ذخیره خوارزمشاهی (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«ذخیره خوارزمشاهی»، تالیف
سید اسماعیل جرجانی، به
زبان فارسی و در موضوع
طب است. مؤلف، کتاب را به تشویق امیر دانشوری چون قطب الدین محمد خوارزمشاه به رشته تحریر درآورده است.
مؤلف برای به وجود آوردن نظمی در نگارش کتاب ذخیره، آن را در نه کتاب تنظیم کرده و بعدا دو کتاب دیگر بدان افزوده است که جمعا یازده کتاب می‌شود.
۱. کتاب اول، دارای ۶ گفتار است که به ترتیب مشتمل‌اند بر ۳ باب، ۸ باب (باب هشتم آن دارای ۶ فصل)، ۶ باب، ۵ جزو (که خود به ترتیب مشتمل‌اند بر ۱۲، ۱۳، ۶، ۴ و ۷ باب)، ۱۷ باب و ۵ باب.
۲. کتاب دوم، شامل ۹ گفتار است که به ترتیب مشتمل‌اند بر ۱۲ باب، ۱۲ باب، ۲۳ باب، ۵ باب، ۲۹ باب، ۱۱ باب، ۵ باب، ۶ باب و ۳ جزو (که خود به ترتیب مشتمل‌اند بر ۲۳، ۲۱ و ۳ باب).
۳. کتاب سوم، حاوی ۲ بخش است و هرکدام دارای ۷ گفتارند. گفتارهای بخش اول به ترتیب مشتمل‌اند بر ۱۴ باب، ۷ باب، ۲ جزو (که خود مشتمل‌اند بر ۲۴ و ۱۳ باب)، ۱۸ باب، ۵ باب، ۶ باب و ۴ باب. گفتارهای بخش دوم به ترتیب مشتمل‌اند بر ۵ جزو (که خود به ترتیب مشتمل‌اند بر ۷، ۱۱، ۱۸، ۳۵ و ۱۰ باب)، ۴ باب، ۶ باب، ۴ باب، ۸ باب، ۵ باب و ۷ باب.
۴. کتاب چهارم، متضمن ۴ گفتار است که به ترتیب مشتمل‌اند بر ۳ باب، ۵ باب، ۱۰ باب و ۷ باب.
۵. کتاب پنجم، ۶ گفتار را در بر گرفته است که به ترتیب مشتمل‌اند بر ۴ باب، ۲۷ باب، ۳ جزو (که خود به ترتیب مشتمل‌اند بر ۵، ۱۰ و ۱۲ باب)، ۴ باب، ۱۳ باب و ۵ باب.
۶. کتاب ششم، مشتمل بر ۲۱ گفتار است که به ترتیب مشتمل‌اند بر ۵ جزو (که خود به ترتیب دارای ۷، ۷، ۴، ۸ و ۲۱ باب می‌باشند)، ۷ جزو (که خود به ترتیب مشتملند بر ۷، ۲۹، ۳، ۱۳، ۱۰، ۵ و ۱۱ باب)، ۹ باب، ۱۰ باب، ۳ جزو (که هریک مشتمل‌اند بر ۱۰ باب)، ۲ جزو (که خود به ترتیب مشتمل‌اند بر ۵ و ۴ باب)، ۱۵ باب، ۶ باب، ۱۰ باب، ۶ جزو (که خود به ترتیب مشتملند بر ۳، ۷، ۵، ۶ ۶ و ۶ باب)، ۳ جزو (که خود به ترتیب مشتملند بر ۱۱، ۶ و ۶ باب)، ۴ باب، ۲ جزو (که خود به ترتیب مشتمل‌اند بر ۹ و ۶ باب)، ۳ جزو (که خود به ترتیب مشتمل‌اند بر ۵ باب، ۴ باب که باب اول آن ۴ فصل و باب دوم ۵ فصل دارد، ۴ باب که باب نخست آن ۳ فصل دارد)، ۷ باب، ۳ باب، ۱۰ باب، ۴ جزو (که خود به ترتیب مشتمل‌اند بر ۱۵، ۸، ۷ و ۵ باب)، ۳ جزو (که خود به ترتیب مشتمل‌اند بر ۱۰، ۴ و ۲۵ باب)، ۳ جزو (که خود به ترتیب مشتمل‌اند بر ۳، ۱۵ و ۱۰ باب)، ۱۰ باب.
۷. کتاب هفتم، جامع ۷ گفتار است که خود به ترتیب مشتمل‌اند بر ۳ جزو (به ترتیب دارای ۹، ۴ و ۵ باب)، ۸ باب، ۱۲ باب، بدون باب و جزو، ۹ باب، ۱۲ باب و ۲ جزو (به ترتیب دارای ۱۲ و ۱۰ باب).
۸. کتاب هشتم، ۳ گفتار را در خود جای داده است که به ترتیب مشتمل‌اند بر ۱۶، ۱۱ و ۱۰ باب.
۹. کتاب نهم، مشتمل بر ۵ گفتار است که به ترتیب دارای ۱۰، ۷، ۴، ۱۲ و ۱۱ باب می‌باشند. در آخر گفتار پنجم، ۳ فصل نیز وجود دارد.
۱۰. کتاب دهم، دارای ۱ گفتار است.
۱۱. کتاب یازدهم، حاوی ۲ گفتار است که به ترتیب مشتمل بر ۳۸ و ۲۲ باب می‌باشند.
کتاب نخستین، درباره حد
علم طب و منفعت آن و شناختن گوهر تن مردم و چه چیزی و چگونگی او و شناختن مایه‌ها و خلط‌ها و مزاج‌ها و احوال عادت‌ها و تشریح اندام‌ها و یاد کردن قوت‌های اندام‌ها است.
کتاب دوم، درباره حال‌های تن مردم از
تندرستی و
بیماری و اعراض بیماری‌ها و اسباب آن و شناختن احوال نبض و احوال هرچه از مسام و مجاری تن بیرون آید چون عرق، نفث،
بول و
غایط است و این همه از جمله اعراض تن باشد.
کتاب سوم، درباره تدبیر نگاه داشتن تندرستی، تدبیر هوا و مسکن و شناختن احوال آنها، تدبیر
طعام و شراب، تدبیر
خواب و بیداری، تدبیر حرکت و سکون و شناختن احوال کسوت‌ها، عطرها و اسفرم‌ها و به کار داشتن روغن‌ها و تدبیر
قی کردن و داروی مسهل خوردن، تدبیر
خون گرفتن،
حجامت و زالو انداختن و حقنه، شیاف، تدبیر امراض نفسانی، چون
شادی و اندوه و اندیشه‌های گوناگون و غیره و همچنین تدبیر حال‌هایی که اندر تن مردم پدید آید و تدبیر پروردن اطفال و تدبیر پیران و مسافران است.
کتاب چهارم، درباره شناخت بیماری‌ها و پیشرفت و بحران و پیش بینی آینده بیماری است.
کتاب پنجم، درباره تب‌ها و علت و نشانه‌ها و انواع و اقسام آن و روش درمان آنهاست.
کتاب ششم، درباره انواع درمان‌ها و بیماری‌های هر عضوی از اعضای بدن از فرق سر تا ناخن پای است.
کتاب هفتم، درباره آماس‌ها و ریش‌ها و تدبیر شکافتن و داغ کردن و علاج تباه شدن اندام و تدبیر شکستگی و آزردگی و زخم هاست.
کتاب هشتم، درباره تدابیر پاکیزگی و آراستگی ظاهر بشره مردم است که آن را زینت گویند.
کتاب نهم، درباره زهرها و آنچه زیان کار باشد، اعم از خارج بدن و داخل بدن و بیان پادزهرهاست.
کتاب دهم، درباره منافع اعضای حیوانات است.
کتاب یازدهم، درباره قرابادین است.
ذخیره خوارزمشاهی بدون شک، حاوی مطالبی از تالیفات
علی بن ربن طبری،
رازی، اهوازی، اخوینی،
ابن سینا و دیگر پزشکانی است که تا اواسط قرن پنجم هجری تالیف گردیده و جرجانی از آنها استفاده فراوانی برده و تمام تلاش او بر این بوده که به شیوه‌ای نگارش یابد که درخور فهم فارسی زبانان آن روز، اعم از خاص و عام باشد و نیازهای طبی و بهداشتی همگان را برآورده کند. خوشبختانه با کوشش فراوان و دانش بسیار، توفیق، رفیق راه او بود و اثری از خود به جای گذاشت که ازنقطه نظر ادبی در نثر دری، کم نظیر و ازنظر طبی، در حقیقت، یک دوره کامل دائرةالمعارف طبی است که حاوی همه موضوعات در رشته‌های پزشکی، از کلیات طب، تشریح، فیزیولوژی، علل بیماری و انواع درمان‌ها گرفته تا مسائل بهداشتی، از قبیل تعریف تندرستی، بیماری، بهداشت بدن، دستور غذایی و آشامیدنی و اموری که باید شخص در فصول مختلف سال انجام دهد یا اعمال طبی، از قبیل خون گرفتن و امثال آن، بهداشت کودکان و پیران و مسافران، پروراندن
کودک، علامات بیماری‌ها و درمان آنها، اعمال جراحی و بهداشت، پوست و به کار بردن وسایل زینت، شناساندن زهرها و سم‌ها و درمان گزیدگی‌های حیوانی و مسمومیت‌ها بر اثر مواد و گیاهان و داروشناسی و داروسازی می‌باشد.
کتاب، به کوشش
سعیدی سیرجانی به چاپ رسیده است (در واقع چاپ عکسی از روی نسخه‌ای خطی است). وی مقدمه‌ای ارزنده بر کتاب نگاشته و در آن، مفصلا از قطب الدین محمد خوارزمشاه، سید اسماعیل جرجانی و کتاب ذخیره سخن گفته است.
نرم افزار جامع طب، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
