روضات الجنات فی اوصاف مدینه هرات (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«روضات الجنات فی اوصاف مدینه هرات»،
اثر معین الدین محمد الزمجی الاسفزاری از نمونه‌های برجسته نگارش و نثر
قرن نهم و از منابع بسیار مفید و معتبر
تدوین تاریخ اجتماعی و جغرافیای تاریخی
خراسان و به خصوص «ربع هرات» به شمار می‌رود که توسط
محمد کاظم امامی تصحیح، و انتشارات
دانشگاه تهران در دو جلد که جلد اول آن در
سال ۱۳۳۸ و جلد دوم آن در سال ۱۳۳۹ عهده دار انتشار آن شده است.
مولف با ذکر شاهد از اشعار فارسی و عربی بر سلیس بودن کتاب و نمکین بودن زبان کتاب افزوده است و مصحح نیز هر کجا که لازم دانسته مسایل مبهم را در پاورقی توضیح داده است و کاستی‌های نسخه مورد استفاده با رجوعع به نسخ دیگر جبران کرده و آن‌ها را در قلاب [] شرح کرده است.
مولف در سبب تالیف اثرش می‌نویسد: «غرض آن که چون این مدینه السلام با احترام و قبه الاسلام عالی مقام را در این ایام افاضت انجام جمعیت تمام و جامعیت ما لا کلام حاصل گشت بنده... را همیشه در خاطر می‌گذشت که بعضی از
آثار و اوصاف و احوال این
مدینه با سکینه... در
قید تالیف و
سلک تحریز کشد. این تالیف به تشویق خواه قوام الدین نظام الدین وزیر سلطان حسین باقرا انجام شد.
بنا بر فهرست مندرجات، جلد نخست روضات در
اصل شامل ۲۷ روضه است. جلد اول یا بخش نخست روضه‌های اول تا پنجم در بر می‌گیرد و بخش دوم شامل روضه‌های هشتم تا بیست و هفتم است، شایان ذکر است که روضه‌های ششم، هفتم و بیست و هفتم کتاب روضات که در فهرست مندرجات معین و مذکور است، در هیچ یک از دو جلد موجود نیست. البته مصحح بخش دوم در تعلیقات جلد دوم درباره ی فقدان روضه‌ی بیست و هفتم به تفصیل سخن گفته است.
محمد اسحاق ، استاد دانشگاه کلکته برای تصحیح بخش اول ره شش نسخه مراجعه کرده است؛ ولی نسخه‌ی اصلی مورد استفاده وی متعلق به کتاب خانه «انجمن آسیایی کلکته» است.
مصحح در مقدمه‌ی نسبتا طولانی و ارزشمند خود به این مباحث پرداخته است، زندگانی مولف بنا به
روایت معین الدین اسفزاری،
تاریخ آغاز و پایان تدوین
روضات الجنات ، درباره ی زندگانی
پدر مولف، تحصیلات،
تخلص و
مذهب مولانا اسفزاری ، مآخذ کتاب که مهم‌ترین آن‌ها عبارتند از
تاریخ هرات تالیف
ابواسحق یاسین ، تاریخ هرات از
ثقه الدین عبدالرحمن جامی ،
کرت نامه منظوم ربیعی قوشنجی و
تاریخ نامه‌ی هرات سیفی هروی ... محمد اسحاق درباره‌ی موضوع بخش اول کتاب یادآوری می‌کند: قسمتی از کتاب روضات الجنات که مشتمل بر یک مقدمه، حواشی، فهرست اسامی و... فهرست کتب مورد استفاده و متن کتاب است از یک دیباچه و پنج روضعه تشکیل شده است.
کتاب با
ستایش حضرت رب اعلی، با این عبارت آغاز می‌شود: «بسم الله الکریم المجیب علیه توکلت و الیه انیب». سپس سخن به
نعت خلفای راشدین می‌پردازد، آنگاه با عنان «دعای حضرت پادشاه» و «دعای حضرات شاهزادگان کامکار» و «دعای دولت امرای ملک آرای عالی رای» زبان به نعت سلطان حسین بایقرا می‌گشاید و به توصیف بلده ی طیبه هرات می‌پردازد.
کتاب از ۲۷ روضه و هر روضه مشتمل بر چند چمن نهاده آمد.
روضه‌ی اول «در بیان بنای شهر هرات و لطافت آن حمیت عن الافات»، مولف درباره ی بنای هرات هشت
روایت توشته که از آن‌ها هفت روایت بنای شهر را به پادشاهان پیشدادی ایران نسبت می‌دهد و روایت هشتم که از
حضرت رسالت صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم نقل است، بنای هرات را به
حضرت خضر نبی و
ذوالقرنین نسبت می‌دهد.
روضه‌ی دوم، «در کیفیت اوضاع بلده فلک ارتفاع» است و مشتمل بر دو چمن: چمن اول در بیان شهربندی که اکنون معمور است و در جانب جنوبی شمیران و قهندز افتاده، چمن دوم در ذکر بعضی از مضافات و از بدایع و عمارات. در این دو چمن صحبت از جغرافیای
تاریخ خراسان و فضیلت خراسانیان و به خصوص
شیخ عبدالرحمن جامی است.
روضه‌ی سوم «در بیان فضیلت مملکت خراسان و
اخبار که در باب آن مملکت مرویست» که مشتمل بر دو چمن است. چمن دوم در ذکر فضیلت بلده ی فاخره ی طیبه هرات است.
روضه‌ی چهارم، مشتمل بر چهار چمن است در ذکر «فضیلت و ولایات و توابع و مضافات آن». چمن اول درباره ی
رودخانه هرات و چشمه ساران و مزارع است. در چمن دوم، مولف به جغرافیای تاریخ
ولایت اسفزار که مولد مولف است، به تفصیل سخن گفته است. چمن سوم، در ذکر قصبه ی فوشنج، شکیدیان، کوسویه و مزرعه فلبندان است. مولف درباره فوشنج می‌نویسد: به پشنگ بن افراسیاب متعلق است و گویند در آن جا
ابراهیم خلیل
رباط و مسجدی بنا کرد. چمن چهارم، در ذکر باغیس،
لنگر امیر غیاث، قلعه نوتو و ولایت کرخ است، از جمله آمده است که «از بادغیس همه ی عمارات هرات
چوب پوش است و آن
درخت اورس است در غایت محکمی و سبکی».
روضه‌ی پنجم، درباره ی «ولایات که دورتر است از توابع هرات و مشتمل بر چهار چمن است. چمن اول در بعضی خصایص «
قبه الاسلام بلخ » اندخود، شیرغان، مروشاهجان، ابیورد، نسا و ضمایم آن. در فضیلت
بلخ همین بس که ابراهیم ادهم و فضل برمیک بخی زاده‌اند. چمن دوم، در ذکر «
مشهد مقدس و بعضی خصایص
خواف و غیره» است. بخش عمده، این چمن درباره ی جغرافیای تاریخی مشهد و
تاریخ امام رضا علیه‌السّلام می‌باشد. چمن سوم «در ذکر ترشیز، جوین، بحرآباد، اسفراین جرجان و
طبرستان » است. از جمله ولایات این چمن، جوین که از بقاع مبارک است و
ابوالمعالی جوینی که امام الحرمین مشهور، از آن ولایت است. چمن چهارم، «در ذکر قهستان، سجستان، فراه،
قندهار ، گرمسیر، غور و غرجستان» است.
در جلد نخست، فهرست مباحث روضه ی ششم و هفتم نقل شده، اما شرح و توصیف این دو روضه در هیج یک از دو جلد مذکور نیست.
روضه‌ی ششم، «در ذکر سلاطین و حکام که از
زمان ظهور
اسلام الی هذا الایام حاکم و عامل هرات» بوده‌اند، مشتمل بر دو چمن است: چمن اول «در ذکر والیان و حکام خراسان که در هرات مقیم بوده‌اند تا اسماعیل سامانی». چمن دوم «در ذکر احوال بعضی سامانیان و غیر آن».
روضه هفتم، «در ذکر سلاطین غور و ملوک کرت»، مشتمل بر هفت چمن است: چمن اول «در ذکر سلاطین غور، چمن دوم در ذکر بعضی ملوک کرت که والی هرات بوده‌اند. چمن سوم، در ذکر
قتل دانشمند بهادر، چمن چهارم در ذکر ملک غیاث الدین کرت، چمن پنجم، در ذکر وقایعی که میان ملک غیاث الدین و ملک قطب الدین اسفزار و غیره حادث شد. چمن ششم، در ذکر عمارات ملک غیاث الدین و روفت او به
مکه و حالات دیگر.
بخش دوم، مشتمل بر مقدمه‌ای که اوصاف جغرافیای تاریخ هرات از قدیم‌ترین روزگاران تا عهد شاهرخ تیموری به اختصار، بناها و
آثار استادان و هنرمندان دارالعلم هرات، تارخ‌های هرات می‌باشد.
روضه هشتم، با عنوان «در ذکر وفات ملک غیاث الدین و احوال و احفاد اول»، مشتمل بر هفت چمن است. چمن اول، در ذکر محاربه ی امیر وجیه الدین مسعود سربدار و
شیخ حسن جوری با ملک معزالدین حسین و کشته شدن شیخ حسن است. در چمن دوم، به
محاربه میان امیر غرغن از امرای چنگیزخانی و ملک معزالدین حسین اختصاص دارد. چمن سوم و چهارم، درباره ی ادامه محاربه امیر غرغن و
ملک معزالدین حسین است. چمن پنجم، در جلوس ملک غیاث الدین پیر علی بر سمند ایالت هرات، چمن ششم در ذکر حالاتی که میان حضرت صاحب
قرآن و ملک هرات واقع بود، چمن هفتم، در ذکر تزویج سونج آغا با ملک زاده ی هرات است.
روضه‌ی نهم، در توجه حضرت صاحب قران به عزم تسخیر خراسان.
روضه‌ی دهم، در
تفویض نمودن حضرت صاحبقران مملکت خراسان را به شاهرخ اختصاص دارد.
روضه‌ی یازدهم، به حوادث هرات مربوط و مشتمل بر پنج چمن است: چمن اول در ظهور جماعت لغریان و استیلای باطنی‌ها بر هرات است، چمن دوم، به ذکر
فترات و حوادث نتیجه حمله فرزندان چنگیزخان به هرات اختصاص دارد. مطالب این چمن از تاریخ ملوک کرت
سیفی هروی و
تاریخ منهاج سراج نقل شده است. چمن سوم، به «ویرانی بلده هرات» مربوط است، چمن چهارم و پنجم، به ادامه ویرانی هرات مربوط است.
روضه دوازدهم، به حادثه بوجای این دانشمند و اقدامات برای آبادانی مجدد هرات پرداخته است.
روضه سیزدهم، در ذکر
مرگ سلطان بایسنقر است، در چمن اول این روضه مولف به حادثه کارد زدن به شاهرخ میرزا می‌پردازد. چمن دوم پردازشی از شیوع بیماری وبا و چمن سوم ذکر مرگ شاهرخ است.
روضه‌ی چهاردهم، با عنوان «در بیان آبادانی هرات...» مولف با نقل مطالب جهانگشای جوینی آبادانی شهر با به امیر عزالدین نسبت می‌دهد.
روضه‌ی پانزده با عنوان «وقایعی که بعد از وقات شاهرخ سلطان در مدینه هرات» سه چمن می‌گشاید، که در هر سه چمن سخن از پادشاهی میرزا الغ بیگ است.
روضه شانزدهم، در موضوع به جلوس بابر میرزا و گرفتاری‌ها و جنگ هایش می‌پردازد.
روضه‌ی هفدهم با عنوان «جلوس بابر میرزا کرت ثانی»، در پنج چمن به زندگی سیاسی و سرانجام مرگ وی اختصاص دارد. در پایان چمن پنجم خبر از جلوس ابراهیم میرزا می‌دهد.
روضه‌ی هجدهم، با عنوان در ذکر توجه سلطان ابوسعید به خراسان و تمکن یافتن بر سریر ملک می‌باشد، مولف در یک مقدمه و یک چمن به لشکرکشی‌ها و
سلطنت امیرزاده شاهرخ می‌پردازد.
روضه‌ی نوزدهم، «در جلوس پادشاه ترکمان جهانشاه میرزا بر سریر سلطنت خراسان» است، مولف در این روضه درباره ی حوادث روزگار سلطنت سلطان ابوسعید و لشکرکشی جهانشاه قره قویونلو به خراسان و تسخیر این خطه، می‌پردازد.
روضه‌ی بیستم، با عنوان «جلوس سلطان سعید کرت ثانی بر سریر کامرانی» نویسنده درباره ی مبارزات سلطان ابوسعید و نیز ولادت شاهزاده بایسنقر میرزا در چهار چمن پردازشی نیکو ارائه می‌دهد.
روضه بیست و یکم و بیست و دوم به لشکرکشی سلطان حسین بایقرا به غرب
ایران و جنگ‌های لشکر سلطان با ترکمانان
آق قویونلو اختصاص دارد.
روضه‌ی بیست و سوم، به جلوس «ابوالغازی سلطان حسین بهادر بر سریر سرفرازی» اشاره می‌کند و از وقایع روزگار پادشاهی روی، از جمله بنای باغ جهان آراء اولاد رشید سلطان به تفصیل سخن می‌گوید.
روضه‌ی بیست و چهارم، با عنوان «در بیان بعضی وقایعی که در مبادی جلوس همایون واقع شد»، در طی دو چمن از مسایل مهم از جمل سخنرانی سید علی واحدالعین بر
منبر و اعلام
مذهب شیعه و نقص
اهل سنت و جماعت سخن می‌گوید.
روضه‌ی بیست و پنجم، «در ذکر جلوس بادگار محمد میرزا» است، در تنها چمن این روضه مولف به ایلغار سلطان حسین بایقرا به هرات و
قتل یادگار محمد میرزا و فرار تراکمه از هرات می‌پردازد.
با توجه به این که کتاب فاقد شرح روضه ی بیست و هفتم است، روضه بیست و ششم آخرین روضه ی این کتاب لا محاله محسوب می‌شود که با عنوان «در ارتفاع
دولت حضرت سلطان از افق تاییدات ربانی و برآمدن بر اوج سریز جانبانی کرت ثانی».
روضه‌ی بیست و هفتم با عنوان «در ذکر بخشش و بخشایش و انوع عواطف و آسایشی که از حضرت اعلی به رعایا ظهور یافته»، هنوز پیدا نشده است.
مصحح بدون اشاره به فقدان روضه ششم و روضه هفتم در مورد فقدان روضه ی بیست و هفتم چنین می‌گوید: «عجالتا برای جبران این نقیصه در دیباچه ی حاضر ضمن شرح تاریخچه ی شهر هرات، اسامی و اوصاف بسیاری از ابنیه، عمارات هرات از
مساجد ، مدارس، خانقاه‌ها، لنگرها، کتابخانه‌ها، حظائر، باغ‌های سلطنتی، قلاع و مزارات فراهم و مذکور گردیده و این نقیصه؛ یعنی فقدان روضه ی بیست و هفتم تا اندازه‌ای جبران شده است».
حواشی و تعلیقات کتاب بدین قرار است:
بخش اول: فائت و مستدرکات حواشی، در این بخش مصحح با ارجاعات مطمئن به معرفی بیشتر مشاهیر، امکنه و کتب مهم و توضیح پاره‌ای از وقایع پرداخته است.
بخش دوم حواشی، به ذکر فرهنگ لغات مغولی و ترکی اختصاص دارد و مصحح در این بخش کلمات نامانوس را به فارسی معنی کرده، در بخش‌های سوم و چهارم فهرست
اعلام و نام جای‌ها را تشکیل می‌دهد. بخش پنجم، به نقل کتب با ذکر صفحه مورد ارجاع مربوط است. در بخش ششم، مولف فهرست ابواب و فصول مجلد دوم بیان کرده است.
همچنین کتاب، دارای فهرست اسماء
رجال و اماکن و ملل و قبایل، فرق، کتب و... است. مصحح دو صفحه را در اول و آخر کتاب به تصویر نسخه و متن اصلی اختصاص داده است.
نرم افزار تاریخ اسلامی ایران، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
