزرگ (۸۳/۱۸• ۸۶/۸ متر) درهایی از همین نوع دارند. دو طرف درِ مسجدِ بیبرس با سه دهانه طاقنما تزیین شده است و حال آن‌که تعداد این طاقنماهای جناحی درمسجدِ اَلْحاکم دو و در مسجد مهدیه یکی بود.
در عین حال، شکل جدیدی از در نیز که اصطلاحاً
درِ مقرنس خوانده می‌شود در همان اوقات در
شام ساخته شد. نخستین نمونه آن مدخل
مدرسه شادبخت (۵۸۹) در
حلب است. بعدها نمونه‌های خوب دیگری نیز مانند رباط ناصری (۶۳۵) در حلب و
جامِع التوبه در
دمشق (۶۳۲) ساخته شد. در مصر این قسم در، اول بار در مدرسه بیبرس (۶۶۲) و سپس در مدرسه و
مقبره زین الدین یوسف (۶۹۸) احداث شد، ولی تا نیمه دوم
قرن هشتم عمومیت نیافت، زیرا از اوایل قرن هشتم ابنیه متعددی برجای مانده که فاقد این نوع در است.
مبدأ ایجاد این گونه درهای زیبا و باشکوه را نمی‌توان بدقت مشخص کرد، زیرا آثار مراحل اولیه تکامل آن‌ها ظاهراً از میان رفته است. با این‌همه محتمل است که منشأ طرح آن‌ها درهای طاقدار، مانند سردرهای جانبی بیت الخَلیفَه در سامَرّا، بوده باشد. مدخل این بنا، درگاهیِ طویلی است که
سقف نیم گنبدی آن بر دو گوشوار متکی است. واضح است که چون بعدها این طرح به شام منتقل شد گوشوارها جای خود را به عناصری داد که در معماری آن سامان برای نگه داشتن
گنبد به کار می‌رفت. از مقایسه نخستین نمونه موجود، یعنی طاقنمای مدخلِ مدرسه شادبخت، با لچکی‌های گنبد مقابل محراب مشهدالحسین درحلب (۶۰۸)، که تقریباً در همان زمان ساخته شده است، می‌توان دریافت که این تبدیل عملاً صورت گرفته است. در هر دو مورد به روش معمول در شام، رج‌های افقی، که با طاقچه‌هایی تزیین شده و هریک کمی جلوتر از دیگری است، درست در داخل زاویه قرار می‌گیرند.
در
ایران نخستین درها، مثل سردرِ مقبره چهل دخترانِ
دامغان (۴۴۶) و گنبد سرخ مراغه (۵۴۲) و مقبره مؤمنه خاتون در نخجوان (۵۸۲)، همگی مدخلی دارند مستطیل شکل با سردری قوسی که در فرورفتگی کم عمق و مستطیل شکلی قرار گرفته است. ظاهراً مرحله بعد تبدیل سردرِ قوسی به یک
طاق کم عمق مقرنس کاری بوده که سردرِ مقبره‌های برجی شکل خیاو (مشکین شهر) و
سلماس از نمونه‌های آن است. در قرن هشتم، سردرها معمولاً به شکل طاقنمای قوسی مرتفع ساخته می‌شد و شبیه «لیوان» کوچکی بود که نیمه گنبدی متکی بر لچکی‌های مقرنس کاری شده آن را می‌پوشاند (ولی با نوع مصری بکلی متفاوت بود) که از آن جمله است
خانقاه نطنز (۷۰۴)، مقبره
بایزید در بسطام (۷۱۳)، مسجد
جامع ورامین (۷۲۳ـ۷۲۶)، مقبره باباقاسم در
اصفهان (۷۴۱)، مسجد
جامع کرمان (۷۵۰)، مسجد پامنارِ کرمان (۷۹۴). در پایان قرن نهم در
بلخ به سردرِ قابل توجه مقبر،
ابونصر پارسا برمی‌خوریم که کاملاً از سطح نما بیرون زده است. در قسمت وسط، طاقنمای قوسی مرتفعی قرار دارد که برطبق معمول مدخل آن از در عقب است، اما دو طرفِ در به انداز، ۴۵ درجه اُریب شده است، و هر طرف دارای دو طبقه است و هر طبقه ایوانی با طاق جناغی دارد. این سردر را بحق می‌توان سرمشق اصلی درهای بزرگ هندی چون «بلند دروازه» در فتحپُور سِکْری (۱۰۱۰/۱۶۰۲) و درِ اصلی مسجد
جامع دهلی (۱۰۵۴ـ ۱۰۶۸/۱۶۴۴ـ۱۶۵۸) به حساب آورد.
در
استانبول، درهای مساجد معمولاً از سطح دیوار کمی پیشتر آمده و درگاهی تشکیل داده که آن را طاق مقرنس کاری شده بسیار بلندی متشکل از طاقچه‌های بسیار کوچک می‌پوشاند. مسجد سلطان بایزید (۹۰۶ـ۹۱۱) و مسجد سلطان سلیم (۹۲۹) و مسجد شاهزاده (۹۵۵) و چند مسجد دیگر درهایی از این نوع دارند.
در شمال افریقا، درهای مساجد معمولاً پیش آمده و نمایان است، ولی از روی آن‌ها به جای طاق برجسته (مثل سر در مسجد مهدیه)، طرّه ظریف و کنده کاری شده‌ای قرار دارد که بر دستک‌هایی استوار است و روی آن بام شیب‌داری هست که با
سفال پوشیده شده است، مانند سر در مسجد شهر فاس.
(۱) احمد بن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، بیروت.
(۲) احمد بن علی مقریزی، الخطط، لبنان.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «درب مساجد»، شماره۶.
